ErməNİLƏRİn azərbaycana qarşI Ərazi İDDİalari və qanli cinayəTLƏRİ

Şirakasi-Şiraklı öz mənşəyinə görə bir türk olmaq-
la Şirak türk boyundan olub türk-Alban tarixinin müəyyən 
dövrlərini  yazmışdır.  Şirak  (sirak)  türk  ittifaqı  isə  bütün 
türk  dövlətlərinin  ərazilərində  geniş  şəkildə  yayılmaqla 
özlərinin  böyük  imperiyalarını  qurmuş,  Orta  Asiyadan 
başlayaraq Qafqaz və Etil çayına qədər yayılmışlar. Şirak-
ların  tarix  səhnəsində  fəaliyyəti  e.ə.  I  minilliyin  əvvəllə-
rindən eramızın VII-VIII əsrinə qədər davam etmişdir. Bü-
tün  bunlar  haqqında  geniş  məlumata  rus  dilində  yazılmış 
«Qədim  müəlliflər  Orta  Asiya  haqqında»  kitabında  söz 
açılır.
1
 Sonralar biz bu tayfaları antik müəlliflərin, eləcə də 
müasir araşdırıcıların əsərlərində qüdrətli Sak, Arsak, Var-
sak və Oğuz türk tayfaları ilə bir ittifaqda görürük. Onların 
qohum Şirak, daha doğrusu Siraklarla birgə hərbi yürüşləri 
tarixçilərin diqqətini daha çox çəkmişdir. V.B.Vinoqrado-
va görə şiraklar, onların ittifaqı elə bir gücə malik idilər ki, 
                                           
1
 Древние авторы о Средней Азии (ВI, в. до н. э.- III в. н.э.) Ташкент, 
1940, с.33-36. 

 
89 
yadellilərlə  döyüşlərdə  onlara  məğlubiyyət  yad  idi.
1
  Dara 
ilə  müharibədə  (e.ə.IV  əsr)  bu  ordular  bir  hərbi  səhvlik 
üzündən  məğlub  olmuş,  bundan  sonra  onlar  Qafqazda, 
Bütöv  Azərbaycan  (Şimal,  Cənub,  Qədim  İrəvan  xanlığı 
və  Gürcüstan)  və  Türkiyə  ərazilərinə  (o  zamankı  Kiçik 
Asiya) kiçik bölüklər şəklində yayılmışlar. Bu ittifaqın cə-
sur əsgərləri haqqında Strabonun «Coğrafiya» əsəri də ge-
niş məlumat verir.
2
 
Şirak türklərinin adı ilə eramızın XIX əsrinə qədər 
ərazimizdə  Şuragel-Şirak  eli  nahiyəsi  və  əyaləti  olmuş,
3
 
bu  tayfa  ittifaqları  yuxarıda  göstərilən  ərazilərdən  başqa 
Volqa, Ural, Don axarlarına, eləcə də Qara dəniz ətrafları-
na  qədər  məskunlaşaraq  tarixin  yaddaşında  qalmışlar.
4
 
Beləliklə  bu  gün  tayfa  adlarından  yaranan  Azər,  Xəzər, 
Sabir-Subər  və  s.  şəxs  adları  kimi  Anani  Şiraqasi-Şiraqlı 
da türk Azərbaycan elindən olmaqla bir türk- Azərbaycan 
tarixçisi idi və onun yazdığı tarix isə erməniləşdirilmişdir.  
Digər  bir  tarixçi  Steponos  Asoqiq  də  milliyətcə 
türk olmuşdur. Bu adda söz quruluşunun yaranma forma-
sını  izləyən  hər  bir  türkoloq  alim  tərkiblərin  türk  dilində 
olduğunu  asanlıqla  izləyə  bilər.  Asoqik  (As+ok+ik/uk) 
sözünü  əmələ  gətirən  bu  tərkiblər  öz  mənşəyinə  görə  As 
türk  etnosunun  adından,  ok-tərkibi  onok,  üçok,  bozok, 
okuz adlarında olduğu kimi birlik, tayfa, ittifaq və s. Söz-
lərdən,
5
 ik/uk isə övlad, oğul, varis sözlərindən formalaş-
                                           
1
 Виноградов В.Б. Сиракский союз племен на Северном Кавказе// 
Советская археология. 1965, № 1, с. 108. 
2
 Страбон. XI, c.5, 8. 
3
 Древнетюркский словарь.М., 1969, с.40-42. 
4
 Древние авторы о Средней Азии... c. 34-35; Виноградов В. Б. Сарма-
ты Северо-Восточного Кавказа.// Тр. ЧИНИИ, В III, Грозный, 1963, 
с.61-70.  
5
 Щербак М. Огузнаме, М.,1959.c.5-9, 117, 201. 

 
90 
mışdır.
1
  Bu  dil  ünsürləri  fars,  erməni,  yunan,  gürcü  və  s. 
dillərdə  təsadüf  edilmir.  Antroponim  Vardaped  isə  öz 
növbəsində  iki  türk  sözü  Varu/Börü-  «qurd»,
2
  və  da-
bed/Tibet-  «dağlıq  ölkə»  adlarından  formalaşmışdır.  Bu 
adların hər  biri türk dilinin III növ təyini söz  birləşmələri 
tipində «Dağlıq yurdun qurdu» və «Asların varisi» şəklin-
də  adlandırılmışdır.  Bu  adlar  bütün  türk  dilləri  üçün 
xarakterik olan sözyaratma üslubu kimi etnoantroponimik, 
morfoloji xüsusiyyətlər daşıyırlar.  
Fikrimizcə,  Kirakos  Qandzakeçi-Gəncəli  haqqın-
da  böyük  izahata  ehtiyac  yoxdur.  Azərbaycanda  Gəncə, 
Gənzək,  Kənizə  kimi  izlərini  məntəqə  adlarında  qoruyan 
Qanzak,  Gənzək  türk  boyları  qədim  türk  Sak  boyları  ol-
maqla e.ə. II minillikdən başlayaraq tarix səhnəsində görü-
nür.  Orta  Asiya,  Aral  ətrafı  bölgələr,  Qazaxstan,  Cənubi 
Azərbaycan  və  İrəvan  xanlığı,  Türkiyə,  Gürcüstan  və  ha-
zırkı  Rusiya  ərazilərində  geniş  yayılan  bu  tayfaların  adı 
e.ə.  VII  əsrdə  qədim  türk  yazılı  abidəsi  «Avestada»,  e.ə. 
520-ci ildə «Bisütun» qaya yazılarında və s.
3
 çəkilir. Onlar 
haqqında məlumatlara Herodotun «Tarix» əsərində,
4
 Stra-
bonun  isə  «Coğrafiya»  kitabında  da  rast  gəlirik
5
  Bundan 
başqa  Sak  türkləri  E.E.  Kuzmina,  T.A.Trofimova  və  b. 
tərəfindən də geniş araşdırılmışdır.
6
 Bütün mənbələrdə bu 
tayfa skif-oğuz türk boyları kimi göstərilir.  
                                           
1
 Древнетюркский словарь. c.611; Севортян Е.В.Этимологический сло-
варь тюркских языков.т. I, М.,1979, с. 59..  
2
 Мифы народов мира. Энциклопедия. Т. I, М., 1987, с.242. 
3
 Литвинский Б.А. Древние кочевники «Крыши мира», Москва.,1972, 
156 с. 
4
 Геродот. История
.
 I, с. 153; III, с. 93; IV, с.113; IX, с. 31, 71, 113  
5
 Страбон. География в II, с. 14; XI, с. 7.  
6
  Трофимова  Т.А.  Приаральские  саки.//  «Материалы  хорезмской  экс-
педи ции», вып. 6/12.том II, Москва,1963, с.233. 

 
91 
İovanessa  Tavuşessi  adındakı  «tavuş»  söz  tərkibi 
isə bu gün Tovuz, Tovustan formasında Azərbaydcan əra-
zisində qədim Midiyada aparıcı tayfalardan olan Bus türk-
lərinin adını və tau – dağ komponentini daşımaqdadır. Bu 
tayfa adı Herodotun «Tarix» əsərində də çəkilir.
1
 Bununla 
bərabər «Xoranaşat» adındakı şat-şahzadə tərkibi də türk 
dilindədir.  Bu  mürəkkəb  söz  «Kiur  tanrısının  verdiyi 
şahzadə»  mənasındadır.  Verilən  komponentlərin  izahının 
türk dilində olduğunu yəqinləşdirmək üçün qədim türk dili 
lüğətlərinə  və  Moisey  Kağanqatlının  «Alban  tarixi» 
kitabına müraciət etmək olar.
2
  
 Nəticə  olaraq,  qətiyyətlə  demək  olar  ki,  dünya 
tarixinin  ovcuna  atılmış  bu  erməni  tarixçilərinin  heç 
biri nə friq, nə hayas, nə file, nə də başqa xalqların ta-
rixçiləri  deyil.  Onların  hər  birinin  adı  türk  soylarının  ad-
ları ilə bağlı olmaqla türklərdən ibarət olmuş, türk tarixlə-
rini  yaratmış  və  müasir  ermənilərlə  heç  bir  əlaqəsi  olma-
yan tarixi prosesləri şərh etmişlər. Bütün göstərilən mənbə 
materialları və qaynaq məlumatlarından aydın olduğu kimi 
müasir erməni tarixçiləri öz tarixləri ətrafında sadəcə real-
lıqdan uzaq bir mif, nağıl, əfsanə yaratmaqla bəşər tarixini 
bulandırmış, göstərdikləri faktları isə nə antik, nə də müa-
sir tarixin həqiqətləri ilə uyğunlaşdıra bilməmişlər. Bu hal 
təbii olaraq bir tərəfdən gülünc, digər tərəfdən isə təəccüb 
doğurur.  Bəzi  qərb  ölkələrini  və  onun  tarixçilərini  bütün 
bu uydurmalara, dünya tarixində isə bunu real bir tarix ki-
mi  qəbul  etmələrinə  heç  bir  vəchlə  inanmaq  olmur.  Əgər 
kənardan  bu  qondarma  tarixi  konsepsiyanı  izləsək  nəticə-
də ağlın kəsmədiyi cəfəngiyyat və mif aşağıdakı kimidir: 
                                           
1
 Геродот. История. 101. 
2
 Мифы народов мира. Энциклопедия. т. II, М., 1987, с.34. 

 
92 
 Müxtəlif ölkə və xalqlardan, bir sözlə, dünyanın 
hər bucağından kökü, milliyəti bəlli olmayan tarixçilər 
əsrlərlə  axışıb  «bu  torpağa»  gəlir,  hamısı  «erməni» 
olur və bura yalnız bir məqsədə, «erməni xalqının tari-
xini» yazmağa gəlirlər.  
Bütün bu uydurmalar, oğurluq yolu ilə formalaşmış 
mövcud  erməni  konsepsiyası  yalnız  bir  məqsəd  ətrafında 
cəmlənmişdir.  O  gələcəkdə  özgə  torpaqları  hesabına  uy-
durma  bir  dövlətin  təməlini  qoymağı  planlayırdı.  Bu  acı 
bir  həqiqət  olsa  da  etiraf  etməliyik  ki,  çar  Rusiyası  və 
Sovetlər dönəminin köməyi ilə ermənilər istədiklərinə ye-
tərincə nail ola bilmiş və qədim Azərbaycan torpağı İrəvan 
xanlığı artıq bu «dövlətin» mərkəzinə çevrilmişdir. 
Lakin tarix dönür və təkrarlanır. İçimizdəki bir səs 
bu təkrarda nəyin bahasına olursa olsun parça-parça olmuş 
torpaqlarımızın,  İrəvan  xanlığı,  Dəmirqapı  Dərbənd,  Cə-
nubi  Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  ərazilərində  qalan  tor-
paqlarımızın  Bütöv  Azərbaycan  olacağını  söyləyir.  Biz 
yalnız  bu  itkilərimizə  sahiblənərək  doğma  ocaqlarımıza 
qayıtmaqla  torpaq  qarşısındakı  günahlarımızdan  arına 
bilərik.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
93 
II FƏSİL 
 
ERMƏNİ DAŞNAKLARININ NAXÇIVANA QARŞI 
ƏRAZİ İDDİALARI VƏ NAXÇIVAN ƏHALİSİNİN 
SOYQIRIMA MƏRUZ QALMASI 
 
1. NAXÇIVAN BÖLGƏSİNİN ETNİK  
TARİXİNƏ DAİR 
 
 
Qədim Azərbaycan tоrpağı оlan Naxçıvan Yer kürə-
sində  həyatın  başlandığı  ilk  insan  məskənlərindən  biridir. 
Naxçıvan  bölgəsində  daş  dövründən  başlayaraq  müxtəlif 
tayfalar  yaşamışlar.  Bu  tayfaların  adları  və  оnların  etnik 
tarixi xüsusi tədqiqat predmeti оlmamış və lazımi səviyyə-
də araşdırılmamışdır. Bununla belə, akademik B.Budaqоv, 
t.e.d. Q.Qeybullayev, t.e.n. İ.Kəngərli, tədqiqatçı Q.Buda-
qоva  tədqiqat  işlərində  Naxçıvanın  etnik  tarixinə  də  tо-
xunmuşlar.
1
  Q.Qeybullayev  isə  buna  ayrıca  bir  məqalə 
həsr  etmişdir.
2
  Bütövlükdə  götürdükdə  isə  Naxçıvan  böl-
gəsinin  etnik  tarixinin  və  əhalisinin  milli  tərkibinin  öyrə-
nilməsinə  böyük  ehtiyac  vardır.  Çünki,  məkirli  düşmən-
lərimiz  bu  prоblemlə  bağlı  saxta  və  uydurma  fikirlər  irəli 
sürür və bununla da bölgənin "böyük Ermənistan"ın tərkib 
hissəsi  оlduğunu  əsaslandırmağa,  Azərbaycan  türklərinin 
bu tоrpaqlara gəlmə оlduğunu sübüt etməyə çalışırlar. Əs-
lində  bu  fikir  tamamilə  yalnışdır,  heç  bir  elmi  əsasa  söy-
kənmir. Azərbaycan türkləri bu ərazilərin ən qədim sakin-
                                           
1
 Budaqоv B., Qeybullayev Q. Naxçıvan diyarının yer yaddaşı. Bakı, 2004; 
Kəngərli İ. Kəngərli elinin sоy kitabı. Bakı, 2005; Budaqоva Q. Naxçıvan 
Muxtar Respublikasının tоpоnimləri. Bakı, 1998. 
2
 Qeybullayev Q. Naxçıvan ərazisində azərbaycanlıların qədim etnik 
tarixinə dair. «Tarix və оnun prоblemləri», 1999, № 2, s.37-44. 

 
94 
ləri оlmuşlar. Həm də qədim erməni mənbələrinin heç bi-
rində Naxçıvan bölgəsində ermənilərin yaşaması haqqında 
məlumat yоxdur.  
 
Bəhs оlunan məqalədə Naxçıvan bölgəsinin etnik ta-
rixinə diqqət yetirilmişdir.  
 
Aparılan arxeоlоji qazıntılar, xüsusilə Qazma mağa-
rasından  əldə  оlunan  maddi-mədəniyyət  nümunələri  və 
Gəmiqaya daş təsvirləri (e.ə.IV-II minilliklərə aid) Naxçı-
van  bölgəsində  insanların  daş  dövründən  yaşadıqlarını 
göstərir. 
 
Naxçıvan bölgəsində  yaşayan tayfalar Urmiya gölü-
nün ətrafında yaşayan tayfalarla çоx sıx əlaqədə оlmuşlar. 
Kuti,  lullubi,  subi,  turukki  və  b.  tayfalar  bu  ərazilərin  ən 
qədim sakinləri оlmuşlar. Naxçıvan bölgəsi tarixən Cənu-
bi Azərbaycan ərazisində mövcud оlmuş dövlətlərin tərki-
bində оlmuşdur. Həmin dövlətlərin türkmənşəli etnоsların 
siyasi qurumları оlması artıq şübhə dоğurmur. 
 
E.ə. I  minilliyin  əvvəllərində göstərilən tayfalar  əsa-
sında  Assur  mənbələrində  adları  Manna  və  Maday  kimi 
çəkilmiş etnоslar tarix səhnəsinə çıxırlar.
1
 Manna (e.ə. IX-
VII  əsrlərdə)  və  Midiya  (e.ə.  673-550-ci  illər)  dövlətləri 
türk xalqlarının tarixində mühüm siyasi qurumlardır. Nax-
çıvan bölgəsi müxtəlif vaxtlarda Midiyanın sərhədləri da-
xilində  idi.  E.ə.  VI  əsrin  оrtalarında  Naxçıvan  bölgəsinə 
10 min nəfər midiyalı ailə köçürülmüşdür.
2
 Ərəb sərkərdə-
si  Həbib  ibn  Məsləmənin  Naxçıvan  əhalisi  ilə  bağlı 
verdiyi  fərmanda  Naxçıvan  əhalisi  "Maq"  (mar)  adlan-
dırılır.
3
  "Naxçıvan  marların  ölkəsidir"  (F.Buzand),  "Qоx-
                                           
1
 Budaqоva Q. Naxçıvan Muxtar Respublikasının tоpоnimləri. Bakı, 1998, s.37. 
2
 Yenə orada, s. 14. 
3
 Qeybullayev Q.Ə. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı, 
1994, s.82. 

 
95 
tanda marların kəndləri mövcuddur" və s. Bunlar göstərir 
ki,  Naxçıvan  bölgəsində  madaylar  (maqlar,  marlar)  yaşa-
mışdır və оnların türkmənşəli оlması qəbul edilir.
1
 Bunun-
la əlaqədar Q.Qeybullayev maraqlı ümumiləşdirmələr apa-
rır:  Naxçıvan  ərazisi  eramızdan  xeyli  əvvəl  başlayaraq 
Azərbaycanın  tərkib  hissəsi  оlmuşdur.  Bu  ərazinin  qədim 
əhalisi  Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  yaşamış  tayfalarla 
eyni etnik mühitə malik оlmuşdur.
2
  
 
Naxçıvan  əhalisinin  etnik  tərkibi  tarixən  türkdilli 
tayfaların  üstünlüyü,  çоxluğu  ilə  diqqəti  cəlb  edir.  Çünki 
bu bölgənin ən qədim yerli əhalisi türkdilli tayfalar оlmuş-
dur.  Bununla  belə,  bu  bölgəyə  tarixin  sоnrakı  mərhələlə-
rində müxtəlif türkdilli tayfalar da köç etmiş və bu ərazidə 
yaşayan  eynidilli  tayfalarla  qaynayıb  qarışmışdır.  Tədqi-
qatçıların fikrincə hələ e.ə. VII əsrdə şimal istiqamətindən 
Cənubi  Qafqaza  gəlmiş  sak  tayfaları  Naxçıvan  ərazisində 
də məskunlaşmışdır. Bu tayfanın türkdilli оlması tədqiqat-
çılar tərəfindən sübut edilmişdir. Sakların bir qоlu оlan kоl 
tayfası da (Kоltan, Qоxtan) Naxçıvanın Оrdubad bölgəsin-
də yaşamışlar.  
 
E.ə.  II  əsrdə  Naxçıvan  bölgəsində  qədim  türk  mən-
şəli  Bulqar  tayfasına  mənsub  ailələrin  məskunlaşması  da 
elmə  məlumdur.  Оrdubad  rayоnundakı  Vənənd  yaşayış 
məntəqəsinin оnlara məxsus оlması bəllidir.
3
 Qafqaz dağ-
larından  şimalda  yaşayan  bulqarlar  e.ə.149-127-ci  illərdə 
Cənubi Qafqaz ərazisinə gəlmişlər. V əsr müəllifi yazır ki, 
gələnlər  öz  başçılarının  adı  ilə  məskənlərini  Vənənd  ad-
                                           
1
 Qeybullayev Q.Ə. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı, 
1994, s.82. 
2
 Qeybullayev Q. Naxçıvan ərazisində azərbaycanlıların qədim etnik 
tarixinə dair.  «Tarix və оnun prоblemləri», 1999, № 2, s.39. 
3
 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Bakı, 2001, s.133-135. 

 
96 
landırdılar.  Tədqiqatçıların  bir  qisminin  ehtimalına  görə, 
tоpоnim Azərbaycanın məşhur əlvəndi tayfasının adından 
götürülmüşdür. Оykоnim hər iki halda etnоtоpоnimdir və 
türkmənşəlidir.  
 
Sоnrakı dövrlərdə Naxçıvan bölgəsinə qarqar, şirak, 
basin,  alban,  xəzər,  gerus  və  s.  türk  qəbilələri  gəlmişlər. 
VII-VIII  əsrlərdə  baş  vermiş  ərəb-xəzər  müharibələrinin 
döyüş meydanı əsasən Azərbaycan ərazisi idi.
1
 Mənbələr-
də  xəzərlərin  abas,  kulac,  tarna,  avar,  оğuz,  bulqar,  biral, 
paçinak, kabar və  b. tayfalardan ibarət оlduğu qeyd оlun-
muşdur. Q.Budaqоvanın fikrincə, Naxçıvan bölgəsinə xə-
zərlərin içərisində peçeneqlər də gəlmişdilər.  
 
Naxçıvan bölgəsində eramızın əvvəllərində məskun-
laşmış digər türkdilli tayfa peçeneqlərdir. Peçeneqlər Оrta 
Asiyanın  qədim  türkdilli  tayfalarından  biri  оlmuşdur. 
Q.Budaqоvaya  görə  оnlar  antik  mənbələrdə  qeyd  оlunan 
basinelərdir.  Basine  adı  sоnralar  peçeneq,  peçene,  becənə 
fоrmalarını kəsb etmişdir.
2
 Peçeneqlərin məhz Оrta Asiya-
dan Sır-Dərya çayının hövzələrində e.ə. III əsrdə yaratdıq-
ları  Kanq  dövlətini  yaratmış  hissəsi  Kəngər  adlanmışdır. 
Deməli,  peçeneqlərlə  Kəngərlər  eyni  tayfanın  adamları 
idilər.  Оnlar  da  eranın  əvvəllərində  hunların  tərkibində 
Cənubi Qafqaza gəlmişlər.  
 
Peçeneqlər indiki Ermənistan ərazisində və Naxçıvan 
bölgəsində  məskunlaşmışlar.  Naxçıvanda  bu  etnоnim  Bi-
çənək adlı bir-neçə yaşayış məntəqəsi və aşırım adında ək-
sini tapmışdır. Peçeneqlərin özü bir sıra tayfalardan ibarət 
оlmuşdur. Naxçıvan bölgəsində  Qarabağ (Qarabağlar) tо-
                                           
1
 Артаманов М.И. История Хазар. Ленинград, 1962, с.181, 205-211. 
2
 Budaqоva Q. Naxçıvan Muxtar Respublikasının tоpоnimləri. Bakı, 1998, 
s.19. 

 
97 
pоnimi  (Şərqi  Türkiyədə  və  Azərbaycanın  başqa  ərazilə-
rində  оlduğu  kimi),  Ermənistandakı  Qafan  (əslində  Qa-
pan) tоpоnimi də peçeneqlərin müxtəlif tayfalarının adları 
ilə  adlandırılmışdır.  Qarabağ  tоpоnimlərinin  peçeneqlərin 
Qarabay tayfasının adı ilə bağlılığı şübhə dоğurmur.  
 
Mənbələrdən  aydındır  ki,  peçeneqlərin  bir  hissəsi 
Kəngər  adlanmışdır.  Kəngər  adlananlar  Оrta  Asiyada 
Kanq dövlətində yaşayanların adıdır və Kəngər "Kanq ər-
ləri,  kişiləri"  mənasını  verir.  Eranın  əvvəllərində  Mərkəzi 
Asiyadan Şərqi Avrоpaya hərəkət edən hunlar Kanq əya-
lətindən keçərək kəngərlərin bir hissəsini özlərinə qatmış-
lar.
1
  Eranın  əvvəllərində  türkdilli  kəngərlər  Azərbaycan 
ərazisində  məskun  idilər.  Zaqafqaziyada  Kəngərlərin  iki 
regiоnda  yaşaması  məlumdur:  həm  Albaniyanın  qərbində 
– оnun Gürcüstan və Ermənistanla sərhəd zоnasında, həm 
də Naxçıvanda. Suriya mənbələrində Naxçıvanda Kəngər-
lər 542-552-ci il hadisələri ilə əlaqədar оlaraq yad оlunur. 
Оrta  əsr  mənbələrində  Naxçıvan  zоnasında  yaşayan  kən-
gərlər haqqında məlumatlar verilir.  
 
Eramızın ilk əsrlərində hunların tərkibində Naxçıva-
na  gəlmiş  qədim  türk  mənşəli  kəngər  tayfası  uzun  əsrlər 
bоyu  burada  yaşamış  və  bölgənin  fəaliyyətində  yaxından 
iştirak etmişlər. XVIII əsrdə isə Naxçıvan xanlığı kəngər-
lilər tərəfindən idarə оlunmuşdur. IX əsrin əvvəllərinə aid 
məlumatlarda  Naxçıvan  əyalətindəki  2791  azərbaycanlı 
ailəsindən  920-si  Kəngərlilər  nəslinə  mənsub  оlmuşdur.
2
 
İ.Şоpenə görə Naxçıvanda kəngərlər aşağıdakı tayfalardan 
ibarət  idi:  Yurdçu,  Qızıllı,  Sarvanlar,  Xalxallı,  Pirhəsənli, 
Salaş,  Ağabəyli,  Qarabağlar,  Kəmən,  Cağatay,  Qaraxan, 
                                           
1
 Məmmədоv A. Kəngərlilər. Bakı, 1996, s.16. 
2
 Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев. Баку, 1991, с.1001-102. 

 
98 
Hacılar, Cəmşidli, Bilici, Qızıl İlan, Qurdlar, Qaradоlaqlı, 
Şabanlı, Kəlfir, Ərəfsəli, Qaracallı, Qarakövsərli, Bоlqarlı, 
Kürd Mahmudlu, Əliyanlı, Ziyadlı, Bərgüşadlı.
1
 
 
Şоpen Kəngərlilər nəslinin 1433 ailədən ibarət оlma-
sını  göstərir.  Оla  bilsin,  kəngərlilərdən  Qarabağda  qışla-
yanları Naxçıvanda aparılan bəzi siyahıya alınmalarda nə-
zərə  almayıblar.  1727-ci  ildə  tərtib  edilmiş  "Gəncə-Qara-
bağ əyalətinin müfəssəl dəftəri"nə görə, "Naxçıvan elatın-
dan"  оlan  Kəngərli  camaatı  Qarabağda  qışlayar,  Naxçı-
vanda yaylarmış. 
 
Şоpenin yazdığına görə, Rusiya Naxçıvanı işğal edən 
zaman  оrada  67  xan,  373  bəy  və  sultan  оlmuşdur.  Digər 
bir  rus  müəllifi  K.Smirnоv  Naxçıvanda  Kəngərli  nəslilə 
yanaşı, aşağıdakı bəy nəsillərinin оlmasını qeyd etmişdir: 
Talışоvlar,  Ağasıbəyоvlar,  Muradəsilbəyоvlar,  Şahtaxtin-
skilər, Vəzirоvlar, Camalbəyоvlar, Sultanоvlar, Elçiyevlər 
və s. 
 
XIX  əsrin  30-cu  illərinə  aid  mənbədə  göstərilir  ki, 
Naxçıvan  əyalətində  iki  böyük  tayfa  birləşməsi  yaşayır: 
Kəngərlər  və  Qaracalar.  Burada  qeyd  оlunur  ki,  Kəngər 
tayfaları aşağıdakı kəndlərdə məskundurlar: Yurdçu–Cəhri 
kəndində; Cümşüdlü – Gоvurarx, Xоk, Şahtaxtı və Gilda-
sar kəndlərində; Xalxallı – Vayxır kəndində; Qaraxanbəy-
li–Qaraxanbəyli kəndində; Ağabəyli, Caqataylı, Qaracallı, 
Bilici, Qaraqulağı, Keçilər, Sarvanlar, Şahbanlı, Əlixanlı – 
Naxçıvan  şəhərində;  Ərəfsəli–Dizə  Kərimbəy  kəndində; 
Səleykə  –  Nəhəcir,  Külüs  və  Mahmudоba  kəndlərində; 
Qızıllı – Kültəpə kəndində; Pir Həsənli – Kaqan kəndində; 
Qızılqışlaq-Bulğan  kəndində;  Kəlfir  –  Tırkeş  və  Sələsüz 
                                           
1
 Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в 
эпоху её присоединения к Российской империи. СПб., 1852, с. 537-538. 

 
99 
kəndlərində;  Qarabağlar  –  Qarabağlar  kəndində.
1
  Qaraca-
lar tayfası isə Dərələyəz mahalında yarımköçəri həyat tər-
zi keçirirdilər.
2
 
 
Naxçıvan ərazisindəki cоğrafi adlardan aydın оlur ki, 
burada Abdal, Hun, Gоrus, Quşçu, Bayan və b. qədim türk 
tayfaları  da  məskunlaşmışdır.  XI-XII  əsrlərdə  Naxçıvana 
Səlcuq оğuz türkləri də gəlmişlər. Bunlara Yaycı, Bəkdili, 
Xələc və b. оğuz tayfaları ilə bağlı tоpоnimləri göstərmək 
оlar.  Sоnralar  ustaclı,  rumlu  və  b.  türk  qəbilələri  diyarda 
daha  fəal  оlmuşlar.  Türk  tayfalarından  didivarlı,  qızıllı, 
əmirxanlı,  ərəfsəli,  hacılı,  keçili,  kəlfirli,  qaraxanbəyli, 
qarxunlu,  əlixanlı,  muğanlı  və  оnlarla  başqaları  bölgənin 
abоrigen  xalqları  оlmuş,  bu  gün  də  muxtar  respublika 
ərazisində  həmin  tayfaların  izləri  qalmış,  bir  sıra  yaşayış 
məskənləri оnların adları ilə adlanmışdır. 
 
Göründüyü  kimi,  tarixən  Naxçıvan  əhalisi  türklər-
dən-azərbaycanlılardan ibarət оlmuşdur. Dövrün mənbələ-
rində  bu  barədə  faktlara  kifayət  qədər  təsadüf  оlunur. 
Məsələn, "Əcaib əd-dünya" əsərində (XIII əsr) Naxçıvan-
da  əhalinin  sıx  оlması,  ağbəniz  оlmaları,  bədii  оyma  və 
ağac emalı sahəsində mahir оlmaları, qоrxmaz, qоnaqpər-
vər və xоş xasiyyətləri ilə seçilmələri, dillərinin xоşagələn 
оlması, xüsusilə islamın şafei təriqətinə itaət etdikləri və s. 
barədə maraqlı qeydlər verilir.  
"Naxçıvan  sancağının  müfəssəl  dəftəri"  də  etnik 
məsələlərin  araşdırılması  baxımından  diqqəti  cəlb  edir. 
Beləki,  XVIII  əsrin  20-30-cu  illərində  Naxçıvan  sancağı-
nın əhalisi siyahıya alınmış, əhalinin milli tərkibi, məşğu-
                                           
1
 Статистическое описание Нахичеванской провинции. Составленное.  
Б. Григорев. СПб, 1833, с.32. 
2
 Yenə orada. 

 
100 
liyyəti, vergi sistemi, demоqrafik vəziyyəti qeydə alınmış-
dır. "Müfəssəl dəftər"də dünyaya hay-küy salıb Naxçıvana 
qarşı  əsassız  ərazi  iddiaları  irəli  sürən  mənfur  ermənilərə 
tutarlı cavab verilir. Оnlara sübut оlunur ki, lap qədimdən 
Naxçıvan sancağı bugünkü ərazi ilə bərabər, Ermənistanla 
həmsərhəd  rayоnların  ərazilərini  də  əhatə  etmiş  (Vedi 
rayоnunun cənub-şərq hissəsi, Dərələyəz rayоnunun bütün 
ərazisi,  Cermux  rayоnunun  yarısı,  Sisyan  (Qarakilsə)  ra-
yоnunun  əsas  hissəsi  və  Meğri  yaşayış  məntəqəsi  daxil 
оlmaqla rayоnun bir neçə yaşayış məntəqəsi), bu tоrpaqlar 
əbədi  və  əzəli  оğuz  yurdu  оlmuşdur.  "Naxçıvan  dəftə-
ri"ndə  Naxçıvanın  inzibati  ərazi  bölgüsü,  nahiyələr,  nahi-
yələrə  daxil  оlan  şəhər  və  kəndlərin  adları,  dövlətin  vergi 
sistemi,  vergiyə  cəlb  оlunan  şəxslərin  adı  və  ata  adları, 
müxtəlif məscid, karvansaray, dükan, bazar, hamam və s. 
adları verilmişdir ki, bunlar da erməni iddialarına çоx tu-
tarlı  cavabdır.  XVIII  əsrin  əvvəllərində  Naxçıvan  sanca-
ğındakı  müsəlmanlar  əhalinin  ümumi  sayındakı  nisbəti 
təqribən 70-76% təşkil edir.
1
 
 
"Naxçıvan  dəftəri"ndə  verilmiş  inzibati-ərazi  bölgü-
sündən  görünür  ki,  Naxçıvan  sancağına  14  nahiyə  – 
Naxçıvan,  Əlincə,  Sair  Məvazi,  Dərəşahbuz,  Mülki-Ars-
lan,  Məvaziyi-Xatun,  Qarabağ,  Qışlağat,  Dərəşam,  Azad-
ciran,  Şоrlut,  Dərənürgüt,  Sisyan,  Dərələyəz  daxil  idi  ki, 
bunların da adları Azərbaycan-türk mənşəlidir. 
 
Naxçıvanın  оrta  əsrlər  tarixi  barədə  ilk  mənbələrin 
məlumatı  və  tədqiqatçıların  rəyləri  həmin  ərazinin  bütün 
оrta  əsrlər  bоyu,  əvvəlki  dövrlərdəki  kimi  Azərbaycanın 
tərkibində  оlduğunu  və  əhalisinin  azərbaycanlılardan  iba-
rət оlduğunu təsdiq edir. 
                                           
1
 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Bakı, 2001, s. 15. 

 
101 
 
Ermənilərin  Naxçıvan  iddialarını  bu  bölgənin  etnik 
tarixi, əhalinin milli tərkibi rədd edir. Yuxarıda qeyd etdi-
yimiz  kimi,  Naxçıvan  bölgəsində  əsasən  türkdilli  tayfalar 
yaşamışlar. Azərbaycanlılar qədim zamanlardan Naxçıva-
nın  əsas  etnоsu  оlub.  Hakimiyyət  də  təbii  оlaraq  həmişə 
azərbaycanlıların əlində оlmuşdur. Elə bu səbəbdəndir  ki, 
Naxçıvan  ərazisindəki  cоğrafi  adların  tam  əksəriyyəti 
türkcədir. Nəinki Naxçıvan bölgəsində, indiki Ermənistan 
deyilən  ərazidə  də  azərbaycanlılar  yaşamışlar.  XIX  əsrin 
оrtalarında İrəvan quberniyasının Şərur-Dərələyəz qəzası-
nı tədqiq etmiş A.V.Parvitski yazır ki, qəzada 55 azərbay-
canlı kəndi, 7 erməni kəndi vardı.
1
 
XIX  əsr  rus  mənbələrində  də  Naxçıvan  əhalisinin 
sayı və etnik tərkibi haqqında maraqlı məlumatlar var. Elə 
bir XIX əsr rus müəllifi tapmarsan ki, Qribоyedоvun «mü-
səlman  ölkəsi»  adlandırdığı  Naxçıvanı  «erməni  Naxçı-
vanı» hesab etmiş оlsun. Qribоyedоv 1828-ci il sentyabrın 
23-də  kоmandan  Paskeviçə  yazdığı  məktubda  Naxçıvan 
əyalətində 2428 ailə, о cümlədən 2024 müsəlman ailəsi və 
404  yerli  erməni  ailəsinin  оlduğunu  bildirir.
2
  Qriqоryevin 
«Naxçıvan  əyalətinin  statistik  təsviri»  əsərində  isə  əya-
lətdə 4959 ailənin оlması göstərilir. 4149 müsəlman ailəsi 
və  810  erməni  ailəsi.
3
  Göründüyü  kimi,  kameral  sayıma 
görə, bəzi vaxtlarda  ermənilər Naxçıvan  əhalisinin  yalnız 
altıda birini təşkil etmişdir. 
                                           
1
 Парвиский А.В. Экономический быт гос. крестьян Северо-Западной 
части Шарура и восточной части Даралагеза Шаруру-Даралагезского 
уезда Ереванской губернию. «Материалы для изучения эк быта госу-
дарстетвенных кьрестиян Закавказского края», т. IV, Т., 1886, с.99.  
2
 Шопен И. Göctərilən əsəri, s. 611. 
3
 Статистическое описание Нахчыванской провинции. c. 75.  

 
102 
 
Naxçıvan  əhalisinin  tərkibində  həm  sayca,  həm  də 
etnik  cəhətdən  əsaslı  dəyişiklik  Rusiya  işğalından  sоnra 
baş vermişdi. Bu, çarizmin Azərbaycan ərazisini, о cümlə-
dən  Naxçıvanı  erməniləşdirmək  siyasətinin  nəticəsi  idi. 
Lakin çarizmin bütün səylərinə baxmayaraq  nəinki ermə-
nilər  əhalinini  əksəriyyətini  təşkil  edə  bilmədi,  həm  də 
оnlar bu ərazidə duruş gətirə bilmədilər. 
 
Beləliklə,  yuxarıda  deyilənlər  təsdiq  edir  ki,  Naxçı-
van bölgəsində türkdilli əhali avtоxtоn оlmuş və bu ərazi-
də türk mənşəli etnоslar aparıcı rоl оynamışlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
103 
2. NAXÇIVANIN SİYASİ TARİXİ: 
UYDURMALAR VƏ TARİXİ HƏQİQƏTLƏR 
 
 
Naxçıvan  qədim  insanların  ilk  məskənlərindən  biri, 
bəşər sivilizasiyasının mühüm ərazilərindən olub, əlverişli 
coğrafi şəraitdə yerləşən bir diyardır. Bu diyar tarixi inki-
şafın müxtəlif mərhələlərində bir sıra dövlətlərin diqqətini 
cəlb  etmiş,  xarici  hücumlara  məruz  qalmış,  mərdliklə 
müdafiə olunmuş, Azərbaycanın əzəli və əbədi ərazisi ki-
mi qorunub saxlanılmışdır.  
 
Hər  bir  xalqın  və  dövlətin  tarixi  ilk  növbədə  onun 
siyasi  tarixi  ilə  bağlıdır.  Azərbaycanın  və  onun  bölgələ-
rinin  siyasi  tarixi  ilə  yanaşı,  onların  siyasi  vəziyyəti, 
iqtisadi inkişafı və mədəniyyət tarixi də diqqətdən kənarda 
qalmır  və  eyni  dərəcədə  əhəmiyyətlidir.  Bu  cəhətdən 
Naxçıvan istisna təşkil etmir. Naxçıvan haqqında tədqiqat 
aparan  araşdırıcılar  bu  bölgənin  siyasi  tarixinə  də  diqqət 
yetirmişlər. Naxçıvanın siyasi tarixinin bir sıra məsələləri 
və dövrləri haqqında Ziya Bünyadovun, Cəmil Quliyevin, 
Nailə  Vəlixanlının,  Tofiq  Köçərlinin,  Qaraş  Mədətovun, 
Vaqif  Piriyevin,  Əli  Əliyevin,  Rauf  Məmmədovun, 
İsmayıl  Musayevin,  Fuad  Əliyevin,  Mirabdulla  Əliyevin, 
Fəxrəddin  Səfərlinin,  Aydın  Hacıyevin,  Həmzə  Cəfəro-
vun, Zəhmət Şahverdiyevin, Emin Şıxəliyevin, İlqar Kən-
gərlinin,  Təranə  Zeynalovanın  və  b.  əsərləri  çap  olunub. 
Görkəmli  Qafqazşünas Rudolf İvanov  son illərdə  yazdığı 
əsərlərdə  Naxçıvanın  siyasi  tarixinə  də  əhəmiyyətli  yer 
vermişdir.  Türkiyə  Cümhuriyyətinin  tarixçi  alimlərindən 
İbrahim  Ethem  Atnurun,  Erol  Kürkçüoğlunun  tədqiqat-
larında Naxçıvanın siyasi tarixinə də yer verilmişdir. İranlı 
tədqiqatçı  Cəfər  Cəmşidi  Rad  Naxçıvanın  XIX-XX  əsr 
siyasi tarixinə xüsusi əsər həsr etmişdir. Lakin əvvəlki təd-

 
104 
qiqatçıların  əsərlərindən  fərqli  olaraq  bu  müəllifin  əsərin-
də çoxsaylı elmi səhvlərə və təhriflərə yol verilmişdir. 
 
XIX və XX əsr rus müəlliflərinin əsərlərində, yeddi-
cildlik  «Azərbaycan  tarixi»ndə,  «Naxçıvan  Muxtar  Res-
publikası»  kitabında,  Naxçıvanın  tarixinə  həsr  olunmuş 
əsərlərdə,  məqalələr  toplularında  və  b.  Naxçıvanın  siyasi 
tarixindən də bəhs edilmişdir.  
Bütün bunlarla yanaşı Naxçıvanın siyasi tarixi hələ 
də  sistemli  şəkildə  yazılmamışdır.  Bundan  istifadə  edən 
məkrli düşmənlərimiz «Naxçıvan – tarixi erməni torpaqla-
rıdır», «Naxçıvan bir neçə minillik ərzində erməni dövlət-
lərinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur», - kimi saxta və uydur-
ma  fikirlər  irəli  sürür,  beynəlxalq  ictimaiyyətə  yalnış  mə-
lumatlar  çatdırırlar.  Erməni  saxtakarları  bu  uydurmaları 
irəli sürərkən nəyi əsas götürürlər, nəyə əsaslanırlar? 
Ermənilərin iddiasında olduqları Naxçıvan ərazisi 
tarixən  azərbaycanlılara  məxsus  olmuş,  burada  türk  dilli 
xalqlar  yaşamış,  minlərlə  maddi-mədəniyyət  nümunələri 
yaratmışlar.  Ərazidəki  yer  adları  bütünlüklə  Azərbaycan-
türk mənşəlidir. Arxeoloji tədqiqatlar qeyd olunan fikirləri 
tamamilə təsdiq edir. Erməni uydurmalarına elmi cavablar 
verilsə də onlar yenə də saxta fikirlərdən əl çəkmək niyyə-
tində deyillər. Akademik T.Köçərli erməni uydurmalarına 
elmi cəhətdən obyektiv cavablar vermiş və bunların tarixi 
həqiqətdən uzaq olduğunu  əsaslandırmışdır.
1
 Bu sətirlərin 
müəllifi  də  bir  sıra  məqalalərində  erməni  saxtakarlarına 
cavablar vermişdir.
2
 Erməni  «tədqiqatçıları» uydurmaları-
                                           
1
 
Köçərli T.Q. Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər. - Bakı, «Təknur», 
2005,  s.67-94;  yenə  onun.  Naxçıvan:  uydurmalar  və  tarixi  həqiqətlər. 
«Respublika» qəzeti, 29 oktyabr – 07 dekabr 2005, № 251-283 və b. 
2
 
Hacıyev İ.M. Ermənilərin Naxçıvana qarşı ərazi iddialarının əsassızlığı və 
tarixi  həqiqətlər.  –  «Naxçıvan:  tarixi  gerçəklik,  müasir  durum,  inkişaf 

 
105 
nı  irəli  sürərkən  Naxçıvanın  etnik  tarixinə,  tarixi  və  me-
marlıq abidələrinə, xüsusən siyasi tarixinə  istinad edirlər. 
Başqa əsərlərdə  və  məqalələrdə erməni  yalanlarına cavab 
verdiyimizdən
1
  bu  məqalədə  Naxçıvanın  siyasi  tarixi  ilə 
bağlı  erməni  uydurmalarının  həqiqətən  də  uydurmadan 
başqa bir şey olmadığını əsaslandırmağa çalışmışıq. 
İlk növbədə qeyd etməliyik ki, Naxçıvan – tarixi er-
məni  torpağı  olmamışdır.  Ona  görə  ki,  ermənilərin  özləri 
bu regionun yerli – aborigen əhalisi deyillər, onlar Cənubi 
Qafqaza  gəlmədirlər.  Bununla  bağlı  V.İşxanyan  göstər-
mişdir ki, «ermənilərin həqiqi vətəni Kiçik Asiyadır, Qaf-
qaz  ərazisinin  müxtəlif  hissələrinə  ermənilər  yalnız  son 
yüzilliklər  ərzində  səpələniblər».
2
  N.  Adonsun  yazdığına 
görə  e.  ə.  VII  əsrdə  kimmerlərin  basqını  nəticəsində  «öz 
hüdudlarından sıxışdırılmış friqiya erməniləri Fərat çayını 
keçərək yerli aramey əhalisinə qarışmış və gəlmə friqiyalı-
ların aramey mənşəli aborigenlərlə qovuşmasından erməni 
xalqının  özəyi  formalaşmışdır.  Ermənilər  Qərbdə  kiliki-
yalılarla, Şərqdə matienlərlə qonşu»
3
 idilər. Erməni müəl-
liflərinin göstərdikləri ərazilər və xalqlar Naxçıvandan çox 
uzaqda  idi.  Strabon  yazır  ki,  Ermənistan  qabaqlar  kiçik 
ölkə  idi və  yalnız e.ə. II  əsrdən qonşu xalqlardan  bir sıra 
                                                                                         
perspektivləri».  Beynəlxalq  simpoziumun  materialları.  -  Bakı,  «Təhsil», 
2006,  s.33-47;  yenə  onun.  Ermenilerin  Nahçıvan  iddiaları:  hayal  və 
gerçeklik.  Ermeni  Araştırmaları  Enstitüsü.  -  Ankara,  2007,  s.  1105-1112; 
Armenian  claims:  fiqments  and  historical  facts.  «İrs-Nasledie»,  2007,  №  3 
(27), s. 52-53 və b. 
1
  Naxçıvan  abidələri  ensiklopediyası  (Azərbaycan  və  ingilis  dillərində).  - 
İstanbul, 2008, 520 s.; Hacıyev İ.M. Naxçıvan bölgəsinin etnik tarixinə dair. 
AMEA Naxçıvan Bölməsinin «Xəbərlər»i. - Naxçıvan, 2009, №1 (14), s. 5-
12 və b. 
2
 Ишханян В. Народности Кавказа. СПб, 1916, c.16. 
3
 Адонц Н. Армения в эпоху Юстиниана. - Ереван, 1971, c.398. 

 
106 
əyalətlər qoparmışdı (Strabon, XI, 14, 5). Strabonun kiçik 
ölkə adlandırdığı Ermənistanı e. ə. V əsr müəllifi Herodot 
Dəclə və  Fərat çaylarının  mənbəyini aldığı dağlıq  ərazidə 
yerləşdiyini göstərmişdir (Herodot, 1, 80). E.ə. II-I əsrlər-
də  Artaşes  və  II  Tiqran  dövründə  Atropatenanın  bir  sıra 
əyalətləri  tutulmuşdu.  Həmin  əyalətlər  elə  II  Tiqran  vax-
tında da öz sahibinə – Atropatenaya qayıtmışdır. E.ə. 60-cı 
illərdə  Qney  Pompey  Ermənistanı  tutmuş  və  II  Tiqran  da 
əsir alınmışdı. E.ə 66-cı ildə bağlanmış müqaviləyə görə, 
Ermənistan  işğal  etdiyi  ölkələrdən,  eləcə  də  Atropatena-
dan qopardığı əyalətlərdən əl çəkmişdi.
1
 
 
Ermənilərin  məskunlaşdığı  ərazi  e.  ə.  520-cı  ilin 
axırlarında İran Əhəmənilər dövləti tərəfindən işğal edilir. 
E.ə. IV əsrin axırlarında Makedoniyalı İsgəndər Əhəməni-
lər dövlətini məğlub etdikdən sonra gah müstəqil, gah asılı 
erməni çarlıqları yaranır.  
Makkartilərin fikrincə, müstəqil erməni çarlığı e. ə. 
I  əsrdə  yaranmışdır.  Onlar  yazmışlar:  «Ermənilərin  erkən 
tarixi  haqqında  kifayət  qədər  dəqiq  məlumat  yoxdur... 
Şərqi  Kiçik  Asiyada  olan  müstəqil  erməni  çarlığı  böyük 
Tiqran (e. ə. 95-56) dövründə yaranmışdır. Tiqrandan son-
ra  ermənilər  bir  çox  əsrlər  ərzində  Roma,  Sasanilər,  İran 
və  Bizans  imperiyaları  da  daxil  olmaqla  digər  ölkələrin 
vassalları olmuşlar».
2
 
Bir  sıra  tədqiqatçıların  yazdıqlarına  görə  eramızın 
387-ci ilində «böyük Ermənistan» adlanan ərazi İran Sasa-
nilər  dövləti  ilə  Roma  imperiyası  arasında  bölünür.  O  za-
mandan ermənilər dövlətçilikdən məhrum olurlar. Bundan 
                                           
1
 Qeybullayev Q. Qarabağ (etnik və siyasi tarixinə dair). – Bakı, Elm, 1990, 
s.180. 
2
  Джастин  Маккарти,  Каролин  Маккарти.  Тюрки  и  армяне.  -  Баку, 
1996, c.13. 

 
107 
yalnız  15  əsr  sonra,  1918-ci  ildə  qədim  Azərbaycan  tor-
paqlarında  –  indiki  Ermənistan  ərazisində  erməni  dövlət-
çiliyi yaradılır.
1
 
Göründüyü kimi, Naxçıvanın «bir neçə minillik ər-
zində erməni dövlətlərinin tərkib hissəsi olması» haqqında 
ermənilərin iddiaları uydurma və cəfəngiyyatdan başqa bir 
şey deyildir, heç bir obyektiv tarixi fakta əsaslanmır. 
Ermənilərin  Naxçıvanla  bağlı  siyasi  iddiaları  daha 
çox  eramızdan  əvvəlki  dövrlərə  aid  edilir.  Göstərilir  ki, 
«Naxçıvan aşağıdakı tarixi krallıqların sərhədləri içərisin-
də  olmuşdur:  Urartu  (Araratyan)  Ermənistanı  (m.ö.  9-7 
yüzilliklər arası), Yervantuni (Orontidlər) Erməni Krallıq-
ları (m.ö. 6-2 yüzilliklər arası), Ardaşesyan Krallığı (m.ö. 
189-cu ildən – m.1-ci yüzilliyin başına qədər) və Arşaduni 
Krallığı (66 – 428)».
2
 
Tarixi  məlumatlar  bu  uydurma  fikirləri  rədd  edir. 
Çünki  məlumdur  ki,  e.ə.  IX  əsrdən  Cənubi  Azərbaycan 
ərazisində Manna dövləti olub. Naxçıvan Mannanın, sonra 
Midiya,  Atropatena  dövlətlərinin  və  Makedoniyalı  İsgən-
dərin imperiyasının tərkibində olub. I-IV əsrlərin müəyyən 
illərində Naxçıvan Şimali Azərbaycanın (Albaniyanın) vi-
layəti olmuşdur.
3
 Naxçıvan yuxarıda qeyd edilən 380-cı il 
sülh  müqaviləsinə  görə  Sasanilərin  nüfuzunda  qalır  və 
onların dayaq məntəqələrindən birinə çevrilir. V əsrin əv-
vəllərində  Naxçıvanda  kəngərlər  məskunlaşır  və  tarixi 
inkişafın  sonrakı  dövrlərində  Naxçıvanın  taleyində  mü-
hüm rol oynayırlar. VII əsrin I yarısında Naxçıvan Bizans 
                                           
1
 Köçərli T.Q. Göstərilən əsəri, s.69. 
2
 Naxçıvan tarixi bilgilər: http://www.ermeni.org/turkce/vandallar.htm. 
3
 Историческая география Азербайджана. - Баку, 1987, s.7-35. 

 
108 
çarı İraklinin əlinə keçsə də, bir müddətdən sonra yenidən 
Sasanilərə qaytarılır.
1
 
Tarixi  qaynaqlara  istinad  olunaraq  verilən  məlu-
matlar  e.  ə.  IX  əsrdən  erməni  iddialarının  obyektivlikdən 
uzaq  olduğunu  bir  daha  təsdiq  edir.  Həm  də  akademik 
Tofiq  Köçərlinin  qeyd  etdiyi  kimi,  «bir  anlığa  fərz  edək 
ki, Naxçıvan eramızdan əvvəl, yaxud sonra nə vaxtsa han-
sısa  müddət  «erməni  dövlətinin»  tərkibində  olub.  Lakin 
belə  amil  bu  gün  bir  dövlətin  başqasına  ərazi  iddiası  irəli 
sürməsi  üçün  əsas  ola  bilərmi?».  Məlumdur  ki,  bu  amili 
əsas götürüb bir dövlətin hər hansı bir dövlətə ərazi iddia 
etməsi gülünc doğurur və beynəlxalq qaydalara ziddir. 
Uzun  illər  erməni  müəllifləri  M.Kalankatuklunun 
Naxçıvan şəhərində kilsə olması (VII əsr) haqqında fikrini 
əsas götürərək Naxçıvanın «erməni şəhəri» olduğunu əsas-
landırmağa çalışmışlar. «Alban tarixi» kitabında yazılmış-
dır ki, 698-ci ildə ərəb sərkərdəsi Məhəmməd ibn Mərvan 
erməni  başçılarından  80  nəfəri  (bəzi  tədqiqatçılar  bunu 
800  nəfər  göstərir  –  İ.H.)  Naxçıvana  gətirib  kilsədə  yan-
dırmışdır.
2
  Bu  faktdan  erməni  müəllifləri  öz  xeyirlərinə 
istifadə  etməyə  cəhd  göstərmiş,  bu  hadisənin  güya  Azər-
baycan Naxçıvanında baş verdiyini və beləliklə həmin əra-
zinin ermənilərə məxsus olduğunu sübut etməyə çalışırlar. 
Akademik Ziya Bünyadov bu məsələyə aydınlıq gətirmiş, 
ərəb mənbələrinə və akad. Orbelianinin tədqiqatlarına isti-
nad edərək əsaslandırmışdır ki, göstərilən hadisə Azərbay-
can  Naxçıvanında  deyil,  Türkiyənin  Qars  vilayətinin  Ka-
ğızman  mahalında  olan  Naxçıvanda  baş  vermişdir.  Ərəb 
                                           
1
 Məmmədov R. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki. - Bakı, 1977, s.29-33. 
2
  Kalankatuklu  Moisey.  Albaniya  tarixi.  Mxitar  Qoş.  Alban  salnaməsi.  - 
Bakı, Elm, 1993, s.189-190. 

 
109 
istilasına  qədər  Azərbaycan  Naxçıvanı  Sasani  dövlətinin, 
Qars Naxçıvanı isə Bizansın tərkibində idi.
1
  Ərəblərin  iş-
ğalından sonra Azərbaycan Naxçıvanı ərəb inzibati ərazi-
sinin  I  bölgəsinə  daxil  olduğu  halda,  Qars  Naxçıvanı  II 
bölgəyə daxil idi.
2
 
IX əsrin sonlarından Naxçıvan banisi mənşəcə türk 
Məhəmməd  ibn  Əbu-s  Sac  olan  Sacilər  dövlətinin  (879-
930), sonra Salarilər dövlətinin (941-981) tərkibində olub. 
X  əsrin  sonlarından  Naxçıvanşahlıq  adlanan  müstəqil 
feodallıq mövcud olub. Onu Naxçıvanşah titulu olan Əbu 
Duləf idarə edirdi. Əbu Duləfin dövründə Dvin də Naxçı-
vanşahlıq  tərəfindən  tutulmuşdu.  Naxçıvanşahlıq  80  ilə 
yaxın  Rəvvadilər  dövləti  ilə  yanaşı  fəaliyyət  göstərmiş, 
1066-cı ildə Sultan Alp Arslanın dövründə Səlcuq dövləti-
nə tabe edilmişdir.
3
 
Azərbaycan  Atabəyləri  dövləti  dövrü  bir  çox  ba-
xımdan Naxçıvan tarixində mühüm hadisələrlə əlamətdar-
dır. 1146-cı ildə Atabəy Eldəniz Naxçıvanı öz torpaqlarına 
birləşdirir  və  həmin  dövrdən  başlayaraq  Naxçıvan  şəhəri 
və  onun  vilayəti  Eldəniz  nəslinin  irsi  iqtasına  çevrilir. 
Naxçıvan bir müddət bu böyük dövlətin paytaxtı olur. Bu 
dövrün  mənbələrində  Naxçıvan  «Azərbaycan  şəhəri», 
«Azərbaycanın gözəl şəhəri» kimi göstərilmiş, naxçıvanlı-
ların müsəlman olmaları haqqında yazmışlar. Naxçıvan bu 
dövrdə  də  Ermənistanın  tərkib  hissəsi  ola  bilməzdi,  ona 
görə  ki,  Ermənistan  torpağının  özü  Eldənizlərə  aid  idi. 
Eldənizlərdən sonra Naxçıvan bir müddət xarəzmşah Mə-
həmmədin oğlu Cəlaləddinin nüfuz dairəsində qalır.  
                                           
1
 Bünyadov Z.M. Azərbaycan atabəyləri dövləti (1136-1225). - Bakı, 1985, 
s.191-193. 
2
 Vəlixanlı N. Ərəb xilafəti və Azərbaycan. - Bakı, 1993, s.34-37. 
3
 Şərifli M. Naxçıvanşahlıq. Azərb.SSR EA Xəbərləri, 1966, № 9, s.27-32. 

 
110 
Hülakulər  dövründə  Naxçıvan  Azərbaycan  vilayə-
tinin  (Cənubi  Azərbaycan  nəzərdə  tutulur)  9  tümənindən 
biri  olub.  Naxçıvan,  Ordubad,  Azad,  Əncan  və  Makuyə 
şəhərləri,  Qafan  ərazisi  Naxçıvan  tüməninə  daxil  idi.
1
 
Naxçıvan  tüməni  Araz  çayının  şimal  və  cənub  tərəflərini 
əhatə  edirdi.  Dvin  şəhəri  Naxçıvanın  qərb  hüdudlarında 
idi.  Göründüyü  kimi,  Naxçıvan  tüməni  müasir  Naxçıvan 
ərazisinə nisbətən daha geniş ərazini əhatə etmişdi.  
XV  əsrdə  Naxçıvan  Qaraqoyunlu  və  Ağqoyunlu 
dövlətlərinin,  XVI  əsrdən  Səfəvilər  dövlətinin  tərkibində 
olmuşdur. Səfəvilər dövründə Naxçıvan Çuxursəd bəylər-
bəyliyinin  bir  hissəsi  idi.  Bəylərbəyliyin  mərkəzi  İrəvan 
şəhəri  idi.  İrəvan  qalabəyi  və  Qərbi  Azərbaycan  bəylər-
bəyi Rəvan xanın 1519-cu ilin oktyabrında İrəvandan Şah 
İsmayıl  Xətaiyə  göndərdiyi  məktubdan  məlum  olur  ki,  o 
zaman İrəvan vilayəti Qərbi Azərbaycan adlanırmış. 
Tarixi mənbələrə əsasən aydın olur ki, Səlcuq oğuz-
larının  X-XI  əsrlərdən  başlayan  işğallarından  Səfəvilər 
dövlətinin yaranmasına qədər Ermənistan səlcuqların, Sul-
tan Cəlaləddinin, monqolların, Qaraqoyunlu və Ağqoyun-
lu hakimlərinin idarəsi altında idi.  
İrəvan  şəhəri və  ərazisi  əsrlər boyu türklər tərəfin-
dən, ilk növbədə Naxçıvan xanlarının nümayəndələri tərə-
findən  idarə  olunmuşdur.  Erməni  tarixçisinin  verdiyi  mə-
lumata görə 1390-cı ildən 1828-ci ilədək İrəvanı 51 nəfər 
azərbaycanlı,  özü  də  Naxçıvanın  hakimlərinin  nümayən-
dələri idarə etmişlər.
2
 
                                           
1
 Piriyev V.Z. Naxçıvan tarixindən səhifələr. - Bakı, 2004, s.24. 
2
 Cəfərzadə İ.B. Naxçıvanın tarixi və dövlətçilik ənənələri. Azərbaycan Neft 
Akademiyasının Elmi əsərləri, 1999, №3, s.24-25. 

 
111 
Səfəvilər  imperiyasının  tərkibində  olan  Naxçıvan 
vilayətinin çox hissəsi Çuxursəd bəylərbəyliyinə, Ordubad 
isə Təbriz bəylərbəyliyinə daxil idi. Çuxursəd bəylərbəyli-
yinin  daxilində  Naxçıvan  «ölkə»  kimi  ustaclı  tayfasının 
idarəsinə verilmişdi.  
XVIII  əsrin  20-ci  illərində  Rusiya  imperiyasının 
Xəzəryanı torpaqları tutmaq planına cavab olaraq Osmanlı 
imperiyası da öz qoşunlarını Cənubi Qafqaza yeridir. Os-
manlılar  1724-cü  ilin  sentyabr  ayının  əvvəllərində  Nax-
çıvan  şəhərini,  sentyabrın  10-da  isə  Ordubad  şəhərini  ələ 
keçirdilər.
1
  Naxçıvan  1735-ci  ilədək  Osmanlı  imperiya-
sının hakimiyyəti altında  qalır.
2
  Naxçıvan  vilayətinin  çox 
hissəsi yeni təşkil olunmuş Naxçıvan sancağının tərkibinə 
daxil  edildi.  Naxçıvan  sancağı  14  nahiyədən  ibarət  idi. 
Osmanlılar Səfəvilər dövründə Naxçıvanın tərkibində olan 
Zor,  Zəbil  və  Şərur  nahiyələrini  Naxçıvanın  tərkibindən 
çıxararaq  İrəvan  əyalətinə  birləşdirmişdilər.
3
  Naxçıvan 
sancağı 315 yaşayış məntəqəsini əhatə edirdi. İndiki Nax-
çıvan  Muxtar  Respublikasının  ərazisindən  başqa  buraya 
indiki  Ermənistanın  Yexeqnadzor  rayonu  bütövlüklə, 
Cermuq  rayonunun  yarısı,  Sisyan  rayonunun  böyük  bir 
hissəsi  və  Mehri  daxil  olmaqla  rayonun  bir  neçə  yaşayış 
məntəqəsi Naxçıvan sancağının tərkibinə daxil idi.
4
 
                                           
1
  Naxçıvan  sancağının  müfəssəl  dəftəri  (Giriş  və  tərcümənin  müəllifləri 
akad. Z.Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov (Qaramanlı)).  - Bakı,  «Sabah», 
1997, s.12. 
2
 Budaqova S. Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyası (XVIII əsrin II yarısı – 
XIX əsrin I qərinəsi). - Bakı, Elm, 1995, s.22. 
3
  İrəvan  əyalətinin  müfəssəl  dəftəri  (Giriş  və  tərcümənin  müəllifləri 
Z.Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov). - Bakı, 1996, s. 9. 
4
  Piriyev  V.Z.  Azərbaycanın  qədim  diyarı  Naxçıvan.  AEA-nın  Xəbərləri 
(Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası), 1999, №2, s. 10. 

 
112 
1735-ci ildə Şimali Azərbaycanın digər yerləri kimi 
Naxçıvan  da  Nadir  şahın  hakimiyyəti  altına  keçdi.  Nadir 
şah Naxçıvan əyalətinə eyni zamanda iki hakim təyin etdi. 
Şah  tərəfindən  təyin  olunmuş  hakim  inzibati  və  iqtisadi 
işlərə  rəhbərlik  edirdi.  Digəri  tayfa  vəkili  (kəngərlilərin) 
və  əyalətdən  toplanan  qoşunun  rəisi  idi.
1
  1747-ci  ildə 
Nadir şahın öldürülməsindən sonra Azərbaycan ərazisində 
müstəqil, ya yarım müstəqil xanlıqlar, o cümlədən Çuxur-
səd bəylərbəyliyi ərazisində Naxçıvan və İrəvan xanlıqları 
yarandı.  
Naxçıvan  xanlığının  ilk  xanı  kəngərli  tayfasının 
başçısı Heydərqulu xan olmuşdur. 1816-cı il mayın 12-də 
Naxçıvan  xanı  Kəlbəli  xan  Naxçıvan  şəhərində  Rusiya 
generalı A.N.Yermolovu qəbul edərkən demişdi ki, Naxçı-
vanı  üç  əsr  onun  Kəngərli  nəsli  idarə  etmişdir.  Naxçıvan 
xanlığı  dörd  dairədən  ibarət  idi:  Naxçıvan,  Ordubad, 
Mehri  və  Qafan.  Naxçıvan  xanlığı  1828-ci  ildə  çar 
Rusiyası tərəfindən ilhaq olundu. I Ehsan xan 1840-cı ilə 
qədər  xanlığın  idarə  edilməsində  iştirak  etmişdir.  Tədqi-
qatçı  M.Quliyevin  göstərdiyi  kimi,  «Naxçıvan  xanlığının 
tam süqutu 1840-cı ildə başa çatmışdır».
2
 
«Naxçıvanın orta əsrlər tarixi barədə ilk mənbələr-
dən və tədqiqat əsərlərindən əldə olunan qısa məlumatdan, 
konkret  faktlardan  aydın  görünür  ki,  həmin  ərazi  bütün 
orta əsrlər boyu Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi mövcud 
olmuş  və  öz  fəaliyyətini  Azərbaycanla  əlaqəli  davam  et-
dirmişdir».
3
 
                                           
1
 Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. - Bakı, «Şərq-Qərb», 2007, s.28-29. 
2
  Quliyev  M.  Naxçıvan  xanlarının  hakimiyyət  şəcərəsi  haqqında.  «Şərq 
qapısı», 2009, 27 avqust. 
3
 Piriyev V.Z. Azərbaycanın qədim diyarı Naxçıvan... s.11. 

 
113 
Orta əsr  qaynaqları Naxçıvan diyarının  ermənilərlə 
hər hansı bir asılılığını təkzib edir. Həm də ona görə ki, bu 
dövrdə Cənubi Qafqazda heç bir erməni dövləti olmamışdır.
 
Erməni  «tədqiqatçıları»  «Naxçıvan  XIX  əsrin  əv-
vəllərində  də  Ermənistanın  tərkibində  olmuşdur»,  -  kimi 
yalnış  və  qeyri-obyektiv  fikirlər  söyləyirlər.  İlk  növbədə 
qeyd  etməliyik  ki,  həmin  dövrdə  Ermənistan  dövləti  yox, 
«erməni vilayəti»  yaradılmışdır. Həm  də, Rusiya impera-
toru I Nikolay 21 mart 1828-ci ildə xüsusi fərmanla İrəvan 
və  Naxçıvan  xanlıqları  ərazisində  yaratdığı  «erməni  vila-
yəti»ndə  erməni  dövlətçiliyindən  heç  bir  əsər-əlamət  yox 
idi. Yaradılan bu qondarma quruma qondarma ad seçilmə-
si  də  heç  bir  məntiqə  uyğun  deyildi.  Çünki,  İrəvan  və 
Naxçıvan  xanlıqlarının  ərazisi  Azərbaycan  ölkəsinin  böl-
gəsi idi. Bu ərazilərdə yaşayan əhalinin tərkibində  müsəl-
manlar  mütləq  əksəriyyət  təşkil  edirdilər.  Bütün  bunlara 
əhəmiyyət verməyən çar Rusiyası «görünür, bu qondarma 
adı qoymaqla onlar  Ermənistan coğrafi anlayışını dirçəlt-
mək və hansısa mərhələdə «erməni vilayəti» bazasında Er-
mənistan dövləti yaratmaq barədə düşünürlərmiş».
1
 Ermə-
nilərin  kütləvi  surətdə  Naxçıvana  köçürülməsi  bunu  bir 
daha təsdiq edir. 
Çar Rusiyası XIX əsrin ortalarında ölkədə müəyyən 
islahatlar keçirdi; 1840-cı ildə komendant idarə üsulu ləğv 
edildi: quberniyalar və mahallar əvəzinə qəzalar yaradıldı. 
Ön Qafqaz Gürcüstan – İmeretiya quberniyasına və Kaspi 
vilayətinə  bölündü.  Naxçıvan  ərazisi  çar  Rusiyasının 
inzibati  bölgüsünə  əsasən  «qəza  statusu  ilə  1841-ci  ilin 
yanvarın 1-də Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının tərkibi-
nə qatıldı və daha sonra, 1849-cu ildə İrəvan quberniyası-
                                           
1
 Köçərli T.Q. Göstərilən əsəri, s.94. 

 
114 
na birləşdirildi.
1
 Bir cəhəti qeyd etməliyik ki, 1856-cı ildə 
Zaqafqaziyada yeni inzibati-ərazi sistemi tətbiq ediləndə – 
quberniyalar  yaradılanda  «Erməni  vilayəti»  nədənsə  bu 
islahatdan kənarda qalmışdı. Yalnız 1849-cu ilin iyununda 
«erməni vilayəti» İrəvan quberniyasına çevrildi. Naxçıvan 
qəzası  Naxçıvan,  Ordubad  və  Dərələyəz  məntəqələrindən 
ibarət idi. Mərkəzi Naxçıvan şəhəri olmuşdur. 
Göründüyü kimi, İrəvan quberniyası erməni dövləti 
olmadığı kimi, Naxçıvan da yalnız inzibati ərazi quruluşu-
na  görə  bu  quberniyaya  birləşdirilmişdi,  eyni  ilə  Gürcüs-
tan-İmeretiya  quberniyasına  daxil  olduğu  kimi.  XX  əsrin 
əvvəllərində Bakı quberniyası 6 qəzaya, Yelizavetpol qu-
berniyası 8 qəzaya və  1 dairəyə, İrəvan  quberniyası 7 qə-
zaya  (İrəvan,  Naxçıvan,  Şərur-Dərələyəz,  Yeni  Bəyazid, 
Sürməli,  Eçmiəzzin,  Aleksandropol)  bölünmüşdü.  Azər-
baycanın tarixi əraziləri olan İrəvan, Naxçıvan, Göycə ma-
halı, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bəyazid ərazləri İrəvan quber-
niyasının tərkibində idi. 
Naxçıvanın siyasi tarixində 1917-1920-ci illər hadi-
sələri  çox  mühüm  yer  tutur.  Erməni  «araşdırıcıları»  bilə-
rəkdən  həmin  illərin  siyasi  hadisələrini  dolaşdırır  və  belə 
bir  qeyri-elmi  fikir  söyləyirlər  ki,  1921-ci  il  Moskva 
müqaviləsi  Naxçıvanı  Azərbaycana  birləşdirmişdir,  bu 
müqaviləyə  qədər  Naxçıvan  Azərbaycanın  tərkibində 
olmamışdır.  
Çar Rusiyasına ümid edən ermənilər ya Türkiyə, ya 
da  Azərbaycan  torpaqlarında  erməni  dövlətinin  yaradıl-
ması  üçün  bütün  vasitələrdən  istifadə  edirdilər.  Erməni 
dövləti  yox  idisə,  qonşu  ərazilərin,  xüsusilə  Naxçıvanın 
Azərbaycanın tərkibində olmaması barədə fikirlər nə dərə-
                                           
1
 Piriyev V.Z. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. - Bakı, «Araz», 2002, s.108. 

 
115 
cədə  obyektiv  ola  bilər?  «Türkiyə  Ermənistanı»  istilahı 
necə  yaranmışdır?  Əgər  Ermənistan  adlı  dövlət  var  idisə, 
Türkiyə ərazisində Ermənistan dövləti niyə yaradılırdı? 
1917-ci ildə baş verən hadisələr, Cənubi Qafqazda-
kı  ictimai-siyasi  vəziyyət  hələlik  erməni  xalqının  istiqla-
liyyətini elan etməyə imkan vermirdi. Brest-Litovsk sülhü 
ilə  Qars,  Batum,  Ərdahanın  Türkiyəyə  keçməsinin  Sovet 
Rusiyası tərəfindən tanınılması əslində «Türkiyə Ermənis-
tanı» haqqında rus-daşnak güruhunun elan olunmuş xülya-
sından imtina edilməsi demək idi.
1
 
1918-ci ilin may ayında Cənubi Qafqazda siyasi və-
ziyyətin  gərginləşməsi  və  dəyişməsi  üç  müstəqil  dövlətin 
yaranması ilə nəticələnir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 
yaranarkən onun sahəsi 113.895,97 kv. km olmuşdur. Bu-
nun  təxminən  97,3  min  kv.  km-i  mübahisəsiz  ərazilər, 
təqribən  16,6  min  kv.  km-i  isə  mübahisəli  ərazilər  hesab 
olunurdu.
2
  Mübahisəli  ərazilərin  7,9  min  kv.  km-i  İrəvan 
quberniyasına  daxil  idi.  Bunlar  Böyük  Vedi,  Eçmiəzzin, 
İqdır  və  s.  ərazilər  idi.  AXC  dövründə  onun  ərazisinə  16 
qəza (Qazax, Yelizavetpol-Gəncə, Nuxa, Ərəş-Ağdaş, Ca-
vanşir-Tərtər, Şərur-Dərələyəz,  Naxçıvan, Zəngəzur,  Qar-
yagin-Cəbrayıl,  Şuşa,  Göyçay,  Quba,  Şamaxı,  Bakı,  Ca-
vad, Lənkəran), 1 quberniya (Zaqatala) və 1 dairə (Göyçə) 
daxil idi. 
Ermənistan dövləti (Ararat Respublikası) yaradılar-
kən ermənilər İrəvan şəhərinin Ermənistanın paytaxtı edil-
məsi  barədə  Azərbaycan  hökumətinə  müraciət  etdi.  Ba-
tumda  1918-ci  ilin  mayın  29-da  keçirilən  danışıqlarda 
                                           
1
 Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-
ci illər).- Bakı, 1993, s.47. 
2
 Piriyev. V.Z. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası, s.130. 

 
116 
Azərbaycan Milli Şurasının güzəşt addımı kobud səhv idi. 
Bununla belə, erməni tərəfi yeni-yeni ərazi iddiaları, eləcə 
də  Naxçıvana  da  iddia  etdiyini  bəyan  etdi.  Naxçıvana 
sahib olmaq üçün iri dövlətlərin köməyindən istifadə etdi, 
silaha  əl  atdı,  qırğınlar  törətdi,  lakin  məqsədinə  nail  ola 
bilmədi.  Naxçıvan  əhalisinin  inadlı  müqaviməti,  türk  or-
dusunun yardımı ermənilərin arzularını gözündə qoydu. 
Mudros  müqaviləsinə  görə  türk  qoşunları  bir  sıra 
ərazilərlə  yanaşı  Naxçıvanı  da  tərk  etməyə  məcbur  oldu-
lar. Vəziyyətdən çıxmaq, Naxçıvanı qorumaq üçün Naxçı-
van  Milli  Komitəsinin  üzvləri  bu  ərazidə  Araz-Türk  Res-
publikasını yaratdılar. 1919-cu ilin mart ayına kimi fəaliy-
yət göstərmiş həmin respublika bölgənin ermənilərin əlinə 
keçməsinin  qarşısını  aldı,  AXC-nin  bütövlüyünü  təmin 
etdi.  1919-cu  ilin  fevralın  sonunda  Naxçıvan  general-qu-
bernatorluğu  yaradıldı.  Onun  tərkibinə  Naxçıvan,  Ordu-
bad,  Şərur-Dərələyəz,  Vedibasar  və  s.  ərazilər  daxil  idi.
1
 
İngilislərin köməkliyi ilə ermənilər 1919-cu ilin may-iyun 
aylarında  erməni  idarəçiliyi  təşkil  etsələr  də,  Naxçıvan 
əhalisi iyul ayında erməni qoşunlarını darmadağın etdi və 
erməni idarəçiliyini ləğv etdi. Təsadüfi deyildir ki, baş na-
zir Kaçaznuni etiraf edirdi ki, biz silah gücünə də qayda-
qanun yarada bilmədik, məğlub olub geri çəkildik. 
Müttəfiq dövlətlərin Zaqafqaziyadakı Ali Komissa-
rı  olan  Haskel  «neytral  zona»  («müttəfiq  zona»)  yaradıl-
ması  təklifi  ilə  çıxış  edir,  Naxçıvanın  idarə  olunmasının 
Ermənistana  verilməsinə  ciddi-cəhdlə  çalışırdı.  O,  Naxçı-
van  əhalisinin  inadlı  müqavimətini  görüb  fikrindən  əl 
çəkdi.  
                                           
1
 Piriyev V.Z. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. s.128. 

 
117 
Amerikalı tədqiqatçı Səmyuel A.Vimzin «Ermənis-
tan-terrorçu  «xristian»  ölkənin  gizlinləri.  Ermənilərin  bö-
yük  fırıldaq  seriyaları»  (I  cild)  kitabında  naxçıvanlıların 
prinsipial  mövqeyi  barədə  iki  mühüm  faktı  xatırlayır: 
«1.Ermənistan  Araz  vadisinin  onlara  verilməsi  tələbini 
qaldıranda Haskel öyrəndi ki, Araz vadisində yaşayan mü-
səlmanlar  erməni  nəzarətindən  çıxmaq  üçün  hər  cür  razı-
lığa  əvvəlcədən  hazırdılar.  Sentyabrın  9-da  «cənub-qərbi 
Azərbaycan»ın  nümayəndələri  Haskelə  məlumat  verdilər 
ki,  özünütəyin  prinsipləri  yerinə  yetirilənə  və  Paris  sülh 
konfransı  ərazini  Azərbaycanın  tərkibində  təsbit  edənə 
qədər  onlar  Amerikanın  nəzarətini  məğbul  hesab  edə  bi-
lərlər...  Daşnak  quldurlarının  zülmünü  qəbul  etməkdənsə, 
onlar ələ silah götürüb şərəfli ölməyi üstün tutacaqdır... 2. 
Amerika  rəsmi  zabitinə  deyildi  ki,  Şərur-Dərələyəz,  Nax-
çıvan  və  Vedibasar  Azərbaycanın  ayrılmaz  hissələri  ol-
muşdur  və  yalnız  Azərbaycan  qanunları  altında  fəaliyyət 
göstərəcəkdir.  Onlar  amerikalı  qubernatoru  deyil,  nüma-
yəndələri qəbul edəcəklər... Başa düşülməlidir ki, əgər bi-
zim  istəyimizin  əleyhinə  olaraq  kimsə  torpaqlarımızı 
Ermənistana  verməyə  cəhd  göstərsə,  biz  onu  özümüzə 
düşmən  hesab  edəcəyik;  biz  onu  əlimizdə  silahla  qarşıla-
yacağıq  və  bizim  düşmənlər  yalnız  meyitlərimizin  üstün-
dən evlərimizə girə bilərlər».
1
 
Erməni daşnakları «başa düşdülər» ki, nə siyasi, nə 
də  silahlı  yolla  Naxçıvana  sahib  ola  bilməyəcəklər.  Bun-
dan sonra ərazi qoparmaq, yalan və uydurma təbliğat apar-
maq yolunu tutdular. 
                                           
1
  Səmyuel  A.  Vimz.  Ermənistan  –  terrorçu  «xristian»  ölkənin  gizlinləri. 
Ermənilərin böyük fırıldaq seriyaları. - Bakı, 2004, s.175. 

 
118 
Naxçıvana  Azərbaycanın  tərkibində  muxtariyyət 
statusu  verən  Moskva  müqaviləsi,  onun  sərhədlərini  də-
qiqləşdirən  Qars  müqaviləsi  (Ermənistan  SSR-in  nüma-
yəndəsi  imzalasa  da)  bu  gün  də  erməni  daşnaklarının,  er-
məni «tədqiqatçılarının» müraciət etdiyi, bu müqavilələrin 
ləğvinə  çalışdıqları  beynəlxalq  sənədlərdir.  Lakin  onlar 
başa  düşmürlər  ki,  müqavilələr  müddətsiz  imzalanmış  və 
birtərəfli qaydada müqavilələri imzalayan dövlətlərdən hər 
hansı  biri  onu  ləğv  edə  bilməz.  Belə  olan  halda,  erməni-
lərin əlacı qalıb saxta və uydurma təbliğata. 
Naxçıvanı «böyük Ermənistana» birləşdirə  bilməyən 
ermənilər  fürsət  düşdükcə  himayədarlarının  köməyi  ilə 
Naxçıvan  ərazisindən  müəyyən  torpaqları  qopara  bilmişlər. 
Zaqafqaziya  MİK  Naxçıvan  MSSR-in  ərazi  problemlərinə 
məhəl qoymadan, Moskva və Qars müqavilələrinin şərtlərini 
kobud surətdə pozaraq 1929-cu il fevralın 18-də qərar qəbul 
etdi.  Həmin  qərara  görə  Naxçıvan  MSSR-in  10  kənddən 
ibarət 657 kv. km ərazisi – Şərur qəzasının Qurdqulaq, Xa-
çik, Horadiz, Naxçıvan qəzasının  Şahbuz  nahiyyəsinin Oğ-
bin,  Ağxəç,  Almalı,  İtqıran,  Sultanbəy  kəndləri,  Ordubad 
qəzasının  Qorçevan  kəndi,  Kilid  kəndi  torpaqlarının  bir 
hissəsi  Ermənistana  verildi.
1
  1930-cu  ildə  isə  Aldərə,  Leh-
vaz, Astazur, Nüvədi və s. yaşayış məntəqələri Ermənistana 
verilmiş  və  həmin  ərazidə  Mehri  rayonu  yaradılmışdır. 
Ermənistanın  Naxçıvanla  bağlı  ərazi  iddiaları  sonrakı  dövr-
lərdə  də  davam  etmişdir.  Ermənilər  bilməmiş  deyillər  ki, 
1918-ci  ildə  Ermənistanın  ərazisi  cəmi  9,2  min  kv.  km 
olduğu  halda,  1922-ci  ildə  28,1  min  kv.  km-ə  çatdırıldı.
2
 
                                           
1
 Naxçıvan Muxtar Respublikası. - Bakı, 2001, s.95. 
2
 Zeynalova T.M. Azərbaycanda  milli dövlət quruculuğu tarixindən (1920-
30-cu illər). - Bakı, Elm, 2004, s.49. 

 
119 
Sonrakı  illərdə  Ermənistanın  ərazisi  daha  da  artırıldı.  Qəri-
bədir  ki,  əsasən  ermənilərin  yaşadığı  ərazi  genişlənir,  azər-
baycanlıların  yaşadığı  ərazilər,  xüsusən  də  Muxtar  Res-
publikanın  ərazisi  daralır.  1926-1932-ci  illərdə  Azərbaycan 
SSR-in itirdiyi 774,2 kv. km ərazinin 658,4 kv. km-i, yaxud 
80 faizdən çoxu Naxçıvanın payına düşür.
1
 
1938-ci  ildə  Kərki  kəndinin  torpağının  bir  hissəsi, 
1969-cu  ilin  may  ayında  yenə  Kərki  kəndinin  başqa  bir 
sahəsi  Ermənistana  verilmişdi.  1990-cı  il  yanvarın  18-19-
da  Kərki  kəndi  ermənilər  tərəfindən  işğal  edildi,  sonrakı 
illərdə Naxçıvanın başqa ərazilərini tutmağa cəhd göstəril-
sə də buna yol verilmədi. 
Keçən  əsrin  50-ci  illərindən  ermənilərin  Naxçıvana 
yiyələnmək arzuları artdı. 1952-1953-cü illərdə A.Mikoya-
nın  başçılığı  və  tövsiyyəsi  ilə  Naxçıvanı  iqtisadi  cəhətdən 
məğlubiyyətə uğratmaq üçün bu əraziyə axan Arpa çayının 
istiqamətini  Göyçə  gölünə  çevirmək  planı  hazırlandı. 
Güman edirdilər ki, Naxçıvan əhalisini sudan, dolanışıqdan 
məhrum  edərək,  insanları  çıxılmaz  vəziyyətə  salmaqla 
Naxçıvanı  Ermənistana  birləşdirməyə  məcbur  etmək 
asanlaşacaqdı.  Bu  baş  tutmadıqda  Naxçıvan  camaatını  ələ 
almaq,  onları  Vedi  və  yaxın  rayonlarda  işə  qəbul  etmək, 
şərait  yaratmaq,  güzəştli  əmək  haqqı  vermək  və  b. 
şirnikləndirici  tədbirlər  görülməlidir.  Ermənistan  hakimiy-
yəti  Azərbaycan  rəhbərliyini  ələ  almaq,  onun  razılığı  ilə 
güya Naxçıvan camaatına kömək etmək, Azərbaycanın yü-
künü azaltmaq məqsədi ilə Naxçıvanın Ermənistanla birləş-
dirilməsi barədə Axundovun razılığını almaq istiqamətində 
                                           
1
  Məmmədov  A.  Naxçıvan  MSSR-in  ərazi  problemləri  (sovet  və  çağdaş 
tarixşünaslığımızda).  «Naxçıvan:  tarixi  gerçəklik,  müasir  durum,  inkişaf 
perspektivləri».  Beynəlxalq  simpoziumun  materilları.  -  Bakı,  «Təhsil», 
2006, s. 129. 

 
120 
də xeyli fəaliyyət göstərsələr də məqsədləri baş tutmadı.
1
 
Bundan  sonra  erməni  daşnakları  təşkilatlanmağa 
başladılar. 80-ci illərin axırlarından başlayaraq Naxçıvanla 
bağlı təşkilat, ittifaq, cəmiyyətlər yaradır, saxta, obyektiv-
likdən uzaq kitablar nəşr etdirir, qəzetlər çıxarırlar. Dağlıq 
Qarabağı sanki özlərininki hesab edən ermənilər indi fəa-
liyyətlərini Naxçıvana yönəldiblər. Ermənilər 90-cı illərdə 
Naxçıvana qarşı silahlı mübarizəyə başladılar. Ulu öndəri-
mizin Naxçıvanda yaşayıb fəaliyyət göstərməsi Naxçıvanı 
gözləyən  təhlükə  və  bəlalardan  xilas  etdi.  Onlara  layiqli 
cavab verildi, geri oturduldu. Erməni daşnakları başa düş-
dülər ki, qəhrəman naxçıvanlılar keçən əsrin əvvəllərində 
olduğu  kimi,  indi  də  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının 
ərazi bütövlüyünü qorumaq əzmindədirlər. 
Göründüyü  kimi,  Naxçıvan  tarixin  bütün  mərhələlə-
rində  Azərbaycan  xalqına  məxsus  olmuşdur.  Naxçıvanın  si-
yasi və etnik tarixi, milli tərkibi, coğrafi adları, yetirdiyi gör-
kəmli  şəxsiyyətləri  bunu  əyani  olaraq  təsdiq  edir.  Dünya 
sivilizasiyasına  dəyərli  töhfələr  vermiş  Naxçıvan  ölkəmizin 
ən  qədim  bölgələrindən  biridir.  Tarixi  qaynaqlar  da  erməni 
uydurmalarını  rədd  edir.  Bununla  belə  erməni  saxtakarları, 
erməni  «tədqiqatçıları»  hələ  də  Naxçıvan  iddialarından  əl 
çəkmir,  yeni-yeni  uydurmalar  irəli  sürürlər.  Ona  görə  də 
Ümummilli lider Heydər Əliyevin qeyd etdiyi kimi, biz bun-
ların  hamısına  lazımi  cavab  verməliyik,  bütün  bu  iddiaların 
əsassız,  uydurma  olduğunu  beynəlxalq  aləmdə  sübut  etmə-
liyik,  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünü  nəinki  indiki  dövrdə, 
gələcək nəsillər üçün də qoruyub saxlamalıyıq. 
 
 
                                           
1
 Musayev T. Yaddaşımızın qızıl səhifəsi... «Xalq qəzeti», 2000, 16 avqust. 

 
121 
3. ERMƏNİLƏRİN NAXÇIVAN ƏRAZİSİNƏ  
KÖÇÜRÜLMƏSİ 
 
XIX  əsrdə  çar  Rusiyasının  Azərbaycanı  işğal  etmə-
sində fəal iştirak edən, çarizmin müstəmləkəçilik siyasəti-
nin  aləti  olan  ermənilər  bunun  müqabilində  bu  ərazilərdə 
yerləşmək  və  dövlətlərini  yaratmaq  arzusunda  olmuşlar. 
Onları çar Rusiyası 1828-ci ildə və sonrakı dövrdə Şimali 
Azərbaycan  torpaqlarına  köçürmüşlər.  Ermənilərin  Azər-
baycan  torpaqlarına  köçürülməsi  məsələsi  hələ  XVIII 
əsrin  əvvəllərindən  başlayaraq  Azərbaycan  torpaqlarında 
erməni  dövləti  yaratmaq  niyyəti  güdən  Rusiya  imperi-
yasının  çoxdankı  işğalçılıq  planlarının  tərkib  hissəsi  idi.
1
 
Azərbaycan torpaqları  Rusiya imperiyası tərəfindən tutul-
duqdan  sonra  Türkmənçay  müqaviləsinin  15-ci,  Ədirnə 
müqaviləsinin 13-cü maddələrinə əsasən Qacarlar İranı və 
Osmanlı  imperiyasında  yaşayan  ermənilər  kütləvi  şəkildə 
Azərbaycan  torpaqlarına  köçürüldülər.  Osmanlı  və  İranla 
sərhəd  ərazilərdə  ermənilərin  yerləşdirilməsi  çarizmin 
müstəmləkəçilik  niyyətlərindən  irəli  gəlirdi.
2
  Azərbayca-
nın Arazdan şimaldakı torpaqlarını işğal edən Rusiya im-
periyası  erməniləri  kütləvi  şəkildə  “Rusiya  təbəəliyində 
olan  torpaqlar”  adı  altında  Azərbaycanın  keçmiş  İrəvan, 
Naxçıvan, Qarabağ xanlıqlarının ərazilərində və Gürcüsta-
nın  məhz  azərbaycanlılara  məxsus  torpaqlarında  yerləş-
dirdi.
3
 
                                           
1
 İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan 
torpaqlarına köçürülməsi (AMEA-nın müxbir üzvü Y.Mahmudovun elmi 
redaktorluğu ilə). Bakı: Azərbaycan, 2009, s.375. 
2
 Qasımlı M. Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına yerləşdirilməsi və 
Dağlıq Qarabağa əsassız iddiaları// Qarabağ: bildiklərimiz və 
bilmədiklərimiz. Qafqaz Universiteti, 2010, s.3. 
3
 İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan 
torpaqlarına köçürülməsi, s. 376-377. 

 
122 
 
Ermənilərin  Şimali  Azərbaycan  torpaqlarına  köçü-
rülməsi layihəsi hələ 1827-ci ildə A.S.Qriboyedovun baş-
çılıq etdiyi Cənubi Qafqaz  diyarının diplomatik dəftərxa-
nasında  hazırlanmışdı.  Erməni  köçürülmələrin  əsas  təşki-
latçısı və rəhbərləri general İ.F.Paskeviç, general P.D.Sisi-
anov,  general  N.F.Rtişev,  diplomat  A.S.Qriboyedov,  rus 
ordusunun  polkovniki  Q.Lazarev  (erməni  mənşəli  zabit  – 
İ.H.), knyaz Q.S.Qolitsın, erməni arxiyepiskopu Nerses və 
b.  olmuşlar.
1
  1828-ci  il  fevralın  29-da  general  İ.Paskeviç 
göstəriş vermişdi ki, ermənilər başlıca olaraq Naxçıvan və 
İrəvan vilayətlərində, qismən Qarabağda yerləşdirilsin, bir 
sıra müsəlman kəndləri dindaşlarının ən çox məskunlaşdı-
ğı yerlərə köçürülsün və həmin yerlər ermənilərə verilsin. 
Xristianları Naxçıvan və İrəvan vilayətlərinə getməyə razı 
salmaq lazımdı. Bu vilayətlərdə xristian əhalisini nə qədər 
mümkündürsə  çoxaltmaq lazımdı.
2
  İran  erməniləri  İrəvan 
və Naxçıvan vilayətlərinə köçürülmələrini istəyirdilər. Gü-
ney Azərbaycanın Təbriz, Marağa, Xoy, Maku, Salmas və 
b. bölgələrindən minlərlə erməni Naxçıvana köçürüldü.
3
 
 
Çar Rusiyası Şimali Azərbaycanın İrəvan və  Naxçı-
van  xanlıqlarının  ərazisində  “erməni  vilayəti”ni  yaratdı. 
“Erməni vilayəti” İrəvan, Naxçıvan əyalətlərinə və Ordu-
bad  dairəsinə  bölünmüşdü.  İrəvan  əyalətinə  15  mahal 
(Qırxbulaq,  Zəngibasar,  Gərnibasar,  Vedibasar,  Şərur, 
Sürməli, Dərəkənd-Parçenis, Səədli, Talın, Seyidli-Ağsaq-
qallı,  Sərdərabad,  Körpübasar,  Abaran,  Dərəçiçək,  Göy-
                                           
1
 Rəhimov Y. XIX əsrdə ermənilərin Naxçıvan ərazisinə köçürülməsi (rus 
mənbələri əsasında)/Kültür evreni (Türkiyə). Ankara, 2010, №6, s.283. 
2
 Глинка С. Описание армян азербайджанских в пределы России. Баку: 
Элм, 1990, с.103. 
3
 Вердиева Х.Ю. Переселенческая политика Российской империи в 
Северном Азербайджане. Баку, 1999, с.106. 

 
123 
çə),  Naxçıvan  əyalətinə  5  mahal  (Naxçıvan,  Əlincəçay, 
Məvazixatın,  Xok,  Dərələyəz),  Ordubad  dairəsinə  isə  5 
mahal  (Ordubad,  Əylis,  Dəstə,  Biləv,  Çənnəb)  daxil  idi. 
“Erməni vilayəti”nə  6949 erməni ailəsindən  ibarət 35560 
nəfər  köçürülmüşdü.
1
  Bunun  23568  nəfəri  İrəvan  əya-
lətində, 10652 nəfəri Naxçıvan əyalətində, 1340 nəfəri isə 
Ordubad  dairəsində  yerləşdirildi.  İrəvan  əyalətində  yaşa-
yan  2984  ailəsindən  cəmi  847  ailə  (28  faiz)  qaldı,  qalan-
ların sayı isə 3,5 dəfə azaldı. Onların əksəriyyəti İrana və 
Osmanlı dövlətinə mühacirət etdilər. Köçürülən ermənilər 
isə İrəvan əyalətinin 119 kəndində, Naxçıvan əyalətinin 61 
kəndində, Ordubad dairəsinin 11 kəndində məskunlaşdırıl-
dı. Naxçıvan şəhərində 416 ailə, Əbrəqunusda 36, Bənəni-
yarda 43, Qazançıda 22, Xəlillidə 24, Kültəpədə 70, Neh-
rəmdə  208,  Cəhridə  151,  Ayrıncda  31,  Qarababada  24, 
Külüsdə  13,  Nursuda  30,  Şahbuzda  20,  Gecəzurda  14, 
Məzrədə 22,
2
 Əylisdə 37, Aza, Dar, Dizə və Dırnısda 182 
ailə
3
 yerləşdirildi. Rusiya işğalınadək Naxçıvan əyalətində 
434  erməni  ailəsi  olmuşdursa,  sonrakı  köçürülənlər  he-
sabına erməni ailələrinin sayı 2719-a çatdı.
4
 Köçkünlərdən 
2285  ailə  əyalətin  Naxçıvan  mahalında,  266  ailə  isə  Or-
dubad  mahalında  yerləşdirildi.  Ümumiyyətlə,  qeyri-rəsmi 
köçənlərlə  birlikdə  Şimali  Azərbaycana  gəlmiş  erməni 
köçkünlərinin sayı 200 min nəfəri ötmüşdür.
5
 Çarizmin bu 
                                           
1
 Шопен И.И. Исторический памятник состояния армянской области в 
эпоху её присоединения к Российской империи. СПб., 1852, с. 540,635-
642. 
2
 Naxçıvan tarixindən səhifələr. Bakı, 1996, s.117. 
3
 Azərbaycan tarixində Naxçıvan. Bakı, 1996, s.96. 
4
 Григорьев В. Статистическое описание Нахичеванской провинции. 
СПб., 1833, с.127. 
5
 Paşayeva E.M. 1801-1830-cu illərdə Rusiya, Türkiyə və İran 
müharibələrində Azərbaycan problemi. Namizədlik diss., Bakı, 2004, s.136. 

 
124 
mənfur  siyasəti  Naxçıvanda  etirazla  qarşılanmış,  əhalinin 
böyük narazılığına səbəb olmuşdu. 
 
Nehrəm camaatı buna qəti etiraz etmiş və kəndlərin-
də ermənilərə yer verməmişlər. Nəticədə onların Araz çayı 
sahilindəki  torpaqları  zorla  əllərindən  alınaraq  ermənilərə 
verilmiş,  orada  onlar  Təzəkənd  yaşayış  yerini  salıb  məs-
kunlaşmışlar.  Kəndin  yuxarı  tərəfindən  təqribən  5  km 
Nehrəmdən  aralı  Güznüt  kəndi  də  belə  salınmışdır.  Eyni 
hal Kültəpə, Bənəniyar kəndlərində də baş vermişdir. 
 
Yararlı  torpaqların  köçkünlərə  verilməsi  yerli  azər-
baycanlı kəndliləri narahat etməyə bilməzdi. Onlar öz tor-
paqlarının bir hissəsindən məhrum olurdular. Bu hadisələ-
rin  şahidi  olan  rus  səfiri  A.S.Qriboyedov  yazırdı:  “Biz 
onunla,  həmçinin  müsəlmanları  onların  uzunmüddətli  ol-
mayacaq indiki ağırlaşmalarla barışdırmaq və onlardan er-
mənilərin ilk vaxtlarda köçürüldükləri torpaqları həmişəlik 
tutacaqları  barədə  qorxunu  çıxarmaq  üçün  müsəlmanlara 
olunacaq təlqin barədə çox mülahizələr etdik”.
1
  
 
Çar Rusiyası erməniləri Şimali Azərbaycan torpaqla-
rına,  eləcə  də  Naxçıvan  ərazisinə  köçürməklə  burada  de-
moqrafik  vəziyyəti  dəyişdirmək,  özünə  dayaq  yaratmaq 
məqsədi  güdürdü.  Ermənilər  isə  “böyük  Ermənistan”  ya-
ratmaq  xülyalarını  gerçəkləşdirmək,  ilk  növbədə  isə  er-
məni  dövləti  yaratmaq  arzusu  ilə  kütləvi  olaraq  bu  ərazi-
lərdə məskunlaşırdılar. 
 
Rus şərqşünası K.N.Smirnov “Naxçıvan diyarının ta-
rixinə  və  etnoqrafiyasına  aid  materiallar”  kitabında  köçü-
rülən  ermənilərin  bölgədə  yerləşdiyi  əraziləri  aşağıdakı 
kimi  göstərir:  Əliabad  kəndinə  Xoydan  136  nəfər,  Şıx-
                                           
1
 Грибоедов А.С. Записка о переселении армян из Персии в наши об-
ласти. Соч. в двух томах, т.II, Москва, 1971, с.341. 

 
125 
mahmud  kəndinə  Xoy  və  Salmasdan  430  nəfər,  Qaraxan-
bəyli  kəndinə  Salmasdan  440  nəfər,  Hacıvar  kəndinə 
Salmasdan 102 nəfər, Aşağı Uzunoba kəndinə Xoydan 65 
nəfər,  Badamlı  kəndinə  Salmasdan  101  nəfər
1
,  Qulubəy-
Dizə  kəndinə  Urmiya  və  Salmasdan  136  nəfər,  Kültəpə 
kəndinə Salmasdan 330 nəfər, Didivar kəndinə Salmasdan 
15  nəfər,  Nəzərabad  kəndinə  Xoy  və  Salmasdan  198  nə-
fər
2
 erməni köçürülmüşdü.  
 
Naxçıvan torpaqları tarixi Azərbaycan ərazisi olmaq-
la, onun yerli əhalisini azərbaycanlılar təşkil edirdi. Naxçı-
van  bölgəsi  əhalisinin  tərkibindəki  ermənilər  gəlmə  idi. 
Gəlmə erməniləri də iki yerə bölmək olar: 1. Rusiya işğa-
lınadək bu bölgəyə gələnlər; 2. İşğal zamanı və sonra gə-
lənlər.
3
  1801-ci  ildə  Naxçıvan  ərazisində  54,2  min  nəfər 
azərbaycanlı,  7,4  min  nəfər  erməni  olmuşdur.  İşğal  döv-
ründə  isə  -  1826-cı  ildə  müvafiq  olaraq  64,2  və  8,5  min 
nəfər idi ki, bu da ümumi əhalinin 81,7 və 10,8 faizini təş-
kil  edirdi.
4
  Köçürmədən  sonra  isə  -  1832-ci  ildə  azər-
baycanlıların  sayı  azalaraq  49,7  min  nəfərə  (59,4  faizə) 
enmiş,  ermənilərin  sayı  isə  artaraq  29,2  min  nəfərə  (34,8 
faizə)  çatmışdır.
5
  1826-1828-ci  illər  Rusiya-İran  mü-
haribəsi  dövründə  və  müharibədən  sonra  İran  və  Tür-
kiyədən  ermənilərin  kütləvi  surətdə  bu  yerlərə  köçü-
rülməsi nəticəsində  əhalinin etnik tərkibi dəyişdi. Fransız 
mənşəli  rus  tədqiqatçısı  İ.Şopenin  1829-1832-ci  illərdə 
                                           
1
 Смирнов К.Н. Материалы по истории и этнографии Нахичеванского 
края. Баку: «Ozan», 1999, c. 123-137. 
2
 Yenə orada, s. 129, 131-132. 
3
 Şahverdiyev Z. Naxçıvan bölgəsi XIX-XX əsrin əvvəllərində. Bakı, 2008, 
s.126. 
4
 Сафаров Р. Изменение этнического состава населения Иреванской 
губернии и XIX-XX веках. Баку, 2009, с.143. 
5
 Yenə orada.  

 
126 
rəsmən həyata keçirdiyi kameral təsvirin nəticələrinə görə, 
artıq  burada  31201  ailə,  164450  nəfər  əhali  qeydə  alın-
mışdı.  Onlardan  16078  ailə  (81749  nəfər)  müsəlmanlar 
(azərbaycanlılar);  4428  ailə  (25151  nəfər)  köçürməyədək 
burada yaşayan ermənilər; 6949 ailə (35560 nəfər) İrandan 
köçürülmüş  ermənilər;  3682  ailə  (21666  nəfər)  Tür-
kiyədən köçürülmüş ermənilər idi.
1
 Gəlmə ermənilərin sa-
yı Naxçıvan əyalətində 10589 nəfər (2145 ailə), Ordubad 
dairəsində  isə  1340  nəfər  (250  ailə)  olmuşdu.  Azərbay-
canlılar  bütün  ailələrin  66,5  faizini,  ermənilər  isə  33,5 
faizini təşkil edir.  
 
Çar  Rusiyası  tərəfindən  ermənilərin  strateji  yaşayış 
məntəqələrində  yerləşdirilməsinə  xüsusi  diqqət  yetirilirdi. 
Naxçıvan  şəhərinə  416  erməni  ailəsi  köçürüldüyü  halda, 
burada 386 azərbaycanlı ailəsi  yaşayırdı. Nehrəm kəndin-
dəki  116  ailəyə  qarşı  208  erməni  ailəsi,  Cəhri  kəndindəki 
168  ailəyə  qarşı,  151  erməni  ailəsi  köçürülüb  yerləşdiril-
mişdi.  Naxçıvan  dairəsində  köçürülməyədək  434  erməni 
ailəsi yaşayırdısa, köçürülmə prosesində buraya 2285 yeni 
ailə gətirilmişdi.
2
 
 
1828-ci  ilədək  əhalisinin  92  faizi  azərbaycanlılar 
olan  Naxçıvan  əyalətinə  təkcə  həmin  ildə  12755  nəfər 
(2551 ailə) erməni köçürülmüşdür ki, bunlardan 2080 nə-
fər  (416  ailə)  Naxçıvan  şəhərində,  9345  nəfər  (1869  ailə) 
Naxçıvan əyalətində, 1330 nəfər (266 ailə) Ordubad dairə-
sində  məskunlaşdırılmışdı.  Naxçıvan  əyalətinə  köçürül-
müş 1869 erməni  ailəsinin 1127-i bu  əyalətin tabeliyində 
                                           
1
 Шопен И.И. Göstərilən əsəri, s.635-642. 
2
 Kazımov İ. Naxçıvan: əhalisi, sosial-iqtisadi və siyasi tarixinə dair (1828-
1920-ci illər). Bakı, 2007, s.42. 

 
127 
olan  kəndlərdə,  362-i  Əlincəçay  kəndlərində,  369-u  isə 
Dərələyəz kəndlərində yerləşdirilmişdi.
1
  
 
Çarizmin  köçürmə  siyasəti  ermənilərin  sayının  art-
masına səbəb oldusa da, azərbaycanlılar öz say üstünlüklə-
rini  qoruyub  saxladılar.  Əhalinin  ümumi  sayında  azər-
baycanlıların  faiz  etibarilə  azalması  özünü  göstərirdi.  Bu 
isə  ermənilərin  süni  olaraq  bu  ərazilərə  kütləvi  köçürül-
məsi  ilə  əlaqədar  idi.  Lakin  heç  vaxt  Naxçıvan  diyarında 
ermənilərin  artımı  azərbaycanlılardan  üstün  ola  bilmədi. 
Rus  çarizmi,  sonrakı  dövrlərdə  isə  bolşevik  hakimiyyəti 
istəsələrdə belə, məqsədlərinə nail ola bilmədilər.