ErməNİLƏRİn azərbaycana qarşI Ərazi İDDİalari və qanli cinayəTLƏRİ



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/10
tarix01.04.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#13189
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
38 
4. ERMƏNİSTAN DÖVLƏTİNİN ƏZƏLİ AZƏRBAYCAN 
TORPAQLARINDA YARADILMASI 
 
 
Tarixi faktlar sübut edir ki, hazırkı Ermənistan deyi-
lən dövlətin ərazisi əzəli Azərbaycan torpaqlarıdır. Heç bir 
tarixçi, obyektiv tədqiqatçı bunu inkar edə bilməz. Ermə-
nilərin Azərbaycan ərazilərinə və bütövlükdə Cənubi Qaf-
qaza gəlmə olduğunu, çar Rusiyasının Qafqazda istilaçılıq 
siyasətinin  genişləndiyi  vaxtlarda  bu  ərazidə  ermənilərin 
dövlət qurumunun olmaması tarixçilər tərəfindən dəfələrlə 
sübuta  yetirilmişdir.  Azərbaycan  tarixçilərinin  ortaya  çı-
xardığı dəlillər də indiki Ermənistan ərazisinin tarixi Azər-
baycan torpaqları olduğunu sübut edir. 
 
Yuxarıda  qeyd  etmişik  ki,  ermənilər  Balkan  yarım-
adasından,  Kiçik  Asiyaya,  oradan  isə  Şərqi  Anadoluya 
miqrasiya  etmişlər.  Son  miqrasiya  e.ə.VI  və  IV  əsrlərdə 
baş vermişdir.
1
 Ermənilər tarix boyu heç bir vaxt davamlı 
və  müstəqil  dövlətə  malik  olmamışlar.  “Erməni  krallıq-
ları” və bəylikləri ərazidəki böyük dövlətlərdən asılı və ya 
yarımasılı  halında  yaşamışdır.  15  vilayətdən  ibarət  böl-
gələr “Böyük Ermənistan”, 3 vilayətdən ibarət bölgələr isə 
“Kiçik Ermənistan” adı ilə tanınmışdı. Bunlar siyasi ərazi 
yox, coğrafi ərazi kimi məlum idi.
2
  
 
Erməni  tarixi  haqqında  müxtəlif  rəvayətlər  uydurul-
muş və burada Hayk sülaləsinin (e.ə.2350-e.ə.328), Parti-
ya  dövrünün,  İran  idarəçilik  dövrünün  olduğunu  əsaslan-
dırmağa  çalışmışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan 
müstəqil  dövlət  kimi  çox  qısa  müddətdə  mövcud  olmuş-
                                           
1
 Маммадов И., Мусаев Г. Армяно-азербайджанский конфликт: исто-
рия, право, посредничество. 2-е изд., Баку, 2008, с.11. 
2
 M.Sədi Koçaş. Tarixdə ermənilər və türk-erməni münasibətləri. Bakı: 
“Azərbaycan ensiklopediyası” NPB, 1998, s.8. 

 
39 
dur.  Tarixdən  məlumdur  ki,  ermənilərin  əcdadları  hesab 
edilən  qəbilənin  yerləşdiyi  ərazi  sonralar  Urartu  dövləti-
nin,  Midiya  və  İran  Əhəməni  imperiyasının  süqutundan 
sonra  onların  Yuxarı  Fərat  vadisində  kiçik  bir  knyazlığı 
yaranmış və tədriclə güclənən bu knyazlıq mənşəcə parfi-
yalı  olan  II  Tiqranın  (e.ə.  95-55)  hakimiyyətinin  əvvəllə-
rində qonşu ölkələrə işğalçı yürüşlər təşkil edərək, qısa bir 
müddətdə  öz  ərazisini  genişləndirə  bilmişdir.  Lakin  e.ə. 
66-cı ildə Roma sərkərdəsi Pompey II Tiqranın hərbi qüv-
vələrini  darmadağın  etdikdən  sonra,  Kiçik  Asiyanın  şər-
qində mövcud olmuş erməni knyazlığı müstəqil dövlət ki-
mi tarix səhnəsindən silinmişdir.  
Bu ərazidə indi ermənilər kimi tanınan əhalinin ya-
şamasını bəyan etmək çox çətindir. Bu çarlığın ərazisində 
müxtəlif qeyri-erməni etnosları yaşamışlar. Bu çarlığın 30 
illik mövcudluğu indiki ermənilərdə belə bir xülya yaradıb 
ki, onlar Tiqran tərəfindən qısa müddətə işğal olunmuş hə-
min  ərazilərin  varisləridir.  S.Vims  hesab  edir  ki,  əslində 
heç  vaxt  müstəqil  Ermənistan  dövləti  olmayıb.  Tarixdə 
“böyük  Ermənistan”  adlı  dövlər  mövcud  olmayıb.  Ermə-
nistan eramızın IV əsrinə kimi Roma tərəfindən idarə olu-
nub. I-VI əsrlərdə dəfələrlə Roma, İran və Bizans arasında 
bölünüb  və  erməni  şahları  tərəfindən  deyil,  onlar  tərəfin-
dən idarə olunub.  
 Bütün  sonrakı  əsrlərdə,  ta  1918-ci  ilə  qədər  o, 
digər  dövlətlərdən  –  İran,  Roma,  Osmanlı,  Rusiya  impe-
riyalarından ya vassal kimi, ya da tam asılı olmuşdur.
1
  
 
Ermənilərin  yenidən  siyasi  səhnəyə  gəlməsi  xristian 
dininin  meydana  gəlməsi  və  yayılması  dövrünə  təsadüf 
                                           
1
  Mehdiyev  R.  Gorus  –  2010:  absurd  teatrı  mövsümü.  Bakı:  “Şərq-Qərb”, 
2010, s.27. 

 
40 
edir.  Xristianlığı  qəbul  etdikdən  sonra  vahid  xristian  kil-
səsindən  üz  döndərən  ermənilər  təriqətçi  monofizitlərin 
tərəfinə  keçdilər.  Onlar  özlərinin  əlahiddə  qriqoryan 
kilsəsini  yaratdılar.  Qriqoryan  kilsəsi  dövlətin  olmadığı 
şəraitdə erməni icmalarının təkcə dini deyil, eyni zamanda 
siyasi  himayəçisi  funksiyasını  da  öz  üzərinə  götürdü. 
Ermənilər  qriqoryan  kilsəsinin  rəhbərliyi  ilə  güclü  xarici 
qüvvəyə  sığınmaq  yolunu  tutdular.  Onlar  Bizansa  qarşı 
Ərəb xəlifələri ilə sövdələşməyə girdilər. Qriqoryan kilsə-
si  “böyük  Ermənistan”ı  dirçəltmək  üçün  ilk  dəfə  ərəb 
işğalları  dövründə  fəallaşdı.  Qriqoryan  kilsəsi  Qafqaz 
Albaniyasının qərb ərazisində yaşayan alban-xristian əhali 
arasında  qriqoryanlığı  yaymağa  başladı.  Zaman  keçdikcə 
qriqoryanlığı  qəbul  etmiş  alban-Azərbaycan  tayfalarının 
erməniləşdirilməsinə başlandı. Nəticədə qriqoryan kilsəsi-
nin təsir dairəsi Cənubi Qafqaza doğru genişlənməyə baş-
ladı. 
 
Ermənilər  IX  əsrdə  Qars  və  Ərzurum  ərazisində  bi-
zanslılarla onlar arasında bufer rolunu oynayacaq, paytaxtı 
Ani şəhəri olan yarımmüstəqil Ermənistan knyazlığı yara-
dırlar.  IX  əsrdən  başlayaraq  Ermənistan  tədricən  Bizans 
tərəfindən  tutulur  və  1045-ci  ildə  Erməni  knyazlığı  ləğv 
edilir.  Bizans  dövründən  bağlayaraq  ermənilərin  səpələn-
məsi  başlayır.  Cənub-qərbi  Qafqazda  az  sayda  erməninin 
peyda  olmasını  isə  IX  əsrdən  başlayaraq  ermənilərin 
müxtəlif ölkələrdə yerləşdirilməsi ilə izah etmək olar.  
 
1080-ci  ildə  Bizans  dövlətinin  zəifləməsi  Aralıq  də-
nizinin  Şimal-şərq  sahilində  Kilikiya  erməni  knyazlığının 
yaranmasına səbəb oldu. 1375-ci ildə məmlüklər Kilikyanı 
öz  imperiyalarına  birləşdirdilər.  Bu  vaxtdan  XX  əsrədək 
ermənilərin  öz  dövlətləri  olmayıb  və  onlar  müxtəlif  döv-
lətlərin tərkibində yaşayıblar.  

 
41 
 
Beləliklə, Erməni dövləti qədim dövrdə və erkən orta 
əsrlərdə  Cənub  Qafqazın  ərazisində  deyil,  Van  gölünün 
ətrafında,  Fərat  çayının  şərqində,  sonradan  isə  Aralıq 
dənizinin şimal-şərq sahilində mövcud olmuşdur.  
 
Sonrakı dövrlərdə qriqoryan kilsəsi Azərbaycan döv-
lətlərinə  və  Osmanlı  imperiyasına  sığındı.  Zaman  keçdik-
cə  ermənilər  Osmanlı  imperiyasından,  Ağqoyunlu  və  Sə-
fəvi hökmdarlarından geniş imtiyazlar qazandılar və möv-
qelər ələ keçirdilər. Ermənilər XV əsrin ortalarınadək Cə-
nubi  Qafqazda,  demək  olar  ki,  yaşamırdılar.  1441-ci  ildə 
Qaraqoyunlu türk-Azərbaycan dövlətinin hökmdarı Cahan 
şah  erməni  katolikosluğunun  mərkəzini  əhalisi  tamamilə 
türklər  olan  İrəvan  yaxınlığındakı  qədim  alban  monastırı 
olmuş  Üçmüəzzinə  köçürdü.
1
  XVI-XVII  əsrlərdə  Səfəvi-
lərlə  Osmanlı  Türkiyəsi  arasında  uzun  sürən  müharibələr 
ermənilərin  öz  müstəqil  dövlətlərini  yaratmaq  arzusuna 
təkan verdi. 1605-ci ildə I Şah Abbasın fərmanı ilə Səfəvi 
dövlətinin  ərazisində  ermənilər  üçün  ərazilər  ayrıldı. 
Ermənilər  varlandığca  onların  dövlət  yaratmaq  iştahları 
güclənirdi. Bunun üçün onlar özlərinə himayəçi axtarırdı. 
Ermənilərin  bir  sıra  Avropa  ölkələrinə  etdikləri  müraciət-
lər  nəticəsiz  qalmışdı.  XVII  əsrin  ortalarında  rus  dövləti-
nin  öz  mövqelərini  möhkəmləndirməsi  erməni  kilsəsinin 
diqqətini cəlb etməyə başladı.
2
 Ermənilər gələcəkdə Rusi-
yanın  hərtərəfli  himayəsini  qazanmaqdan  ötrü  1659-cu 
ildə  çar  Aleksey  Mixayloviçə  qızıldan  işlənmiş  taxt 
hədiyyə  etdilər.  Ermənilərin  Rusiya  ilə  yaxınlaşması  I 
Pyotrun  dövründə  daha  da  sistemli  şəkil  aldı.  Rusiya  re-
                                           
1
  İrəvan  xanlığı.  Rusiya  işğalı  və  ermənilərin  Şimali  Azərbaycan  torpaq-
larına köçürülməsi. Bakı: Azərbaycan, 2009, s.18-19. 
2
 Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. 
Qaçqınlıq. Bakı: “Qartal”, 1998, s.11. 

 
42 
gionda başlıca rəqibləri olan Osmanlı və Səfəvi imperya-
larını daxilindən zəiflətmək üçün erməni kartından istifadə 
etdi. İlk növbədə erməniləri Azərbaycan ərazilərində  yer-
ləşdirmək  üçün  göstəriş  verdi.  I  Yekaterina  ermənilərin 
yüksək mərhəmətə və himayəyə layiq görülmələri haqqın-
da  1726-cı  il  fevralın  22-də  fərman  verdi.
1
  II  Yekaterina 
Eçmiədzin katolukosu H.Argutinskinin hazırladığı “Ararat 
krallığı”  ideya-layihəsini  dəstəklədi.
2
  Rus  məmurları  və 
Dunaydakı  rus  qoşunlarının  komandanı  Q.Potyomkin  ilə 
görüşən  İ.Arqutinski  təkliflərinin  reallaşdırılması  istiqa-
mətində fəaliyyətə keçdi, “erməni dövləti” yaratmaq üçün 
əməli  addımlar  atdı.
3
  Lakin  müxtəlif  səbəblərdən  Azər-
baycan  ərazisində  “erməni  dövləti”  yaratmaq  mümkün 
olmadı. 
 
Ermənilər  öz  məkrli  niyyətlərindən  əl  çəkməmiş  və 
XIX  əsr  boyu  öz  xidmətlərini  çar  Rusiyasına  təqdim  et-
mişlər. Onlar  Azərbaycan  xanlıqlarının  Rusiya  tərəfindən 
işğal edilməsində fəal rol oynamışlar. Ermənilərin bu xid-
mətləri  müqabilində  Rusiya  imperatoru  I  Nikolay  İrəvan 
və  Naxçıvan  xanlıqlarının  ərazilərində  “erməni  vilayəti” 
yaratdı. Bu müstəqil dövlət qurumu olmasa  da, ermənilə-
rin  gələcəkdə  səfərbər  olmalarına,  təşkilatlanmalarına,  iq-
tisadi-mədəni  tərəqqiyə  yetişmələrinə  ciddi  təsir  etdi.
4
 
İkinci bir tərəfdən, çar Rusiyası işğal etdiyi  Şimali Azər-
baycanın strateji bölgələrində (Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan, 
                                           
1
  Собрание  актов,  относящихся  к  обозрению  истории  Армянского  на-
рода. I hissə, Moskva, 1833, s.43. 
2
 Musa İ. Çar Rusiyasının “erməni siyasəti”: fərqli yanaşmalar və mövqelər. 
“Olaylar”, 2011, 14 oktyabr. 
3
 Nəcəfli G. XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradılması 
cəhdləri. Bakı: “Nurlan”, 2007, s.188-201. 
4
 Musa İ. Göstərilən məqaləsi. 

 
43 
Zəngəzur)  erməniləri  yerləşdirdi.  Bununla  Rusiya  Qacar-
lar İranı və Osmanlı dövlətinin sərhədləri boyunda “Xris-
tian kəməri” yaratdı. Nəticədə Cənubi Qafqazın irimiqyas-
lı  erməniləşdirilməsinə  təkan  verildi.  N.Şavrovun  məlu-
matına görə XX əsrin əvvəlində Cənubi Qafqazda yaşayan 
1,3 milyon erməninin 1 milyondan çoxu Rusiya tərəfindən 
buraya köçürülüb. 
 
Burada bir cəhəti də qeyd etməyə bilmərik. Çar Ru-
siyası Cənubi Qafqazın işğalınadək bu regionda Rusiyanın 
himayəsində olan “erməni dövləti”nin yaradılmasında ma-
raqlı idi. Lakin Güney Qafqazın işğalından sonra bu ərazi-
lərdə  ermənilərə  ayrıca  dövlət  qurulmasına  çar  Rusiyası 
maraqlı  deyildi.  Çünki  bu  hal  Rusiyanın  imperiya  və  bö-
yük dövlətçilik siyasətinə zidd idi. 
 
Osmanlı  imperiyasını  bölüşdürməyə  çalışan  Rusiya 
onun ərazisində “erməni dövləti” yaratmaqda maraqlı idi. 
 
Çar  II  Nikolay  Fransanın Rusiyadakı səfiri  P.Paleo-
loqla 1914-cü il noyabrın 21-dəki söhbətində qeyd etmişdi 
ki, Anadoluda, təbii, ermənilərlə məşğul olacağam. Onları 
təkrar  türk  boyunduruğu  altında  qoya  bilmərəm...  onlara 
müstəqil bir rejim quracağam. Rusiya hakim dairələri Bal-
kanlarda və Şərqdə üstünlüyü ələ almaq üçün erməni kar-
tından  istifadə  edir  və  Osmanlı  imperiyası  ərazisində 
“Türkiyə Ermənistanı” yaratmağı rədd edirdi. 
 
Çar  Rusiyasının  siyasətini  bolşevik  Rusiyası  davam 
etdirdi.  Cənubi  Qafqazın  bolşevikləşdirilməsi  üçün 
V.İ.Lenin S.Şaumyanı Qafqazın müvəqqəti fövqəladə ko-
missarı təyin etdi. 1917-ci ilin 29 dekabrında V.İ.Lenin 20 
saylı  dekret  imzaladı.  Proletar  rəhbəri  “Türkiyə  Ermənis-
tanında”  erməni  dövlətinin  yaranması  üçün  hər  cür  tədbir 
və  yardım  barədə  göstəriş  verdi.  Bu  işi  görməyi  erməni 
bolşevik  S.Şaumyana  həvalə  etdi.  Bu  o  zaman  idi  ki, 

 
44 
ermənilər Türkiyədə çox dəhşətli qırğınlar törətmişdilər və 
bu  davam  edirdi.  Həmin  il  martın  31-də  isə  S.Şaumyanın 
göstərişi ilə Bakıda və Azərbaycanın bir çox bölgələrində 
bolşevik  ermənilər  Bakı  Kommunasının  ordusu  ilə  birgə 
müsəlman əhalisinin soyqırımını törətmişdilər. 
 
Rusiya  imperiyasının  dağılmasından  sonra  Cənubi 
Qafqazda  üç  respublika  öz  müstəqilliyini  elan  etdi.  Bu 
dövlətlər arasında Ararat Respublikası nə ərazisi, nədə ki, 
paytaxtı  olan  yeganə  respublika  idi.  Öz  respublikalarını 
“Ararat” adlandıran ermənilər vaxtilə çar Rusiyası tərəfin-
dən  köçürüldükləri  türk  torpaqlarına  iddialarını  ortaya 
qoymuşdular.  1918-ci  il  mayın  28-də  ermənilər  müstəqil 
dövlətin qurulmasını siyasi mərkəzləri olmadan bəyan et-
mişdilər.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  böyük  dövlət-
lərin  təzyiqi  altında  qədin  Azərbaycan  şəhəri  İrəvanı  və 
ona  bitişik  təxminən  9,5  min  kv.  km.  ərazini  ermənilərə 
güzəştə  getməyə  məcbur  oldu.  AXC  Nazirlər  Şurasının 
sədri  Fətəli  xan  Xoyski  güman  edirdi  ki,  bununla  ermə-
nilərin bütün ərazi iddiaları bitəcəkdir.  
 
1920-ci ilin ortalarında Ararat Respublikasının adını 
Erməni  Respublikasına  dəyişən  daşnaklar  bununla  da  Ki-
çik Asiyada “vətənlərini” itirmələri ilə faktiki olaraq barı-
şaraq  Qafqazda  –  Azərbaycan  xanlıqlarının  ərazisində 
uydurma  “qədim  erməni  tarixini”  yazmağa  başladılar. 
Məhz  bu  dövrdə  ermənilərin  “Qafqazın  qədim  yerli  əha-
lisi” olması barədə tarixi konsepsiya uydurulmuş və bunun 
ardınca Ermənistandakı Azərbaycan və bir çox digər mü-
səlman  tarixi  abidələrinin  kütləvi  şəkildə  məhvinə  baş-
lanıldı. 
 
Beləliklə,  1918-ci  ilin  may  ayında  qədim  Azərbay-
can ərazisində Erməni daşnak dövləti, 1920-ci il noyabrın 
29-da  isə  bolşeviklərin  zor-gücü  ilə  “Ermənistan  SSR” 

 
45 
yaradldı. Amerika alimi Səmyuel Vimzin göstərdiyi kimi, 
“üç min ildən artıq bir müddətdə dövlətçiliyi olmayan, in-
di isə erməni reallıqlarına deyil,  yalnız erməni iddialarına 
əsaslanaraq  ermənilərin  dövlət  yaratmağa  çalışması  nəti-
cəsində müttəfiqlərin müstəqil Ermənistan yaratmaq qərarı 
qəribə görünürdü”.
1
 
 
Yaradıldığı gündən Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları 
ilə çıxış edən Ermənistan havadarlarının köməyi ilə ərazi-
lərini  xeyli  genişləndirdi.  Erməni  daşnakları  Azərbaycan 
torpaqlarının  hesabına  ərazilərini  1920-ci  ildə  29,8  min  kv. 
km-ə çatdırdı. Torpaq iştəhası, onu müntəzəm qamarlama 
hərisliyi ermənilərin gözlərini elə örtmüşdür  ki, daşnaklar 
tarixin hər bir anından bu məkrli siyasəti həyata keçirmək 
üçün  çox  hiyləgərliklə  istifadə  edirdilər.  Belə  ki,  1920-ci 
ildə Yeni Bəyazid qəzasının Basarkeçər mahalı, İrəvan qə-
zasının Vedibasar mahalı və Gəncə quberniyasının Zəngə-
zur  qəzası  Ermənistana  verildi.  Bununla  yanaşı,  1920-ci 
ilin əvvəlində Qazax qəzasının cənub hissəsi  də Ermənis-
tana bağışlandı və burada Dilican qəzası yaradıldı. 1920-ci 
ilin dekabrında Zəngəzur Ermənistana verildi. 1920-1923-cü 
illərdə  Qazax  qəzasından  379.984  desyatin,  Zəngəzur 
qəzasından 405 min desyatin,
2
 Zəngəzur, Cavanşir və Qa-
zax  qəzalarının  sərhədlərində  olan  150  min  desyatin  tor-
paq  və  otlaq  sahələri  Ermənistana  verildi.
3
  1929-cu  ildə 
Naxçıvan  MSSR-in  on  yaşayış  məntəqəsini  əhatə  edən 
657  kv.  km  ərazi  Ermənistan  SSR-ə  verildi.  Yenə  həmin 
ildə  Zəngilan  rayonunun  üç  kəndi  Ermənistana  verildi  və 
                                           
1
 Səmyuel A. Vimz. Ermənistan-terrorçu “xristian ölkənin gizlinləri 
(ermənilərin böyük fırıldaq seriyaları). I c., Bakı: “OKA”, 2004, s.252. 
2
 Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA), f. 28, siy. 1, iş 155, 
s.19-20. 
3
 ARDA, f. 2502, siy. 1, iş 20, v. 56-57. 

 
46 
burada  Mehri  rayonu  təşkil  olundu,  nəticədə  Naxçıvanı 
Azərbaycandan ayıran  dəhliz  yarandı. 1929-cu ildə Qaza-
xın 5 min hektar torpaq sahəsi, Cəbrayıl qəzasının Nüvədi, 
Ernəzir və Tuğud kəndləri Ermənistana verildi. Ərazi mə-
sələlərinin  birtərəfli,  daşnak-bolşevik  “həlli”  nəticəsində 
“mübahisəli”  ərazilər  ermənilərə  verildi  və  bundan  əlavə 
11  min  kv.  km.  ərazimiz  Ermənistana  bağışlandı.  Buraya 
əsasən Zəngəzur qəzası, Şərur-Dərələyəz qəzası və Göycə 
dairəsinin  torpaqları  daxıl  idi.  Beləliklə,  həmin  illərdə 
Azərbaycanın 27,6 min kv. km. ərazisi itirildi.  
 
Sonrakı  illərdə  də,  ermənilərin  torpaq  iddiaları  da-
vam etmiş, Azərbaycan ərazisinə hərbi müdaxilə etmiş və 
torpaqlarımızın 20 faizi itirilmişdir. Erməni millətçiləri bu 
gün də belə yeni ərazi iddiaları xülyası ilə yaşayırlar.  
 
Qədim  Azərbaycan  torpaqlarında  dövlətlərini  yara-
dan  ermənilər  bu  ərazilərin  köklü  sakinlərini-azərbaycan-
lıları  öz  tarixi  ərazilərindən  çıxarmış,  onları  1918-1920, 
1948-1953 və 1988-1992-ci illərdə deportasiya etmişlər.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
47 
5. ERMƏNİLƏRİN AZƏRBAYCANA  
QARŞI ƏRAZİ İDDİALARI  
(1918-1920-ci illər) 
 
 
Azərbaycanın şimal torpaqlarında müstəqil Azərbay-
can  dövlətinin  yarandığını  elan  edən  İstiqlal  bəyannamə-
sində
1
 Cənub-Şərqi Zaqafqaziyanın Azərbaycan torpaqları 
olduğu, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qonşu xalqlar 
və  dövlətlərlə  mehriban  qonşuluq  münasibətləri  yaratmaq 
əzmi  ifadə  olunurdu.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Şi-
mali Azərbaycanda qurulsa da, o Şimali Azərbaycan ərazi-
sinin hamısını əhatə etmirdi. Sonralar Paris sülh konfran-
sına Azərbaycan nümayəndə heyətinin təqdim etdiyi Me-
morandumda
2
  Cümhuriyyətin  ərazisi  aşağıdakı  kimi  gös-
tərilirdi: 1. Bakı quberniyası (Bakı dairəsi ilə birlikdə Bakı 
qəzası,  Cavad  qəzası,  Göyçay  qəzası,  Şamaxı  qəzası, 
Quba qəzası, Lənkəran qəzası; 2.Yelizavetpol (Gəncə) qu-
berniyası  (Yelizavetpol  (Gəncə)  qəzası,  Cavanşir  qəzası, 
Nuxa  qəzası,  Ərəş  qəzası,  Şuşa  qəzası,  Qaryagin  (Cəb-
rayıl) qəzası,  Zəngəzur qəzası,  Qazax  qəzası  (bu  ərazinin 
üçdə  birini  təşkil  edən  dağlıq  hissəsi  Ermənistanla  Azər-
baycan  arasında  mübahisəli  idi);  3.İrəvan  quberniyası 
(Naxçıvan qəzası, Şərur-Dərələyəz qəzası, Sürməli qəzası, 
Yeni Bəyazid qəzası, Eçmiədzin və Aleksandropol qəzala-
rının  bir  hissəsi);  4.  Tiflis  quberniyası  (Borçalı  qəzası, 
Tiflis  və  Sıqnax  qəzalarının  bir  hissəsi);  5.Zaqatala  ma-
halı;  6.  Dağıstan  vilayəti  (Kürə  və  Samur  nahiyələrini 
əhatə  edən  ərazinin  bir  hissəsi,  habelə  Dərbənd  şəhəri  və 
                                           
1
  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  ensiklopediyası.  İki  cilddə.  I  cild.  Bakı: 
“Lider” nəşriyyatı, 2004, s.27-28. 
2
  Топчибашев  А.М.  Меморандум....  (ноябрь  1918  г.).  –  Перевод 
Э.Керимова. Баку: «Азербайджан», 1993, с. 20-21. 

 
48 
onun  ətrafı  da  daxil  olmaqla  Qaytaq-Tabasaran  qəzasının 
bir hissəsi). 
 
Eyni zamanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Tiflis 
quberniyasındakı Axalsıx qəzasının Batum, xüsusən Qars 
əyalətlərini də  öz  ərazisinə  daxil edilməsinə  xüsusi önəm 
verirdi.  Cümhuriyyətin  ərazisi  113,9  min  kv  km  idi.  Bu-
nun 97,3 min kv. km.-i mübahisəsiz, 16,6 min kv km-i isə 
mübahisəli idi
1

 
AXC  qonşu  dövlətlərlə  –  Osmanlı  imperiyası,  İran 
və Dağıstanla  yaxın  münasibətlər qura bildi.  Ərazi-torpaq 
məsələsi  üzrə  bəzi  ixtilafların  olmasına,  8,7  min  kv.  km.-
lik  ərazi  mübahisəli  zona  sayılmasına  baxmayaraq  Gür-
cüstanla  normal  münasibətlər  yaradıldı.  Azərbaycanla 
Gürcüstan arasında mübahisəli ərazilərə Borçalı qəzasının 
Gəncə  quberniyasına  bitişik  olan  orta  zonası,  Tiflis  qəza-
sının  Qarayazı  adlı  şərq  hissəsi  və  Sıqnax  qəzasının  cə-
nub-şərq hissəsi daxil idi
2
. Bu yerlərin ərazisi azərbaycan-
lılardan ibarət idi. Gürcüstanla ərazi-sərhəd məsələlərində 
müəyyən razılığa  gəlinsə  də, Ermənistan hər  hansı təklifi 
rədd  edir  və  hər  iki  respublikanın  ərazisinin  böyük  hissə-
lərinin də «erməni torpaqları» olmasını israr edirdi. 
 
Azərbaycan  Milli  Şurasının  İrəvan  şəhərinin  Ermə-
nistan  (Ararat)  Respublikasının  paytaxtı  olması  üçün  er-
mənilərə güzəşt edilməsi haqda qərarından şirniklənən er-
mənilər,  İstanbul  konfransına  təqdim  etdikləri  layihədə 
Sürməli, Naxçıvan, Axılkələk, Eçmiədzin, İrəvan, Zəngə-
                                           
1
 
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild (1900-1920-ci illər). Bakı: «Elm», 
2008, s.461. 
2
  Əzizov  T.  Azərbaycan  XX  əsrin  əvvəllərində.  Bakı:  “Zaman”,  1997, 
s.189. 

 
49 
zur,  Şuşa,  Cavanşir,  Cəbrayıl  və  Borçalı  qəzalarına  ərazi 
iddiaları irəli sürmüşdülər
1

 
Əraziyə  malik  olmayan  ermənilər  əzəli  Azərbaycan 
torpaqlarına əsassız olaraq iddialar irəli sürürdülər. İrəvan 
quberniyasının İrəvan, Sürməli, Yeni Bəyazid və Eçmiəd-
zin  qəzalarında  əsasən  azərbaycanlılar  sakin  idi.  Bu  qu-
berniyada  o  zaman  təxminən  423  min  nəfərdən  çox  azər-
baycanlı yaşayırdı. Bu da quberniya əhalisinin 37,7 faizini 
təşkil  edirdi.  Əsrin  əvvəlində  isə  41  faiz  idi.  Azərbaycan 
türkləri İrəvan və Sürməli qəzalarının yarıdan çoxunu, Eç-
miədzin  və  Yeni  Bəyazid  qəzaları  əhalisinin  isə  təqribən 
üçdə bir hissəsini təşkil edirdi.
2
  
 
Osmanlı hökümətinin təşəbbüsü ilə İstanbulda Cənu-
bi Qafqaz  respublikaları arasında  ərazi  problemlərini həll 
etmək  üçün  konfrans  keçirmək  qərara  alınmışdı.  1918-ci 
ilin iyun ayında İstanbul konfransında iştirak etmək üçün 
M.Ə.Rəsulzadənin başçılığa ilə 7 nəfərlik nümayəndə he-
yəti müəyyən edilmişdi. Lakin iştirakçı dövlətlərin öz ara-
larında  müəyyən  razılığa  gəlmədikləri  səbəbindən  kon-
frans öz işini nəzərdə tutulduğu vaxtda başlamadı. 
 
Azərbaycanın  İstanbulda  fövqəladə  və  səlahiyyətli 
nazir-nümayəndəsi  Ə.M.Topçubaşovun  İstanbul  konfran-
sına  təqdim  etdiyi  memorandumda  Azərbaycanın  ərazisi 
96,5 min kvadrat kilometr göstərilmişdi. 
                                           
1
 Mustafa N. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə milli-ərazi münaqi-
şələri və qaçqınlıq problemi// Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli siya-
səti. Bakı: “Qartal” 1998, s. 152-156. 
2
 Dəmirli M., Məmmədli M. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövrün-
də  ermənilərin  ərazi  iddiaları  və  Cənubi  Qafqazda  Sovet  hakimiyyətinin 
qələbəsindən  sonra  onun  daşnak-bolşevik  sayağı  həlli  (1918-1991)//  Azər-
baycan  XXI  əsrin  astanasında.  İkinci  respublika  elmi-praktiki  konfransın 
materialları. Bakı, 1998, s.589. 

 
50 
 
Birinci Dünya müharibəsinin Türkiyə üçün ağır şərt-
lərlə başa çatması İstanbul konfransında erməni nümayən-
də  heyətinin  yeni  ərazi  iddiaları  ilə  çıxış  etməsinə  səbəb 
oldu.  Erməni  daşnaklarının  ən  böyük  iddiası  Qarabağ  və 
Zəngəzuru  özünə  birləşdirmək  idi.  Məhz  bu  iddia  son  il-
lərdə olduğu kimi, əsrin əvvəllərində də «Qarabağ mühari-
bəsi»nə səbəb oldu. Qarabağ  məsələsinin isə nədən ibarət 
olduğunu Ə.M.Topçubaşov Türkiyənin xarici işlər naziri-
nin müavini Rəşad Hikmət bəyə verdiyi cavabda belə sə-
ciyyələndirirdi:  «Ermənilərin  ortaya  atdıqları  Qarabağ 
məsələsi 5  ya 10 kənd məsələsi deyil, bütöv – 4 sancaq – 
Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur üstündədir». 
 
Qarabağ problemini həll etmək üçün Azərbaycan hö-
kuməti  dəfələrlə  təkliflə  çıxış  etsə  də,  erməni  daşnakla-
rının  tutduğu  mövqe  bu  təkliflərin  həyata  keçməsinə  ma-
neçilik törədirdi. 
 
İstanbul  konfransında  iştirak  etmək  üçün  Türkiyədə 
olan  Azərbaycan  nümayəndə  heyəti  Mudros  sazişi  ərəfə-
sində sülh konfransının baş tutmayacağına əmin olmuşdu. 
İstanbul  konfransının  baş  tutmaması  Cənubi  Qafqazda 
mövcud dövlətlər arasında sülh konfransını keçirməyi zə-
ruri edirdi. Oktyabrın 27-də Gürcüstan hökuməti Azərbay-
can,  Ermənistan  və  Dağlılar  Respublikasının  nümayəndə-
lərini  Tiflisə  konfransa  dəvət  edir.  Ermənistanın  təqsiri 
üzündən  konfrans  bir  neçə  dəfə  təxirə  salınır  və  nəticədə 
baş tutmur. 
 
Gürcüstanın xarici işlər naziri E.Gegeçkorinin təklifi 
ilə  konfrans  1919-cu  il  aprelin  25-də  Tiflisdə  işə  başladı. 
Azərbaycan  nümayəndə  heyətinə  xarici  işlər  naziri  Məm-
məd  Yusif  Cəfərov,  parlament  üzvləri  Fətəli  xan  Xoyski 
ilə  Xəlil  bəy  Xasməmmədov  daxil  idilər.  Azərbaycan  nü-
mayəndə  heyəti  ərazi  məsələlərinə  aid  aşağıdakı  prinsip-

 
51 
ləri  əsas  tutmağı  təklif  edir:  1.  Ərazi  iddiaları  yalnız  res-
publikalararası  sərhədyanı  əraziyə  münasibətdə  elan  edilə 
bilər;  2.  Ərazi  məsələlərinin  həllində  əhalinin  iradəsi  – 
təyini-müqəddərat  hüququ  əsas  tutulmalıdır;  3.Təsərrüfat-
məişət və tarixi bağlılıqlarla əlaqədar mübahisəsiz ərazinin 
hər  hansı  rayonuna  ərazi  iddiası  irəli  sürülübsə,  referen-
dum  bütün  mübahisəsiz  ərazinin  rayonlarının  əhalisi  ara-
sında keçirilir. 
 
Konfransın  gedişində  Denikin  qoşunlarının  Dağlılar 
Respublikasına  hücum  xəbəri  alınır  və  bu  səbəbdən  də  o 
öz  işini  başa  çatdıra  bilmir.  Qeyd  etməliyik  ki,  Denikin 
qoşunlarının  Azərbaycan  və  Gürcüstana  hücum  təhlükəsi 
gözlənildiyindən, bu iki respublika iyunun 16-da öz arala-
rında birgə hərbi müdafiə haqqında müqavilə imzaladılar. 
Bu  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  Osmanlı  Türkiyə-
sindən sonra bağladığı ikinci müqavilə idi. 
 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə  ermənilə-
rin  Azərbaycana  qarşı  ərazi  iddialarında  mühüm  yeri  Qa-
rabağın dağlıq hissəsi, yaxud Dağlıq Qarabağ tuturdu. Bu-
rada əsasən gəlmə ermənilər məskunlaşmışdılar. Ermənis-
tan  bu  torpaqların  iddiasında  idi.  Bütün  Qarabağda  415 
min nəfər azərbaycanlı və kürd, cəmi 170 min nəfər ermə-
ni yaşayırdı.
1
 Qarabağda ermənilərin sayının nisbətən art-
ması  çar  hökumətinin  erməniləri  Türkiyə  və  İrandan 
Azərbaycana köçürtmək siyasətəninin nəticəsi idi. 
 
Azərbaycan hökuməti Qarabağda siyasi vəziyyəti sa-
bitləşdirmək məqsədi ilə konkret tədbirlər gördü. 1919-cu 
ilin yanvar ayında Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Qa-
rabağ  və  Zəngəzurda  müvəqqəti  valilik  (general-quberna-
                                           
1
 Dəmirli M., Məmmədli M. Göstərilən əsəri, s. 589. 

 
52 
torluq)  yaradıldı.
1
 General-qubernator vəzifəsinə  yanvarın 
29-da Xosrovpaşa bəy Sultanov təyin olundu. Azərbaycan 
hökumətinin  qəti  addımlarından  narahat  olan  Ermənistan 
belə bir şəraitdə Dağlıq Qarabağa açıq iddia ilə çıxış etdi. 
Azərbaycan  hökuməti  yanvarın  31-də  cavab  notasında 
Qarabağın  tarixən  Azərbaycanın  ayrılmaz  tərkib  hissəsi 
olduğunu  bildirdi  və  Qarabağ  general-qubernatorluğunun 
yaradılmasına  Ermənistanın  etirazını  Azərbaycanın  suve-
renliyinə qəsd və onun daxili işlərinə qarışmaq cəhdi kimi 
qiymətləndirdi.
2
  
 
Erməni  daşnaklarının  iddiada  olduqları  ərazilərdən 
biri Zəngəzur qəzası idi. Bu qəza əhalisinin sayına və əra-
zisinin sahəsinə görə Azərbaycanın ən böyük qəzası idi və 
Gəncə quberniyasının tərkibinə daxil idi. Qəzada 123 min 
nəfərdən çox azərbaycanlı və 99,2 min erməni yaşayırdı.
3
 
 
Cənubi Qafqazda mövqeyini möhkəmlətmək istəyən, 
açıq və gizli şəkildə erməni daşnaklarına dəstək verən in-
gilislər  Zəngəzurun  Qarabağ  general-qubernatorunun  ida-
rəçiliyindən  çıxarılıb  Erməni  Milli  Şurasının  tabeçiliyinə 
verildiyini bəyan edir. Azərbaycan hökumətinin etirazları-
na  baxmayaraq,  general  Tomson  öz  qərarını  dəyişmir. 
İngilislərin himayəsindən istifadə edən Ermənistan Zəngə-
zuru azərbaycanlılardan təmizləmək üçün  yeni hərbi  qüv-
vələr cəlb edirdi. 1919-cu ilin martında artıq Ermənistanın 
silahlı qüvvələri Zəngəzurda 115 azərbaycanlı kəndini vi-
ran  qoymuş,  50  mindən  artıq  əhalinin  qaçqın  düşməsinə 
səbəb  olmuşdu.  Erməni  silahlı  dəstələrinin  Qarabağa  hü-
                                           
1
 
Nəsibzadə  N.  Azərbaycanın  xarici  siyasəti  (1918-1920).  Bakı:  «Ay-
Ulduz», 1996, s. 128-130. 
2
 
Həsənli C. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920). 
Bakı: «Garisma» MMC, 2009, s.129. 
3
 Yenə orada, s.116.. 

 
53 
cumunun  qarşısını  almaq  və  Zəngəzurda  qırğınlara  son 
qoymaq məqsədilə Azərbaycan hökuməti ordu hissələrinin 
Qarabağın dağlıq hissəsi və Zəngəzurda yerləşdirilməsinə 
hazırlıq  görülməsi  barədə  hərbi  nazirliyə  göstəriş  verdi. 
Bir qədər sonra Azərbaycan hökuməti Qarabağ və Zəngə-
zuru  erməni  təcavüzündən  qorumaq  üçün  xalq  qoşunu 
dəstələri təşkil edilməsi haqqında tədbirlər görür. Polkov-
nik  Cavad  Şıxlinskinin  komandanlığı  altında  Zəngəzurun 
ermənilər  tərəfindən  işğal  edilmiş  kəndlərini  azad  etmək 
üçün  Azərbaycan  ordusu  əks  hücuma  keçir.  Vəziyyətin 
gərginliyini görən ermənilər, hərbi əməliyyatları dayandır-
mağı  və  sülh  danışıqları  keçirməyi  Azərbaycan  hökumə-
tindən xahiş edir. 
 
ABŞ  nümayəndəsi  Ceyms  Rey  tərəflər  arasındakı 
mübahisəli məsələləri dinc yolla həll etmək üçün Tiflisdə 
konfrans keçirilməsini təklif edir. Noyabrın 20-22-də Tif-
lisdə Azərbaycan və Ermənistan hökumət başçıları N.Yu-
sifbəyli və A.Xatisyanın başçılığı ilə nümayəndə heyətinin 
görüşləri  keçirilir.  Noyabrın  23-də  isə  vasitəçilər  olan 
müttəfiqlərin Qafqazdakı Ali komissarının müavini C.Rey 
və  Gürcüstanın  xarici  işlər  naziri  Y.Gegeçkorinin  iştirakı 
ilə  tərəflər  arasında  saziş  imzalanır.  Saziş  aşağıdakı  5  mad-
dədən ibarət idi: 1.Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri 
baş  verən  toqquşmaları  dayandırmağı  və  yenidən  silah 
gücünə  əl  atmamağı  öhdələrinə  götürürlər.  2.Tərəflər 
Zəngəzura gələn yolların düzəldilməsi və açılması, bu yol-
larda  hərəkətin  təhlükəsizliyi  üçün  təsirli  tədbirlər  görül-
məsinə razıdırlar. 3.Tərəflər, sərhədlər haqqında məsələlər 
də daxil olmaqla, bütün mübahisələri dinc yolla həll etmə-
yi öhdələrinə götürürlər. Dinc yolla razılığa gəlmək müm-
kün  olmadıqda,  hər  iki  tərəf  Amerika  polkovniki  C.Reyi 
münsiflər məhkəməsi sifəti ilə bitərəf şəxs kimi qəbul edir 

 
54 
və  onun  qərarlarını  məcburi  yerinə  yetirməyə  razılaşırlar. 
4.Noyabrın  26-da  Bakıda  Azərbaycan-Ermənistan  kon-
fransının  keçirilməsi  qərara  alınır.  5.Saziş  imzalandığı 
gündən qüvvədə sayılır və parlamentlərin təsdiqindən son-
ra hüquqi qüvvəyə minir.
1
 
 
Azərbaycan  hökuməti  konfransın  tələblərinə  əməl 
edərək Zəngəzurdan öz qoşunlarını geri çəkir. Ermənistan 
tərəfi isə əksinə, Zəngəzura əlavə qoşun hissələri göndərə-
rək yerdə qalan azərbaycanlı kəndlərini də işğal etməyə və 
ərazini tamamilə azərbaycanlılardan təmizləməyə başlayır. 
Ermənilərin  başladığı  hücumlara  əks  həmlə  ilə  cavab 
vermək  əvəzinə,  Azərbaycan  hökuməti  yalnız  diplomatik 
yazışmalarla  ermənilərin  hücumlarının  qarşısını  almağa 
çalışırdı.  
 
Erməni tərəfinin günahı üzündən noyabrın 26-da ke-
çirilməsi nəzərdə tutulan Azərbaycan-Ermənistan konfran-
sı  yalnız  dekabrın  14-21-də  baş  tutdu.  Bu  konfransda  da 
əməli  qərarların  qəbul  edilməsi  mümkün  olmadı.  1920-ci 
ilin aprelində Cənubi Qafqaz dövlətlərinin Tiflisdəki kon-
fransı  zamanı  aparılan  müzakirələr  də  müsbət  nəticə  ver-
mədi. Aprelin 26-da Ermənistan hökuməti barışıq imzala-
maq  haqqında  Azərbaycan  hökumətinə  müraciət  etsə  də 
artıq gec idi. Azərbaycanda Aprel işğalının (1920) həyata 
keçirilməsi  ilə  1919-cu  il  Azərbaycan-Ermənistan  sazişi 
əhəmiyyətini itirmişdi. 
 
Ermənilərin  iddiada  olduqları  ərazilərdən  biri  də 
Gəncə  quberniyasının  Qazax  qəzası  və  Şərur-Dərələyəz 
qəzası  idi.  Qazax  qəzasının  aran  hissəsində  azərbaycanlı-
                                           
1
  Mustafa  N.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə  milli-ərazi  müna-
qişələri  və  qaçqınlıq  problemi//  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  milli 
siyasəti. Bakı: «Qartal», 1998, s.142 

 
55 
lar, dağlıq hissəsində isə az miqdarda ermənilər yaşayırdı-
lar. Erməni daşnakları qəzanın bütün ərazilərini öz torpaq-
larına  qatmağa  can  atırdılar.  Şərur-Dərələyəz  qəzasında 
əhalinin  72,3  faizi  azərbaycanlılar  idi.
1
  Bu  qəzada  90250 
nəfər əhalinin 58496 nəfərinin türk, 29165 nəfərinin ermə-
ni,  2589  nəfərinin  isə  digər  millətlərin  nümayəndələri  ya-
şayırdı.
2
 
 
Paris  sülh  konfransı  ərəfəsində  ermənilər  millətlər-
arası toqquşmaları daha da genişləndirir, «böyük Ermənis-
tan»  iddialarını  həyata  keçrmək  üçün  Azərbaycana  qarşı 
geniş  miqyaslı  döyüş  əməliyyatlarına  başladılar.  Daşnak-
ların mənhus və məkrli niyyətləri ondan ibarət idi ki, onlar 
qısa müddətdə İrəvan quberniyasını, Qarabağı, Naxçıvanı, 
Şərur-Dərələyəzi,  Ordubadı,  Zəngəzuru  və  digər  əraziləri 
azərbaycanlılardan  tamamilə  təmizləsinlər.  Məqsədləri  bu 
yerlərə  erməniləri  köçürmək  və  Paris  sülh  konfransında 
onların  erməni  vilayəti  kimi  tanınmasına  nail  olmaq  idi. 
Paris  konfransında  erməni  nümayəndə  heyəti  belə  tələb 
irəli sürdü ki, yaradılan yeni erməni dövlətlərinin açıq də-
nizə  çıxışı  olmalıdır.  Onlar  ikrahedici  riyakarlıqla  deyir-
dilər:  «Hər  tərəfdən  düşmən  və  qərb  mədəniyyətinə  yad 
ünsürlərlə əhatə olunmuş bir xalq kimi biz, dənizə çıxış ol-
madan,  nə  öz  təhlükəsizliyimizi,  nə  də  öz  iqtisadi  və 
mədəni inkişafımızı təmin edə bilmərik». 
 
Ermənilərin daha çox iddiada olduğu ərazilərdən biri 
də  Naxçıvan  qəzası  idi.  Məlumdur  ki,  Naxçıvan  qədim 
Azərbaycan  ərazisidir  və  burada  tarixən  azərbaycanlılar 
məskunlaşmışlar. Naxçıvan qəzasında əhalinin 62,5 faizini 
(bəzi  məlumatlara  görə  67  faizini)  azərbaycanlılar,  31-
                                           
1
 Həsənli C. Göstərilən əsəri, s.366. 
2
 Yenə orada, s. 367.  

 
56 
36,7  faizini  ermənilər  təşkil  edir.
1
  Əslində  əhalinin  belə 
nisbəti  Rusiya  Qafqaza  nüfuz  etdikdən  və  qonşu  dövlət-
lərdən ermənilərin İrəvan və Naxçıvan vilayətlərinə köçür-
dükdən sonra yaranmışdı. Naxçıvan vilayətində 17138 nə-
fər  müsəlman,  2690  nəfər  erməni  yaşayırdı.
2
  Böyük  stra-
teji əhəmiyyətə malik olan Naxçıvan diyarının ələ keçiril-
məsi  daşnakların  «böyük  Ermənistan»  yaratmaq  planında 
xüsusi yer tuturdu. Ona görə ki, bu bölgə iri dəmiryol qov-
şağı  idi  və  əlverişli  mövqeyə  malik  idi.  Buradan  bir  xətt 
İranın  Maku  xanlığına,  oradan  da  Türkiyəyə,  başqa  bir 
xətt  Tehrana  gedirdi.  Bütün  bunlar  daşnakları  özünə  cəlb 
edir, onların dincliyinə haram qatırdı.
3
 Ermənistan respub-
likası  Naxçıvanı  özününkü  sayırdı.  Azərbaycan  Xalq 
Cümhuriyyəti elan edilən zaman İrəvan quberniyasına da-
xil  olan  Naxçıvan  dərhal  Azərbaycanla  birləşməyi  qərara 
aldı.  Lakin  o  zamankı  şəraitdə  bu  birləşmə  mümkün  ol-
madı.  
 
Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə türk qoşunları 
Cənubi Qafqazdan getdikdən sonra, Ermənistan hökuməti-
nin  diyarı  ələ  keçirmək,  onu  idarə  etmək  imkanı  əmələ 
gəlmişdi.  Lakin  Naxçıvan  əhalisi  1918-ci  ilin  noyabrında 
müvəqqəti olaraq, müstəqil Araz-Türk Respublikasını ya-
ratdılar. Bu respublikanın ərazisi 8696 kv.km idi.
4
 Tərkibi-
nə  Naxçıvan  və  Şərur-Dərələyəz  qəzaları,  Sərdərabad, 
Uluxanlı,  Vedibasar,  Kəmərli,  Mehri  və  s.  bölgələr  daxil 
idi.  Respublikanın  yaradılması,  bir  tərəfdən  ermənilərin 
iddialarını dəf edir, digər tərəfdən isə diyarı Azərbaycanla 
birləşdirməyə imkan yaradırdı. 
                                           
1
 Həsənli C. Göstərilən əsəri, s.366. 
2
 Yenə orada, s. 366-367. 
3
 Dəmirli M., Məmmədli M. Göstərilən əsəri, s.590. 
4
 Naxçıvan tarixi atlası. Bakı, 2010, s.33. 

 
57 
 
Araz-Türk Respublikası hökumətinin nümayəndələri 
1919-cu  il  yanvarın  4-də  Azərbaycan  hökumətinə  bildir-
dilər ki, Naxçıvan həmişə özünü Azərbaycanın tərkib his-
səsi hesab etmişdir və Ermənistanın hərbi təcavüzünə qar-
şı  Azərbaycandan  kömək  gözləyir.  1919-cu  ilin  martında 
Araz-Türk  Respublikası  Bakıya  xüsusi  nümayəndə  heyəti 
göndərdi.  Nümayəndə  heyətinə  Bəhram  xan  Naxçıvanski 
rəhbərlik  edirdi.  Bəhram  xan  özü  ilə  yerli  hökumətin  Cə-
nub-Qərbi  Azərbaycan  adı  altında  Naxçıvanı  Azərbaycan 
Cümhuriyyətinə birləşdirmək təklifini də gətirmişdi.
1
 
 
Türklər  Naxçıvandan  gedəndən  sonra  ingilislər  bu-
ranı tutdular. May ayının əvvəlində Naxçıvana gələn ingi-
lis generalı Devi Naxçıvan və Şərur qəzalarının nümayən-
dələrinə  bildiridi  ki,  bu  yerlər  Ermənistana  aiddir  və  ona 
tabe  olmalıdırlar.  Lakin  onun  bu  fikri  rədd  edildi  və  qəti 
bildirildi  ki,  Naxçıvan  və  Şərur  qəzalarının  müsəlmanları 
özlərini  Azərbaycan  respublikasının  sakinləri  və  yaşadıq-
ları ərazini Azərbaycan ərazisi hesab edirlər. İngilislər di-
yarı öz qoşunları ilə tutaraq, əhalinin açıq etirazlarına bax-
mayaraq bu torpaqları zor gücünə daşnaklara verdi. Lakin 
ingilis qoşunları çıxıb getdikdən sonra dərhal hər yerdə əsl 
partizan  müharibəsi  başlandı  və  daşnak  qoşunları  darma-
dağın edilərək ərazidən qovuldu. 
 
Azərbaycanla  Ermənistan  arasında  ərazi  mübahisə-
lərini  Ermənistanın  xeyrinə  həll  etmək  üçün  Birləşmiş 
Dövlətlərin  Ali  Komissarlığı  Naxçıvan  və  Şərur-Dərələ-
yəz  qəzalarında  «neytral  zona»  yaratmaq,  bununla  da  hə-
min  əraziləri  Azərbaycanın  nəzarətindən  çıxarmaq  istə-
                                           
1
  Nəsibzadə  N.  Azərbaycanın  xarici  siyasəti  (1918-1920).  Bakı:  «Ay-
Ulduz», 1996, s. 161.  

 
58 
yirdi.
1
  Azərbaycan  hökuməti  bu  məsələdə  ona  edilən  təz-
yiqləri  dəf  edərək,  o  şərtlə  «neytral  zona»  yaradılmasına 
razılıq  vermişdi  ki,  həmin  ərazidə  Azərbaycanın  suveren 
hüquqları saxlanmış olsun. 
 
Ermənistan dəfələrlə Naxçıvan ərazisinə basqın edib, 
əhalini  qılıncla,  zor  gücünə  təslim  etməyə  çalışdı.  Lakin 
çoxlu  qurbanlara  baxmayaraq  naxçıvanlılar  əyilmədilər, 
təslim olmadılar. Bu ərazidə «neytral zona» yaratmaq istə-
yənlərə  öz  fikirlərini  qəti  olaraq  bildirdilər:  «Biz  –  haki-
miyyət və əhali – onlara yekdilliklə bildiririk ki, bu ölkəni 
əslində Azərbaycan respublikası ilə birləşdirmişik və əgər 
sülh  (Paris  –  İ.H.)  konfransı  bizi  öz  respublikamızdan 
ayırsa,  xalq  mədəni  dövlətlərin  alovlarında  məhv  olmağa 
razı olar, amma Azərbaycandan ayrılmağa yox». 
 
Naxçıvanlıların  dəyanəti  və  Azərbaycan  hökuməti-
nin səyləri nəticə etibarı ilə Ermənistanın Naxçıvana yiyə-
lənmək niyyətlərini puça çıxartdı. 
 
Beləliklə,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə 
Azərbaycan ərazisinin qorunub saxlanılması əsasən müm-
kün oldu. Azərbaycan hökumətinin inadlı və məqsədyönlü 
fəaliyyəti  nəticəsində  erməni  iddialarının  qarşısı  alındı. 
Lakin  ermənilərlə  mübahisəli  ərazilər  Cənubi  Qafqazda 
sovet  hakimiyyətinin  qələbəsindən  sonra  daşnak-bolşevik 
sayağı  həll  edildi.  Zəngəzur  qəzası  Ermənistana  verildi. 
Qazax qəzasının dağlıq hissəsi–Dilican Azərbaycan xalqı-
nın iradəsi əleyhinə ondan alındı. Naxçıvan diyarının mə-
sələsi  naxçıvanlıların  mübarizəsi  ilə  1920-ci  ilin  dekab-
rında həll edildi və o, yenidən Azərbaycanla  birləşdirildi. 
1921-ci  il  martın  16-da  RSFSR-lə  Türkiyə  arasında  bağ-
                                           
1
 
Азербайджанская  Республика.  Документы  и  материалы.  1918-1920 
гг. – Баку: «Елм», 1998, с.300-301.  

 
59 
lanan müqaviləyə görə Naxçıvan Azərbaycanın tərkibində 
saxlanıldı və ona muxtariyyət statusu verildi.
1
 Dağlıq Qa-
rabağın  1921-ci  il  iyulun  4-də  Ermənistana  verilməsi 
haqqında  RK(b)P  MK  Qafqaz  bürosunun  səhv  və  zərərli 
qərarı  bir  gün  sonra  ləğv  edildi.
2
  Plenum  Dağlıq  Qaraba-
ğın  Azərbaycanın  tərkib  hissəsi  olduğunu  qəti  və  birmə-
nalı şəkildə qəbul etdi. Lakin 1923-cü il iyulun 7-də Dağ-
lıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin təşkili  kobud səhv idi  və 
gələcək bəlaların əsası bununla qoyuldu. 
 
Göründüyü kimi, ərazi müharibələri və sərhəd müna-
qişələri  daşnak-bolşevik  sayağı  «həll  edildikdən»  sonra 
Azərbaycan ərazisi 86,6 min kvadrat kilometr qaldı. Sovet 
imperiyası  özünün  ilk  illərindəcə  Azərbaycanın  30  min 
kvadrat  kilometrə  qədər  ərazisini  hissə-hissə  alıb  erməni-
lərə verdi. Rusiya Federasiyasının köməyi ilə 90-cı illərdə 
daha 16 min kvadrat kilometr ərazimiz işğal edildi. Azər-
baycan  Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə  cəmi  9,8  min  kvad-
rat  kilometr  ərazisi  olan  Ermənistan  indi  46  min  kvadrat 
kilometrə qədər Azərbaycan ərazisinə nəzarət edir. 
 
Azərbaycan  xalqı  torpaqlarımızın  itirilməsi  faktı  ilə 
barışmayacaq, onların geri qaytarılması istiqamətində bü-
tün səyləri ilə mübarizə aparacaqdır. 
 
 
 
 
 
 
                                           
1
 Gümrü, Moskva və Qars müqavilələri (Azərbaycan, türk, rus və fransız 
dillərində). Naxçıvan, 2004, s.26. 
2
 Köçərli T. Qarabağ (Qarabağ tarixinin saxtalaşdırılması əleyhinə). Bakı: 
“Elm”, 2002, s.383-386. 

 
60 
6. ERMƏNİLƏRİN AZƏRBAYCANLILARA  
QARŞI SOYQIRIMI SİYASƏTİ  
Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin