38
4. ERMƏNİSTAN DÖVLƏTİNİN ƏZƏLİ AZƏRBAYCAN
TORPAQLARINDA YARADILMASI
Tarixi faktlar sübut edir ki, hazırkı Ermənistan deyi-
lən dövlətin ərazisi əzəli Azərbaycan torpaqlarıdır. Heç bir
tarixçi, obyektiv tədqiqatçı bunu inkar edə bilməz. Ermə-
nilərin Azərbaycan ərazilərinə və bütövlükdə Cənubi Qaf-
qaza gəlmə olduğunu, çar Rusiyasının Qafqazda istilaçılıq
siyasətinin genişləndiyi vaxtlarda bu ərazidə ermənilərin
dövlət qurumunun olmaması tarixçilər tərəfindən dəfələrlə
sübuta yetirilmişdir. Azərbaycan tarixçilərinin ortaya çı-
xardığı dəlillər də indiki Ermənistan ərazisinin tarixi Azər-
baycan torpaqları olduğunu sübut edir.
Yuxarıda qeyd etmişik ki, ermənilər Balkan yarım-
adasından, Kiçik Asiyaya, oradan isə Şərqi Anadoluya
miqrasiya etmişlər. Son miqrasiya e.ə.VI və IV əsrlərdə
baş vermişdir.
1
Ermənilər tarix boyu heç bir vaxt davamlı
və müstəqil dövlətə malik olmamışlar. “Erməni krallıq-
ları” və bəylikləri ərazidəki böyük dövlətlərdən asılı və ya
yarımasılı halında yaşamışdır. 15 vilayətdən ibarət böl-
gələr “Böyük Ermənistan”, 3 vilayətdən ibarət bölgələr isə
“Kiçik Ermənistan” adı ilə tanınmışdı. Bunlar siyasi ərazi
yox, coğrafi ərazi kimi məlum idi.
2
Erməni tarixi haqqında müxtəlif rəvayətlər uydurul-
muş və burada Hayk sülaləsinin (e.ə.2350-e.ə.328), Parti-
ya dövrünün, İran idarəçilik dövrünün olduğunu əsaslan-
dırmağa çalışmışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan
müstəqil dövlət kimi çox qısa müddətdə mövcud olmuş-
1
Маммадов И., Мусаев Г. Армяно-азербайджанский конфликт: исто-
рия, право, посредничество. 2-е изд., Баку, 2008, с.11.
2
M.Sədi Koçaş. Tarixdə ermənilər və türk-erməni münasibətləri. Bakı:
“Azərbaycan ensiklopediyası” NPB, 1998, s.8.
39
dur. Tarixdən məlumdur ki, ermənilərin əcdadları hesab
edilən qəbilənin yerləşdiyi ərazi sonralar Urartu dövləti-
nin, Midiya və İran Əhəməni imperiyasının süqutundan
sonra onların Yuxarı Fərat vadisində kiçik bir knyazlığı
yaranmış və tədriclə güclənən bu knyazlıq mənşəcə parfi-
yalı olan II Tiqranın (e.ə. 95-55) hakimiyyətinin əvvəllə-
rində qonşu ölkələrə işğalçı yürüşlər təşkil edərək, qısa bir
müddətdə öz ərazisini genişləndirə bilmişdir. Lakin e.ə.
66-cı ildə Roma sərkərdəsi Pompey II Tiqranın hərbi qüv-
vələrini darmadağın etdikdən sonra, Kiçik Asiyanın şər-
qində mövcud olmuş erməni knyazlığı müstəqil dövlət ki-
mi tarix səhnəsindən silinmişdir.
Bu ərazidə indi ermənilər kimi tanınan əhalinin ya-
şamasını bəyan etmək çox çətindir. Bu çarlığın ərazisində
müxtəlif qeyri-erməni etnosları yaşamışlar. Bu çarlığın 30
illik mövcudluğu indiki ermənilərdə belə bir xülya yaradıb
ki, onlar Tiqran tərəfindən qısa müddətə işğal olunmuş hə-
min ərazilərin varisləridir. S.Vims hesab edir ki, əslində
heç vaxt müstəqil Ermənistan dövləti olmayıb. Tarixdə
“böyük Ermənistan” adlı dövlər mövcud olmayıb. Ermə-
nistan eramızın IV əsrinə kimi Roma tərəfindən idarə olu-
nub. I-VI əsrlərdə dəfələrlə Roma, İran və Bizans arasında
bölünüb və erməni şahları tərəfindən deyil, onlar tərəfin-
dən idarə olunub.
Bütün sonrakı əsrlərdə, ta 1918-ci ilə qədər o,
digər dövlətlərdən – İran, Roma, Osmanlı, Rusiya impe-
riyalarından ya vassal kimi, ya da tam asılı olmuşdur.
1
Ermənilərin yenidən siyasi səhnəyə gəlməsi xristian
dininin meydana gəlməsi və yayılması dövrünə təsadüf
1
Mehdiyev R. Gorus – 2010: absurd teatrı mövsümü. Bakı: “Şərq-Qərb”,
2010, s.27.
40
edir. Xristianlığı qəbul etdikdən sonra vahid xristian kil-
səsindən üz döndərən ermənilər təriqətçi monofizitlərin
tərəfinə keçdilər. Onlar özlərinin əlahiddə qriqoryan
kilsəsini yaratdılar. Qriqoryan kilsəsi dövlətin olmadığı
şəraitdə erməni icmalarının təkcə dini deyil, eyni zamanda
siyasi himayəçisi funksiyasını da öz üzərinə götürdü.
Ermənilər qriqoryan kilsəsinin rəhbərliyi ilə güclü xarici
qüvvəyə sığınmaq yolunu tutdular. Onlar Bizansa qarşı
Ərəb xəlifələri ilə sövdələşməyə girdilər. Qriqoryan kilsə-
si “böyük Ermənistan”ı dirçəltmək üçün ilk dəfə ərəb
işğalları dövründə fəallaşdı. Qriqoryan kilsəsi Qafqaz
Albaniyasının qərb ərazisində yaşayan alban-xristian əhali
arasında qriqoryanlığı yaymağa başladı. Zaman keçdikcə
qriqoryanlığı qəbul etmiş alban-Azərbaycan tayfalarının
erməniləşdirilməsinə başlandı. Nəticədə qriqoryan kilsəsi-
nin təsir dairəsi Cənubi Qafqaza doğru genişlənməyə baş-
ladı.
Ermənilər IX əsrdə Qars və Ərzurum ərazisində bi-
zanslılarla onlar arasında bufer rolunu oynayacaq, paytaxtı
Ani şəhəri olan yarımmüstəqil Ermənistan knyazlığı yara-
dırlar. IX əsrdən başlayaraq Ermənistan tədricən Bizans
tərəfindən tutulur və 1045-ci ildə Erməni knyazlığı ləğv
edilir. Bizans dövründən bağlayaraq ermənilərin səpələn-
məsi başlayır. Cənub-qərbi Qafqazda az sayda erməninin
peyda olmasını isə IX əsrdən başlayaraq ermənilərin
müxtəlif ölkələrdə yerləşdirilməsi ilə izah etmək olar.
1080-ci ildə Bizans dövlətinin zəifləməsi Aralıq də-
nizinin Şimal-şərq sahilində Kilikiya erməni knyazlığının
yaranmasına səbəb oldu. 1375-ci ildə məmlüklər Kilikyanı
öz imperiyalarına birləşdirdilər. Bu vaxtdan XX əsrədək
ermənilərin öz dövlətləri olmayıb və onlar müxtəlif döv-
lətlərin tərkibində yaşayıblar.
41
Beləliklə, Erməni dövləti qədim dövrdə və erkən orta
əsrlərdə Cənub Qafqazın ərazisində deyil, Van gölünün
ətrafında, Fərat çayının şərqində, sonradan isə Aralıq
dənizinin şimal-şərq sahilində mövcud olmuşdur.
Sonrakı dövrlərdə qriqoryan kilsəsi Azərbaycan döv-
lətlərinə və Osmanlı imperiyasına sığındı. Zaman keçdik-
cə ermənilər Osmanlı imperiyasından, Ağqoyunlu və Sə-
fəvi hökmdarlarından geniş imtiyazlar qazandılar və möv-
qelər ələ keçirdilər. Ermənilər XV əsrin ortalarınadək Cə-
nubi Qafqazda, demək olar ki, yaşamırdılar. 1441-ci ildə
Qaraqoyunlu türk-Azərbaycan dövlətinin hökmdarı Cahan
şah erməni katolikosluğunun mərkəzini əhalisi tamamilə
türklər olan İrəvan yaxınlığındakı qədim alban monastırı
olmuş Üçmüəzzinə köçürdü.
1
XVI-XVII əsrlərdə Səfəvi-
lərlə Osmanlı Türkiyəsi arasında uzun sürən müharibələr
ermənilərin öz müstəqil dövlətlərini yaratmaq arzusuna
təkan verdi. 1605-ci ildə I Şah Abbasın fərmanı ilə Səfəvi
dövlətinin ərazisində ermənilər üçün ərazilər ayrıldı.
Ermənilər varlandığca onların dövlət yaratmaq iştahları
güclənirdi. Bunun üçün onlar özlərinə himayəçi axtarırdı.
Ermənilərin bir sıra Avropa ölkələrinə etdikləri müraciət-
lər nəticəsiz qalmışdı. XVII əsrin ortalarında rus dövləti-
nin öz mövqelərini möhkəmləndirməsi erməni kilsəsinin
diqqətini cəlb etməyə başladı.
2
Ermənilər gələcəkdə Rusi-
yanın hərtərəfli himayəsini qazanmaqdan ötrü 1659-cu
ildə çar Aleksey Mixayloviçə qızıldan işlənmiş taxt
hədiyyə etdilər. Ermənilərin Rusiya ilə yaxınlaşması I
Pyotrun dövründə daha da sistemli şəkil aldı. Rusiya re-
1
İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaq-
larına köçürülməsi. Bakı: Azərbaycan, 2009, s.18-19.
2
Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım.
Qaçqınlıq. Bakı: “Qartal”, 1998, s.11.
42
gionda başlıca rəqibləri olan Osmanlı və Səfəvi imperya-
larını daxilindən zəiflətmək üçün erməni kartından istifadə
etdi. İlk növbədə erməniləri Azərbaycan ərazilərində yer-
ləşdirmək üçün göstəriş verdi. I Yekaterina ermənilərin
yüksək mərhəmətə və himayəyə layiq görülmələri haqqın-
da 1726-cı il fevralın 22-də fərman verdi.
1
II Yekaterina
Eçmiədzin katolukosu H.Argutinskinin hazırladığı “Ararat
krallığı” ideya-layihəsini dəstəklədi.
2
Rus məmurları və
Dunaydakı rus qoşunlarının komandanı Q.Potyomkin ilə
görüşən İ.Arqutinski təkliflərinin reallaşdırılması istiqa-
mətində fəaliyyətə keçdi, “erməni dövləti” yaratmaq üçün
əməli addımlar atdı.
3
Lakin müxtəlif səbəblərdən Azər-
baycan ərazisində “erməni dövləti” yaratmaq mümkün
olmadı.
Ermənilər öz məkrli niyyətlərindən əl çəkməmiş və
XIX əsr boyu öz xidmətlərini çar Rusiyasına təqdim et-
mişlər. Onlar Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən
işğal edilməsində fəal rol oynamışlar. Ermənilərin bu xid-
mətləri müqabilində Rusiya imperatoru I Nikolay İrəvan
və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərində “erməni vilayəti”
yaratdı. Bu müstəqil dövlət qurumu olmasa da, ermənilə-
rin gələcəkdə səfərbər olmalarına, təşkilatlanmalarına, iq-
tisadi-mədəni tərəqqiyə yetişmələrinə ciddi təsir etdi.
4
İkinci bir tərəfdən, çar Rusiyası işğal etdiyi Şimali Azər-
baycanın strateji bölgələrində (Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan,
1
Собрание актов, относящихся к обозрению истории Армянского на-
рода. I hissə, Moskva, 1833, s.43.
2
Musa İ. Çar Rusiyasının “erməni siyasəti”: fərqli yanaşmalar və mövqelər.
“Olaylar”, 2011, 14 oktyabr.
3
Nəcəfli G. XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradılması
cəhdləri. Bakı: “Nurlan”, 2007, s.188-201.
4
Musa İ. Göstərilən məqaləsi.
43
Zəngəzur) erməniləri yerləşdirdi. Bununla Rusiya Qacar-
lar İranı və Osmanlı dövlətinin sərhədləri boyunda “Xris-
tian kəməri” yaratdı. Nəticədə Cənubi Qafqazın irimiqyas-
lı erməniləşdirilməsinə təkan verildi. N.Şavrovun məlu-
matına görə XX əsrin əvvəlində Cənubi Qafqazda yaşayan
1,3 milyon erməninin 1 milyondan çoxu Rusiya tərəfindən
buraya köçürülüb.
Burada bir cəhəti də qeyd etməyə bilmərik. Çar Ru-
siyası Cənubi Qafqazın işğalınadək bu regionda Rusiyanın
himayəsində olan “erməni dövləti”nin yaradılmasında ma-
raqlı idi. Lakin Güney Qafqazın işğalından sonra bu ərazi-
lərdə ermənilərə ayrıca dövlət qurulmasına çar Rusiyası
maraqlı deyildi. Çünki bu hal Rusiyanın imperiya və bö-
yük dövlətçilik siyasətinə zidd idi.
Osmanlı imperiyasını bölüşdürməyə çalışan Rusiya
onun ərazisində “erməni dövləti” yaratmaqda maraqlı idi.
Çar II Nikolay Fransanın Rusiyadakı səfiri P.Paleo-
loqla 1914-cü il noyabrın 21-dəki söhbətində qeyd etmişdi
ki, Anadoluda, təbii, ermənilərlə məşğul olacağam. Onları
təkrar türk boyunduruğu altında qoya bilmərəm... onlara
müstəqil bir rejim quracağam. Rusiya hakim dairələri Bal-
kanlarda və Şərqdə üstünlüyü ələ almaq üçün erməni kar-
tından istifadə edir və Osmanlı imperiyası ərazisində
“Türkiyə Ermənistanı” yaratmağı rədd edirdi.
Çar Rusiyasının siyasətini bolşevik Rusiyası davam
etdirdi. Cənubi Qafqazın bolşevikləşdirilməsi üçün
V.İ.Lenin S.Şaumyanı Qafqazın müvəqqəti fövqəladə ko-
missarı təyin etdi. 1917-ci ilin 29 dekabrında V.İ.Lenin 20
saylı dekret imzaladı. Proletar rəhbəri “Türkiyə Ermənis-
tanında” erməni dövlətinin yaranması üçün hər cür tədbir
və yardım barədə göstəriş verdi. Bu işi görməyi erməni
bolşevik S.Şaumyana həvalə etdi. Bu o zaman idi ki,
44
ermənilər Türkiyədə çox dəhşətli qırğınlar törətmişdilər və
bu davam edirdi. Həmin il martın 31-də isə S.Şaumyanın
göstərişi ilə Bakıda və Azərbaycanın bir çox bölgələrində
bolşevik ermənilər Bakı Kommunasının ordusu ilə birgə
müsəlman əhalisinin soyqırımını törətmişdilər.
Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra Cənubi
Qafqazda üç respublika öz müstəqilliyini elan etdi. Bu
dövlətlər arasında Ararat Respublikası nə ərazisi, nədə ki,
paytaxtı olan yeganə respublika idi. Öz respublikalarını
“Ararat” adlandıran ermənilər vaxtilə çar Rusiyası tərəfin-
dən köçürüldükləri türk torpaqlarına iddialarını ortaya
qoymuşdular. 1918-ci il mayın 28-də ermənilər müstəqil
dövlətin qurulmasını siyasi mərkəzləri olmadan bəyan et-
mişdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti böyük dövlət-
lərin təzyiqi altında qədin Azərbaycan şəhəri İrəvanı və
ona bitişik təxminən 9,5 min kv. km. ərazini ermənilərə
güzəştə getməyə məcbur oldu. AXC Nazirlər Şurasının
sədri Fətəli xan Xoyski güman edirdi ki, bununla ermə-
nilərin bütün ərazi iddiaları bitəcəkdir.
1920-ci ilin ortalarında Ararat Respublikasının adını
Erməni Respublikasına dəyişən daşnaklar bununla da Ki-
çik Asiyada “vətənlərini” itirmələri ilə faktiki olaraq barı-
şaraq Qafqazda – Azərbaycan xanlıqlarının ərazisində
uydurma “qədim erməni tarixini” yazmağa başladılar.
Məhz bu dövrdə ermənilərin “Qafqazın qədim yerli əha-
lisi” olması barədə tarixi konsepsiya uydurulmuş və bunun
ardınca Ermənistandakı Azərbaycan və bir çox digər mü-
səlman tarixi abidələrinin kütləvi şəkildə məhvinə baş-
lanıldı.
Beləliklə, 1918-ci ilin may ayında qədim Azərbay-
can ərazisində Erməni daşnak dövləti, 1920-ci il noyabrın
29-da isə bolşeviklərin zor-gücü ilə “Ermənistan SSR”
45
yaradldı. Amerika alimi Səmyuel Vimzin göstərdiyi kimi,
“üç min ildən artıq bir müddətdə dövlətçiliyi olmayan, in-
di isə erməni reallıqlarına deyil, yalnız erməni iddialarına
əsaslanaraq ermənilərin dövlət yaratmağa çalışması nəti-
cəsində müttəfiqlərin müstəqil Ermənistan yaratmaq qərarı
qəribə görünürdü”.
1
Yaradıldığı gündən Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları
ilə çıxış edən Ermənistan havadarlarının köməyi ilə ərazi-
lərini xeyli genişləndirdi. Erməni daşnakları Azərbaycan
torpaqlarının hesabına ərazilərini 1920-ci ildə 29,8 min kv.
km-ə çatdırdı. Torpaq iştəhası, onu müntəzəm qamarlama
hərisliyi ermənilərin gözlərini elə örtmüşdür ki, daşnaklar
tarixin hər bir anından bu məkrli siyasəti həyata keçirmək
üçün çox hiyləgərliklə istifadə edirdilər. Belə ki, 1920-ci
ildə Yeni Bəyazid qəzasının Basarkeçər mahalı, İrəvan qə-
zasının Vedibasar mahalı və Gəncə quberniyasının Zəngə-
zur qəzası Ermənistana verildi. Bununla yanaşı, 1920-ci
ilin əvvəlində Qazax qəzasının cənub hissəsi də Ermənis-
tana bağışlandı və burada Dilican qəzası yaradıldı. 1920-ci
ilin dekabrında Zəngəzur Ermənistana verildi. 1920-1923-cü
illərdə Qazax qəzasından 379.984 desyatin, Zəngəzur
qəzasından 405 min desyatin,
2
Zəngəzur, Cavanşir və Qa-
zax qəzalarının sərhədlərində olan 150 min desyatin tor-
paq və otlaq sahələri Ermənistana verildi.
3
1929-cu ildə
Naxçıvan MSSR-in on yaşayış məntəqəsini əhatə edən
657 kv. km ərazi Ermənistan SSR-ə verildi. Yenə həmin
ildə Zəngilan rayonunun üç kəndi Ermənistana verildi və
1
Səmyuel A. Vimz. Ermənistan-terrorçu “xristian ölkənin gizlinləri
(ermənilərin böyük fırıldaq seriyaları). I c., Bakı: “OKA”, 2004, s.252.
2
Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA), f. 28, siy. 1, iş 155,
s.19-20.
3
ARDA, f. 2502, siy. 1, iş 20, v. 56-57.
46
burada Mehri rayonu təşkil olundu, nəticədə Naxçıvanı
Azərbaycandan ayıran dəhliz yarandı. 1929-cu ildə Qaza-
xın 5 min hektar torpaq sahəsi, Cəbrayıl qəzasının Nüvədi,
Ernəzir və Tuğud kəndləri Ermənistana verildi. Ərazi mə-
sələlərinin birtərəfli, daşnak-bolşevik “həlli” nəticəsində
“mübahisəli” ərazilər ermənilərə verildi və bundan əlavə
11 min kv. km. ərazimiz Ermənistana bağışlandı. Buraya
əsasən Zəngəzur qəzası, Şərur-Dərələyəz qəzası və Göycə
dairəsinin torpaqları daxıl idi. Beləliklə, həmin illərdə
Azərbaycanın 27,6 min kv. km. ərazisi itirildi.
Sonrakı illərdə də, ermənilərin torpaq iddiaları da-
vam etmiş, Azərbaycan ərazisinə hərbi müdaxilə etmiş və
torpaqlarımızın 20 faizi itirilmişdir. Erməni millətçiləri bu
gün də belə yeni ərazi iddiaları xülyası ilə yaşayırlar.
Qədim Azərbaycan torpaqlarında dövlətlərini yara-
dan ermənilər bu ərazilərin köklü sakinlərini-azərbaycan-
lıları öz tarixi ərazilərindən çıxarmış, onları 1918-1920,
1948-1953 və 1988-1992-ci illərdə deportasiya etmişlər.
47
5. ERMƏNİLƏRİN AZƏRBAYCANA
QARŞI ƏRAZİ İDDİALARI
(1918-1920-ci illər)
Azərbaycanın şimal torpaqlarında müstəqil Azərbay-
can dövlətinin yarandığını elan edən İstiqlal bəyannamə-
sində
1
Cənub-Şərqi Zaqafqaziyanın Azərbaycan torpaqları
olduğu, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qonşu xalqlar
və dövlətlərlə mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmaq
əzmi ifadə olunurdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Şi-
mali Azərbaycanda qurulsa da, o Şimali Azərbaycan ərazi-
sinin hamısını əhatə etmirdi. Sonralar Paris sülh konfran-
sına Azərbaycan nümayəndə heyətinin təqdim etdiyi Me-
morandumda
2
Cümhuriyyətin ərazisi aşağıdakı kimi gös-
tərilirdi: 1. Bakı quberniyası (Bakı dairəsi ilə birlikdə Bakı
qəzası, Cavad qəzası, Göyçay qəzası, Şamaxı qəzası,
Quba qəzası, Lənkəran qəzası; 2.Yelizavetpol (Gəncə) qu-
berniyası (Yelizavetpol (Gəncə) qəzası, Cavanşir qəzası,
Nuxa qəzası, Ərəş qəzası, Şuşa qəzası, Qaryagin (Cəb-
rayıl) qəzası, Zəngəzur qəzası, Qazax qəzası (bu ərazinin
üçdə birini təşkil edən dağlıq hissəsi Ermənistanla Azər-
baycan arasında mübahisəli idi); 3.İrəvan quberniyası
(Naxçıvan qəzası, Şərur-Dərələyəz qəzası, Sürməli qəzası,
Yeni Bəyazid qəzası, Eçmiədzin və Aleksandropol qəzala-
rının bir hissəsi); 4. Tiflis quberniyası (Borçalı qəzası,
Tiflis və Sıqnax qəzalarının bir hissəsi); 5.Zaqatala ma-
halı; 6. Dağıstan vilayəti (Kürə və Samur nahiyələrini
əhatə edən ərazinin bir hissəsi, habelə Dərbənd şəhəri və
1
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. İki cilddə. I cild. Bakı:
“Lider” nəşriyyatı, 2004, s.27-28.
2
Топчибашев А.М. Меморандум.... (ноябрь 1918 г.). – Перевод
Э.Керимова. Баку: «Азербайджан», 1993, с. 20-21.
48
onun ətrafı da daxil olmaqla Qaytaq-Tabasaran qəzasının
bir hissəsi).
Eyni zamanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Tiflis
quberniyasındakı Axalsıx qəzasının Batum, xüsusən Qars
əyalətlərini də öz ərazisinə daxil edilməsinə xüsusi önəm
verirdi. Cümhuriyyətin ərazisi 113,9 min kv km idi. Bu-
nun 97,3 min kv. km.-i mübahisəsiz, 16,6 min kv km-i isə
mübahisəli idi
1
.
AXC qonşu dövlətlərlə – Osmanlı imperiyası, İran
və Dağıstanla yaxın münasibətlər qura bildi. Ərazi-torpaq
məsələsi üzrə bəzi ixtilafların olmasına, 8,7 min kv. km.-
lik ərazi mübahisəli zona sayılmasına baxmayaraq Gür-
cüstanla normal münasibətlər yaradıldı. Azərbaycanla
Gürcüstan arasında mübahisəli ərazilərə Borçalı qəzasının
Gəncə quberniyasına bitişik olan orta zonası, Tiflis qəza-
sının Qarayazı adlı şərq hissəsi və Sıqnax qəzasının cə-
nub-şərq hissəsi daxil idi
2
. Bu yerlərin ərazisi azərbaycan-
lılardan ibarət idi. Gürcüstanla ərazi-sərhəd məsələlərində
müəyyən razılığa gəlinsə də, Ermənistan hər hansı təklifi
rədd edir və hər iki respublikanın ərazisinin böyük hissə-
lərinin də «erməni torpaqları» olmasını israr edirdi.
Azərbaycan Milli Şurasının İrəvan şəhərinin Ermə-
nistan (Ararat) Respublikasının paytaxtı olması üçün er-
mənilərə güzəşt edilməsi haqda qərarından şirniklənən er-
mənilər, İstanbul konfransına təqdim etdikləri layihədə
Sürməli, Naxçıvan, Axılkələk, Eçmiədzin, İrəvan, Zəngə-
1
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild (1900-1920-ci illər). Bakı: «Elm»,
2008, s.461.
2
Əzizov T. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində. Bakı: “Zaman”, 1997,
s.189.
49
zur, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Borçalı qəzalarına ərazi
iddiaları irəli sürmüşdülər
1
.
Əraziyə malik olmayan ermənilər əzəli Azərbaycan
torpaqlarına əsassız olaraq iddialar irəli sürürdülər. İrəvan
quberniyasının İrəvan, Sürməli, Yeni Bəyazid və Eçmiəd-
zin qəzalarında əsasən azərbaycanlılar sakin idi. Bu qu-
berniyada o zaman təxminən 423 min nəfərdən çox azər-
baycanlı yaşayırdı. Bu da quberniya əhalisinin 37,7 faizini
təşkil edirdi. Əsrin əvvəlində isə 41 faiz idi. Azərbaycan
türkləri İrəvan və Sürməli qəzalarının yarıdan çoxunu, Eç-
miədzin və Yeni Bəyazid qəzaları əhalisinin isə təqribən
üçdə bir hissəsini təşkil edirdi.
2
Osmanlı hökümətinin təşəbbüsü ilə İstanbulda Cənu-
bi Qafqaz respublikaları arasında ərazi problemlərini həll
etmək üçün konfrans keçirmək qərara alınmışdı. 1918-ci
ilin iyun ayında İstanbul konfransında iştirak etmək üçün
M.Ə.Rəsulzadənin başçılığa ilə 7 nəfərlik nümayəndə he-
yəti müəyyən edilmişdi. Lakin iştirakçı dövlətlərin öz ara-
larında müəyyən razılığa gəlmədikləri səbəbindən kon-
frans öz işini nəzərdə tutulduğu vaxtda başlamadı.
Azərbaycanın İstanbulda fövqəladə və səlahiyyətli
nazir-nümayəndəsi Ə.M.Topçubaşovun İstanbul konfran-
sına təqdim etdiyi memorandumda Azərbaycanın ərazisi
96,5 min kvadrat kilometr göstərilmişdi.
1
Mustafa N. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə milli-ərazi münaqi-
şələri və qaçqınlıq problemi// Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli siya-
səti. Bakı: “Qartal” 1998, s. 152-156.
2
Dəmirli M., Məmmədli M. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövrün-
də ermənilərin ərazi iddiaları və Cənubi Qafqazda Sovet hakimiyyətinin
qələbəsindən sonra onun daşnak-bolşevik sayağı həlli (1918-1991)// Azər-
baycan XXI əsrin astanasında. İkinci respublika elmi-praktiki konfransın
materialları. Bakı, 1998, s.589.
50
Birinci Dünya müharibəsinin Türkiyə üçün ağır şərt-
lərlə başa çatması İstanbul konfransında erməni nümayən-
də heyətinin yeni ərazi iddiaları ilə çıxış etməsinə səbəb
oldu. Erməni daşnaklarının ən böyük iddiası Qarabağ və
Zəngəzuru özünə birləşdirmək idi. Məhz bu iddia son il-
lərdə olduğu kimi, əsrin əvvəllərində də «Qarabağ mühari-
bəsi»nə səbəb oldu. Qarabağ məsələsinin isə nədən ibarət
olduğunu Ə.M.Topçubaşov Türkiyənin xarici işlər naziri-
nin müavini Rəşad Hikmət bəyə verdiyi cavabda belə sə-
ciyyələndirirdi: «Ermənilərin ortaya atdıqları Qarabağ
məsələsi 5 ya 10 kənd məsələsi deyil, bütöv – 4 sancaq –
Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur üstündədir».
Qarabağ problemini həll etmək üçün Azərbaycan hö-
kuməti dəfələrlə təkliflə çıxış etsə də, erməni daşnakla-
rının tutduğu mövqe bu təkliflərin həyata keçməsinə ma-
neçilik törədirdi.
İstanbul konfransında iştirak etmək üçün Türkiyədə
olan Azərbaycan nümayəndə heyəti Mudros sazişi ərəfə-
sində sülh konfransının baş tutmayacağına əmin olmuşdu.
İstanbul konfransının baş tutmaması Cənubi Qafqazda
mövcud dövlətlər arasında sülh konfransını keçirməyi zə-
ruri edirdi. Oktyabrın 27-də Gürcüstan hökuməti Azərbay-
can, Ermənistan və Dağlılar Respublikasının nümayəndə-
lərini Tiflisə konfransa dəvət edir. Ermənistanın təqsiri
üzündən konfrans bir neçə dəfə təxirə salınır və nəticədə
baş tutmur.
Gürcüstanın xarici işlər naziri E.Gegeçkorinin təklifi
ilə konfrans 1919-cu il aprelin 25-də Tiflisdə işə başladı.
Azərbaycan nümayəndə heyətinə xarici işlər naziri Məm-
məd Yusif Cəfərov, parlament üzvləri Fətəli xan Xoyski
ilə Xəlil bəy Xasməmmədov daxil idilər. Azərbaycan nü-
mayəndə heyəti ərazi məsələlərinə aid aşağıdakı prinsip-
51
ləri əsas tutmağı təklif edir: 1. Ərazi iddiaları yalnız res-
publikalararası sərhədyanı əraziyə münasibətdə elan edilə
bilər; 2. Ərazi məsələlərinin həllində əhalinin iradəsi –
təyini-müqəddərat hüququ əsas tutulmalıdır; 3.Təsərrüfat-
məişət və tarixi bağlılıqlarla əlaqədar mübahisəsiz ərazinin
hər hansı rayonuna ərazi iddiası irəli sürülübsə, referen-
dum bütün mübahisəsiz ərazinin rayonlarının əhalisi ara-
sında keçirilir.
Konfransın gedişində Denikin qoşunlarının Dağlılar
Respublikasına hücum xəbəri alınır və bu səbəbdən də o
öz işini başa çatdıra bilmir. Qeyd etməliyik ki, Denikin
qoşunlarının Azərbaycan və Gürcüstana hücum təhlükəsi
gözlənildiyindən, bu iki respublika iyunun 16-da öz arala-
rında birgə hərbi müdafiə haqqında müqavilə imzaladılar.
Bu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Osmanlı Türkiyə-
sindən sonra bağladığı ikinci müqavilə idi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ermənilə-
rin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarında mühüm yeri Qa-
rabağın dağlıq hissəsi, yaxud Dağlıq Qarabağ tuturdu. Bu-
rada əsasən gəlmə ermənilər məskunlaşmışdılar. Ermənis-
tan bu torpaqların iddiasında idi. Bütün Qarabağda 415
min nəfər azərbaycanlı və kürd, cəmi 170 min nəfər ermə-
ni yaşayırdı.
1
Qarabağda ermənilərin sayının nisbətən art-
ması çar hökumətinin erməniləri Türkiyə və İrandan
Azərbaycana köçürtmək siyasətəninin nəticəsi idi.
Azərbaycan hökuməti Qarabağda siyasi vəziyyəti sa-
bitləşdirmək məqsədi ilə konkret tədbirlər gördü. 1919-cu
ilin yanvar ayında Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Qa-
rabağ və Zəngəzurda müvəqqəti valilik (general-quberna-
1
Dəmirli M., Məmmədli M. Göstərilən əsəri, s. 589.
52
torluq) yaradıldı.
1
General-qubernator vəzifəsinə yanvarın
29-da Xosrovpaşa bəy Sultanov təyin olundu. Azərbaycan
hökumətinin qəti addımlarından narahat olan Ermənistan
belə bir şəraitdə Dağlıq Qarabağa açıq iddia ilə çıxış etdi.
Azərbaycan hökuməti yanvarın 31-də cavab notasında
Qarabağın tarixən Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi
olduğunu bildirdi və Qarabağ general-qubernatorluğunun
yaradılmasına Ermənistanın etirazını Azərbaycanın suve-
renliyinə qəsd və onun daxili işlərinə qarışmaq cəhdi kimi
qiymətləndirdi.
2
Erməni daşnaklarının iddiada olduqları ərazilərdən
biri Zəngəzur qəzası idi. Bu qəza əhalisinin sayına və əra-
zisinin sahəsinə görə Azərbaycanın ən böyük qəzası idi və
Gəncə quberniyasının tərkibinə daxil idi. Qəzada 123 min
nəfərdən çox azərbaycanlı və 99,2 min erməni yaşayırdı.
3
Cənubi Qafqazda mövqeyini möhkəmlətmək istəyən,
açıq və gizli şəkildə erməni daşnaklarına dəstək verən in-
gilislər Zəngəzurun Qarabağ general-qubernatorunun ida-
rəçiliyindən çıxarılıb Erməni Milli Şurasının tabeçiliyinə
verildiyini bəyan edir. Azərbaycan hökumətinin etirazları-
na baxmayaraq, general Tomson öz qərarını dəyişmir.
İngilislərin himayəsindən istifadə edən Ermənistan Zəngə-
zuru azərbaycanlılardan təmizləmək üçün yeni hərbi qüv-
vələr cəlb edirdi. 1919-cu ilin martında artıq Ermənistanın
silahlı qüvvələri Zəngəzurda 115 azərbaycanlı kəndini vi-
ran qoymuş, 50 mindən artıq əhalinin qaçqın düşməsinə
səbəb olmuşdu. Erməni silahlı dəstələrinin Qarabağa hü-
1
Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı: «Ay-
Ulduz», 1996, s. 128-130.
2
Həsənli C. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920).
Bakı: «Garisma» MMC, 2009, s.129.
3
Yenə orada, s.116..
53
cumunun qarşısını almaq və Zəngəzurda qırğınlara son
qoymaq məqsədilə Azərbaycan hökuməti ordu hissələrinin
Qarabağın dağlıq hissəsi və Zəngəzurda yerləşdirilməsinə
hazırlıq görülməsi barədə hərbi nazirliyə göstəriş verdi.
Bir qədər sonra Azərbaycan hökuməti Qarabağ və Zəngə-
zuru erməni təcavüzündən qorumaq üçün xalq qoşunu
dəstələri təşkil edilməsi haqqında tədbirlər görür. Polkov-
nik Cavad Şıxlinskinin komandanlığı altında Zəngəzurun
ermənilər tərəfindən işğal edilmiş kəndlərini azad etmək
üçün Azərbaycan ordusu əks hücuma keçir. Vəziyyətin
gərginliyini görən ermənilər, hərbi əməliyyatları dayandır-
mağı və sülh danışıqları keçirməyi Azərbaycan hökumə-
tindən xahiş edir.
ABŞ nümayəndəsi Ceyms Rey tərəflər arasındakı
mübahisəli məsələləri dinc yolla həll etmək üçün Tiflisdə
konfrans keçirilməsini təklif edir. Noyabrın 20-22-də Tif-
lisdə Azərbaycan və Ermənistan hökumət başçıları N.Yu-
sifbəyli və A.Xatisyanın başçılığı ilə nümayəndə heyətinin
görüşləri keçirilir. Noyabrın 23-də isə vasitəçilər olan
müttəfiqlərin Qafqazdakı Ali komissarının müavini C.Rey
və Gürcüstanın xarici işlər naziri Y.Gegeçkorinin iştirakı
ilə tərəflər arasında saziş imzalanır. Saziş aşağıdakı 5 mad-
dədən ibarət idi: 1.Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri
baş verən toqquşmaları dayandırmağı və yenidən silah
gücünə əl atmamağı öhdələrinə götürürlər. 2.Tərəflər
Zəngəzura gələn yolların düzəldilməsi və açılması, bu yol-
larda hərəkətin təhlükəsizliyi üçün təsirli tədbirlər görül-
məsinə razıdırlar. 3.Tərəflər, sərhədlər haqqında məsələlər
də daxil olmaqla, bütün mübahisələri dinc yolla həll etmə-
yi öhdələrinə götürürlər. Dinc yolla razılığa gəlmək müm-
kün olmadıqda, hər iki tərəf Amerika polkovniki C.Reyi
münsiflər məhkəməsi sifəti ilə bitərəf şəxs kimi qəbul edir
54
və onun qərarlarını məcburi yerinə yetirməyə razılaşırlar.
4.Noyabrın 26-da Bakıda Azərbaycan-Ermənistan kon-
fransının keçirilməsi qərara alınır. 5.Saziş imzalandığı
gündən qüvvədə sayılır və parlamentlərin təsdiqindən son-
ra hüquqi qüvvəyə minir.
1
Azərbaycan hökuməti konfransın tələblərinə əməl
edərək Zəngəzurdan öz qoşunlarını geri çəkir. Ermənistan
tərəfi isə əksinə, Zəngəzura əlavə qoşun hissələri göndərə-
rək yerdə qalan azərbaycanlı kəndlərini də işğal etməyə və
ərazini tamamilə azərbaycanlılardan təmizləməyə başlayır.
Ermənilərin başladığı hücumlara əks həmlə ilə cavab
vermək əvəzinə, Azərbaycan hökuməti yalnız diplomatik
yazışmalarla ermənilərin hücumlarının qarşısını almağa
çalışırdı.
Erməni tərəfinin günahı üzündən noyabrın 26-da ke-
çirilməsi nəzərdə tutulan Azərbaycan-Ermənistan konfran-
sı yalnız dekabrın 14-21-də baş tutdu. Bu konfransda da
əməli qərarların qəbul edilməsi mümkün olmadı. 1920-ci
ilin aprelində Cənubi Qafqaz dövlətlərinin Tiflisdəki kon-
fransı zamanı aparılan müzakirələr də müsbət nəticə ver-
mədi. Aprelin 26-da Ermənistan hökuməti barışıq imzala-
maq haqqında Azərbaycan hökumətinə müraciət etsə də
artıq gec idi. Azərbaycanda Aprel işğalının (1920) həyata
keçirilməsi ilə 1919-cu il Azərbaycan-Ermənistan sazişi
əhəmiyyətini itirmişdi.
Ermənilərin iddiada olduqları ərazilərdən biri də
Gəncə quberniyasının Qazax qəzası və Şərur-Dərələyəz
qəzası idi. Qazax qəzasının aran hissəsində azərbaycanlı-
1
Mustafa N. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə milli-ərazi müna-
qişələri və qaçqınlıq problemi// Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli
siyasəti. Bakı: «Qartal», 1998, s.142
55
lar, dağlıq hissəsində isə az miqdarda ermənilər yaşayırdı-
lar. Erməni daşnakları qəzanın bütün ərazilərini öz torpaq-
larına qatmağa can atırdılar. Şərur-Dərələyəz qəzasında
əhalinin 72,3 faizi azərbaycanlılar idi.
1
Bu qəzada 90250
nəfər əhalinin 58496 nəfərinin türk, 29165 nəfərinin ermə-
ni, 2589 nəfərinin isə digər millətlərin nümayəndələri ya-
şayırdı.
2
Paris sülh konfransı ərəfəsində ermənilər millətlər-
arası toqquşmaları daha da genişləndirir, «böyük Ermənis-
tan» iddialarını həyata keçrmək üçün Azərbaycana qarşı
geniş miqyaslı döyüş əməliyyatlarına başladılar. Daşnak-
ların mənhus və məkrli niyyətləri ondan ibarət idi ki, onlar
qısa müddətdə İrəvan quberniyasını, Qarabağı, Naxçıvanı,
Şərur-Dərələyəzi, Ordubadı, Zəngəzuru və digər əraziləri
azərbaycanlılardan tamamilə təmizləsinlər. Məqsədləri bu
yerlərə erməniləri köçürmək və Paris sülh konfransında
onların erməni vilayəti kimi tanınmasına nail olmaq idi.
Paris konfransında erməni nümayəndə heyəti belə tələb
irəli sürdü ki, yaradılan yeni erməni dövlətlərinin açıq də-
nizə çıxışı olmalıdır. Onlar ikrahedici riyakarlıqla deyir-
dilər: «Hər tərəfdən düşmən və qərb mədəniyyətinə yad
ünsürlərlə əhatə olunmuş bir xalq kimi biz, dənizə çıxış ol-
madan, nə öz təhlükəsizliyimizi, nə də öz iqtisadi və
mədəni inkişafımızı təmin edə bilmərik».
Ermənilərin daha çox iddiada olduğu ərazilərdən biri
də Naxçıvan qəzası idi. Məlumdur ki, Naxçıvan qədim
Azərbaycan ərazisidir və burada tarixən azərbaycanlılar
məskunlaşmışlar. Naxçıvan qəzasında əhalinin 62,5 faizini
(bəzi məlumatlara görə 67 faizini) azərbaycanlılar, 31-
1
Həsənli C. Göstərilən əsəri, s.366.
2
Yenə orada, s. 367.
56
36,7 faizini ermənilər təşkil edir.
1
Əslində əhalinin belə
nisbəti Rusiya Qafqaza nüfuz etdikdən və qonşu dövlət-
lərdən ermənilərin İrəvan və Naxçıvan vilayətlərinə köçür-
dükdən sonra yaranmışdı. Naxçıvan vilayətində 17138 nə-
fər müsəlman, 2690 nəfər erməni yaşayırdı.
2
Böyük stra-
teji əhəmiyyətə malik olan Naxçıvan diyarının ələ keçiril-
məsi daşnakların «böyük Ermənistan» yaratmaq planında
xüsusi yer tuturdu. Ona görə ki, bu bölgə iri dəmiryol qov-
şağı idi və əlverişli mövqeyə malik idi. Buradan bir xətt
İranın Maku xanlığına, oradan da Türkiyəyə, başqa bir
xətt Tehrana gedirdi. Bütün bunlar daşnakları özünə cəlb
edir, onların dincliyinə haram qatırdı.
3
Ermənistan respub-
likası Naxçıvanı özününkü sayırdı. Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti elan edilən zaman İrəvan quberniyasına da-
xil olan Naxçıvan dərhal Azərbaycanla birləşməyi qərara
aldı. Lakin o zamankı şəraitdə bu birləşmə mümkün ol-
madı.
Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə türk qoşunları
Cənubi Qafqazdan getdikdən sonra, Ermənistan hökuməti-
nin diyarı ələ keçirmək, onu idarə etmək imkanı əmələ
gəlmişdi. Lakin Naxçıvan əhalisi 1918-ci ilin noyabrında
müvəqqəti olaraq, müstəqil Araz-Türk Respublikasını ya-
ratdılar. Bu respublikanın ərazisi 8696 kv.km idi.
4
Tərkibi-
nə Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzaları, Sərdərabad,
Uluxanlı, Vedibasar, Kəmərli, Mehri və s. bölgələr daxil
idi. Respublikanın yaradılması, bir tərəfdən ermənilərin
iddialarını dəf edir, digər tərəfdən isə diyarı Azərbaycanla
birləşdirməyə imkan yaradırdı.
1
Həsənli C. Göstərilən əsəri, s.366.
2
Yenə orada, s. 366-367.
3
Dəmirli M., Məmmədli M. Göstərilən əsəri, s.590.
4
Naxçıvan tarixi atlası. Bakı, 2010, s.33.
57
Araz-Türk Respublikası hökumətinin nümayəndələri
1919-cu il yanvarın 4-də Azərbaycan hökumətinə bildir-
dilər ki, Naxçıvan həmişə özünü Azərbaycanın tərkib his-
səsi hesab etmişdir və Ermənistanın hərbi təcavüzünə qar-
şı Azərbaycandan kömək gözləyir. 1919-cu ilin martında
Araz-Türk Respublikası Bakıya xüsusi nümayəndə heyəti
göndərdi. Nümayəndə heyətinə Bəhram xan Naxçıvanski
rəhbərlik edirdi. Bəhram xan özü ilə yerli hökumətin Cə-
nub-Qərbi Azərbaycan adı altında Naxçıvanı Azərbaycan
Cümhuriyyətinə birləşdirmək təklifini də gətirmişdi.
1
Türklər Naxçıvandan gedəndən sonra ingilislər bu-
ranı tutdular. May ayının əvvəlində Naxçıvana gələn ingi-
lis generalı Devi Naxçıvan və Şərur qəzalarının nümayən-
dələrinə bildiridi ki, bu yerlər Ermənistana aiddir və ona
tabe olmalıdırlar. Lakin onun bu fikri rədd edildi və qəti
bildirildi ki, Naxçıvan və Şərur qəzalarının müsəlmanları
özlərini Azərbaycan respublikasının sakinləri və yaşadıq-
ları ərazini Azərbaycan ərazisi hesab edirlər. İngilislər di-
yarı öz qoşunları ilə tutaraq, əhalinin açıq etirazlarına bax-
mayaraq bu torpaqları zor gücünə daşnaklara verdi. Lakin
ingilis qoşunları çıxıb getdikdən sonra dərhal hər yerdə əsl
partizan müharibəsi başlandı və daşnak qoşunları darma-
dağın edilərək ərazidən qovuldu.
Azərbaycanla Ermənistan arasında ərazi mübahisə-
lərini Ermənistanın xeyrinə həll etmək üçün Birləşmiş
Dövlətlərin Ali Komissarlığı Naxçıvan və Şərur-Dərələ-
yəz qəzalarında «neytral zona» yaratmaq, bununla da hə-
min əraziləri Azərbaycanın nəzarətindən çıxarmaq istə-
1
Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı: «Ay-
Ulduz», 1996, s. 161.
58
yirdi.
1
Azərbaycan hökuməti bu məsələdə ona edilən təz-
yiqləri dəf edərək, o şərtlə «neytral zona» yaradılmasına
razılıq vermişdi ki, həmin ərazidə Azərbaycanın suveren
hüquqları saxlanmış olsun.
Ermənistan dəfələrlə Naxçıvan ərazisinə basqın edib,
əhalini qılıncla, zor gücünə təslim etməyə çalışdı. Lakin
çoxlu qurbanlara baxmayaraq naxçıvanlılar əyilmədilər,
təslim olmadılar. Bu ərazidə «neytral zona» yaratmaq istə-
yənlərə öz fikirlərini qəti olaraq bildirdilər: «Biz – haki-
miyyət və əhali – onlara yekdilliklə bildiririk ki, bu ölkəni
əslində Azərbaycan respublikası ilə birləşdirmişik və əgər
sülh (Paris – İ.H.) konfransı bizi öz respublikamızdan
ayırsa, xalq mədəni dövlətlərin alovlarında məhv olmağa
razı olar, amma Azərbaycandan ayrılmağa yox».
Naxçıvanlıların dəyanəti və Azərbaycan hökuməti-
nin səyləri nəticə etibarı ilə Ermənistanın Naxçıvana yiyə-
lənmək niyyətlərini puça çıxartdı.
Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə
Azərbaycan ərazisinin qorunub saxlanılması əsasən müm-
kün oldu. Azərbaycan hökumətinin inadlı və məqsədyönlü
fəaliyyəti nəticəsində erməni iddialarının qarşısı alındı.
Lakin ermənilərlə mübahisəli ərazilər Cənubi Qafqazda
sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra daşnak-bolşevik
sayağı həll edildi. Zəngəzur qəzası Ermənistana verildi.
Qazax qəzasının dağlıq hissəsi–Dilican Azərbaycan xalqı-
nın iradəsi əleyhinə ondan alındı. Naxçıvan diyarının mə-
sələsi naxçıvanlıların mübarizəsi ilə 1920-ci ilin dekab-
rında həll edildi və o, yenidən Azərbaycanla birləşdirildi.
1921-ci il martın 16-da RSFSR-lə Türkiyə arasında bağ-
1
Азербайджанская Республика. Документы и материалы. 1918-1920
гг. – Баку: «Елм», 1998, с.300-301.
59
lanan müqaviləyə görə Naxçıvan Azərbaycanın tərkibində
saxlanıldı və ona muxtariyyət statusu verildi.
1
Dağlıq Qa-
rabağın 1921-ci il iyulun 4-də Ermənistana verilməsi
haqqında RK(b)P MK Qafqaz bürosunun səhv və zərərli
qərarı bir gün sonra ləğv edildi.
2
Plenum Dağlıq Qaraba-
ğın Azərbaycanın tərkib hissəsi olduğunu qəti və birmə-
nalı şəkildə qəbul etdi. Lakin 1923-cü il iyulun 7-də Dağ-
lıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin təşkili kobud səhv idi və
gələcək bəlaların əsası bununla qoyuldu.
Göründüyü kimi, ərazi müharibələri və sərhəd müna-
qişələri daşnak-bolşevik sayağı «həll edildikdən» sonra
Azərbaycan ərazisi 86,6 min kvadrat kilometr qaldı. Sovet
imperiyası özünün ilk illərindəcə Azərbaycanın 30 min
kvadrat kilometrə qədər ərazisini hissə-hissə alıb erməni-
lərə verdi. Rusiya Federasiyasının köməyi ilə 90-cı illərdə
daha 16 min kvadrat kilometr ərazimiz işğal edildi. Azər-
baycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə cəmi 9,8 min kvad-
rat kilometr ərazisi olan Ermənistan indi 46 min kvadrat
kilometrə qədər Azərbaycan ərazisinə nəzarət edir.
Azərbaycan xalqı torpaqlarımızın itirilməsi faktı ilə
barışmayacaq, onların geri qaytarılması istiqamətində bü-
tün səyləri ilə mübarizə aparacaqdır.
1
Gümrü, Moskva və Qars müqavilələri (Azərbaycan, türk, rus və fransız
dillərində). Naxçıvan, 2004, s.26.
2
Köçərli T. Qarabağ (Qarabağ tarixinin saxtalaşdırılması əleyhinə). Bakı:
“Elm”, 2002, s.383-386.
60
6. ERMƏNİLƏRİN AZƏRBAYCANLILARA
QARŞI SOYQIRIMI SİYASƏTİ
Dostları ilə paylaş: |