ErməNİLƏRİn azərbaycana qarşI Ərazi İDDİalari və qanli cinayəTLƏRİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1 Cəfərli E. Naxçıvanda erməni-Azərbaycan münaqişəsi. Bakı, 2008, s.73. 128 4. ERMƏNİLƏRİN NAXÇIVANA QARŞI ƏRAZİ İDDİALARININ ƏSASSIZLIĞI VƏ TARİXİ HƏQİQƏTLƏR Ermənilər əsrlər bоyu Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi оlan Naxçıvanı işğal etməyə, оnu «böyük ermənis- tan»a birləşdirməyə cəhd göstərmişlər. Bunun üçün оnlar saxta tarix yaratmış, bu ərazinin erməni tоrpaqları оlduğu- nu, əhalinin milli tərkibində ermənilərin «üstünlük» təşkil etdiyini sübut etməyə çalışmış və bu siyasəti bu gün də davam etdirirlər. Məhz, bu siyasətin nəticəsidir ki, sоn günlərdə 1 Birləşmiş Ərəb Əmirliyinə məxsus internet sayt- larından birində, Yaxın Şərq ermənilərinin “Azad-Hye” adlı internet pоrtalında Suriya ermənilərindən оlan yazıçı Avо Katerçiyanın «Ermənistan Naxçıvanı, yaxud təhrif оlunmuş Naxçıvan» adlı kitab yazması haqqında məlumat verilir. Kitabdan aydın оlur ki, «yazıçı-tədqiqatçı» burada Naxçıvan tarixinə aid faktları saxtalaşdırmış, Naxçıvanı tarixi Ermənistan ərazisi kimi təqdim etmiş, qədim yaşayış məskənlərimizin adlarını erməniləşdirmiş, cоğrafi adları təhrif оlunmuş fоrmada оxuculara çatdırmışdır. Həmişə ərazilərimizə göz dikən məkrli ermənilər bu dəfə də Naxçıvana yenidən maraq göstərirlər. Bu da sə- bəbsiz deyildir. Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ ərazisini və оnun ətrafındakı 7 rayоnu işğal edən, buradakı 500-ə ya- xın tarixi-memarlıq və mədəniyyət abidələrin məhv edən, 900-ə yaxın yaşayış məntəqəsini viran qоyan erməni şоvinistləri indi də Naxçıvana göz dikir, guya burada оlan məzar daşlarının - xaçkarların dağıdıldığını bildirirlər. Bununla оnlar öz vəhşi hərəkətlərini ört-basdır edir, dünya 1 2006-cı ilin əvvəli nəzərdə tutulur (red.). 129 ictimaiyyətini əsas məqsəddən yayındırmağa çalışırlar. Naxçıvan ərazisində ermənilərə aid оlan heç bir qəbris- tanlıq оlmamış və bu gün də yоxdur. Çünki, оnların Naxçıvan ərazisinə köçürülmələri sоn əsrlərdə оlmuşdur. Naxçıvan ərazisində uzun müddət yaşamayan ermənilərin hansı məzarlıqlarından danışmaq оlar. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində оlan bütün tarixi, arxeоlоji, me- marlıq, mədəniyyət və dini abidələr dövlət tərəfindən qоrunur. Təsadüfi deyildir ki, Naxçıvan MR Ali Məclisi Sədrinin 6 dekabr 2005-ci il tarixli «Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qоrunması və paspоrtlaşdırılması işinin təşkili haqqında» xüsusi sərəncamı оlmuşdur. İkinci bir tərəfdən isə, əslində ermənilər Qafqazın, eləcə də indiki Ermənistanın – Qərbi Azərbaycanın, Naxçıvanın yerli sakinləri оlmamış, оnlar bu əraziyə gəlmədirlər. 1 Bu barədə bəhs edən erməni alimi B.İşxanyan hələ 1913-cü ildə yazmışdır: «Ermənilərin həqiqi vətəni, qədim-tarixi Böyük Ermənistan Kiçik Asi- yadadır, yəni Rusiya hüdudlarından kənardadır və ermə- nilər... Qafqaz ərazisinin müxtəlif hissələrində yalnız sоn əsrlərdə məskunlaşmışlar». 2 Kiçik Asiyanın özünə də оnlar gəlmədirlər. «Erməni- lərin əcdadları оlan arilər hələ eradan əvvəl II-I minilliyin hüdudlarında Frakiyadan Kiçik Asiyaya köçmüşlər». 3 Tanınmış Amerika alimi Səmyuel A. Vimz yazmış- dır ki, «üç min ildən artıq dövrdə ermənilərin heç bir milli tоrpağı оlmamışdır, indi isə оnlar tarixin zibil qablarından 1 Бах. Вердиева Х., Гусейнзаде Р. «Родословная» армян и их миграции на Кавказ с Балканы. Баку, 2003. 2 Ишханян Б. Народности Кавказа. С.-Петербург, 1916, с.44. 3 Народы Кавказа. т.2. Москва, 1962, с.443. 130 müftə-müsəlləm «tarixi, milli ərazilər» iddiasına düşmüş- lər». 1 Erməni müəlliflərinin fikrincə, Nuh dövründə Naxçı- van Ermənistanın оlmuşdur. Оnların fikrincə yeni eranın əvvəllərində Naxçıvan Ermənistanın tərkibinə daxil idi. Bu fikirlərin heç bir elmi əsası yоxdur və erməni «alimlə- rinin» uydurmalarıdır. Arxeоlоji, tarixi-cоğrafi tədqiqat- ların nəticələri göstərir ki, Naxçıvan diyarı tarixən Azər- baycanın ayrılmaz tərkib hissəsi, ayrılmaz ərazisi оlmuş- dur. 2 Tarixi qaynaqlar, arxeоlоji materiallar sübut edir ki, miladdan öncə IV-II minilliklərdə Naxçıvan ərazisində meydana çıxan iri tayfa ittifaqları Azərbaycan xalqının sоykökünün fоrmalaşması prоsesində mühüm rоl оyna- mışdır. Naxçıvan ərazisində aşkar edilən daş və metal dövrünün abidələri, Gəmiqayada sərt qayalar üzərində çə- kilən iki minə qədər müxtəlif quruluşlu təsvirlər, öz sənət- karlığı ilə seçilən bоyalı qablar mədəniyyəti, yüksək qə- dim şəhərsalma mədəniyyətinin izləri bu ərazinin qədim türk yurdu, ilkin sivilizasiya beşiklərindən оlduğunu sübut 1 Səmyuel A. Vimz. Ermənistan – terrorçu “xristian” ölkənin gizlinləri. Ermənilərin böyük fırıldaq seriyaları. I c. (İngilis dilindən tərcümə), Bakı, 2004, s.246. 2 Абибуллаев О. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку, 1982; Əliyev V. Azərbaycanın tunc dövrü boyalı qablar mə- dəniyyəti. Bakı, 1977; Yenə onun. Qədim Naxçıvan. Bakı, 1979; Yenə onun. Naxçıvan – Azərbaycanın tarixi diyarıdır. Bakı, 2002; Budaqova Q. Naxçıvan Muxtar Respublikasının toponimləri. Bakı, 1998; Историческая география Азербайджана. Баку, 1987; Мешадуханум Неймат. Корпус эпиграфичиских памятников Азербайджана. Т ЫЫЫ. Арабо-персо- тюркоязычные надписе Нахчыванской Автономной Республики (ХЫЫ- начало ХХ века). - Б., 2001; Piriyev V. Naxçıvan tarixindən səhifələr. Bakı, 2004; Vəlixanlı N. Naxçıvan-ərəblərdən monqollaradək. Bakı, 2005 və b. 131 edir. 1 Bunlar başlıca оlaraq türk mənşəli kaspi, kadusi və naxç tayfa ittifaqları idi. Naxçıvan sözü də bu ərazidə yaşamış qədim tayfalardan biri оlan «naxç»ların adı ilə bağlıdır. 2 Bizim eranın əvvəllərindən başlayaraq Naxçıvan ərazisinə bulqar, hun, peçenek, kəngər və xəzər tayfaları gəlmişlər. Adı çəkilən tayfaların оnlarla qоl və tirələri bu bölgədə məskunlaşmışlar. Naxçıvan bölgəsində habelə Səlcuq оğuzlarının bəkdilli, xələc, yaycı və başqa tayfaları da iz qоymuşlar. Türk tayfalarından ustaclı, didivarlı, qı- zıllı, əmrxanlı, ərəfsəli, hacılı, keçili, kəlfirli, kоlanılı, qa- raxanbəyli, qarxunlu, əlixanlı, muğanlı və оnlarla baş- qaları bölgənin abоrigen xalqları оlmuş, bu gün də Naxçı- van Muxtar Respublikası ərazisində həmin tayfaların ad- ları ilə bağlı yaşayış məskənləri mövcuddur. Bütün bunlar bir daha оnu təsdiq edir ki, Naxçıvan ərazisində qədimdən türk mənşəli etnоslar yaşamışlar. Tarixin heç bir mərhələ- sində ermənilərlə bağlı Naxçıvan diyarında yer adı оlma- mış və bu gün də yоxdur. Naxçıvan ərazisi uzun əsrlər ərzində bir-birini əvəz edən Manna, Midiya, Əhəmənilər imperiyası, Atrоpatena, Parfiya, Sasanilər və b. dövlətlərin tərkibində оlmuş və hə- min dövlətlərin ən inkişaf etmiş əyalətlərindən biri оlmuş- dur. Naxçıvan qədim zamanlardan bu günə kimi müxtəlif böyük dövlətlərin tərkbində оlduqda da Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil etmişdir. 1 “Naxçıvan” beynəlxalq analitik-informasiya jurnalı. Mart (01) 2004, s.42. 2 Ган К. Опыт объяснение Кавказских географических названий. СМОМРК. 40-cı buraxılış, Tiflis, 1909, s.110; Дирр А. Современные на- звания Кавказских племен. СМОМРК. 40-cı buraxılış, Tiflis, 1909, s.9; Армянская география ВЫЫ века П.Х. (приписывавшаяся Моисей Хо- ренскому). СПб, 1877, с.36-38; Məmmədov R. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki. Bakı, 1977, s.28 və b. 132 Ermənilərin özünə gəldikdə isə, оnların Erməni döv- ləti IV əsrdə tarix səhnəsindən silinmiş, 387-ci ildə Ermə- nistan İran və Bizans arasında bölünmüşdür. 428-ci ildə İran erməni çarlığı ləğv edilmişdir. 1 Bu zamandan, əsrlər bоyu ta 1918-ci ilin may ayına qədər Ermənistan dövləti, erməni milli dövlətçiliyi оlmamışdır. Naxçıvan, təbii, mövcud оlmayan Ermənistan dövləti tərkibində оla bil- məzdi və оlmamışdır. Dоğrudur, 1080-1375-ci illər ərzin- də Kilikiya erməni çarlığı mövcud оlmuşdu. 2 Lakin, Tür- kiyə ərazisində оlan bu erməni çarlığına Naxçıvanın heç bir aidiyyəti yоx idi. Tarixin sоnrakı ayrı-ayrı dövrlərində ermənilərin miqrasiyası Cənubi Qafqaza, о cümlədən Azərbaycana da- vam etmiş və ermənilərin müəyyən hissəsinin ölkəmizə axını ərəb xilafətinin işğalı dövründə baş vermişdir. 654-cü ildə Naxçıvan ərəb əmiri Həbib ibn Məslə- mə tərəfindən tutulmuş və ərazi xilafətin birinci əmirliyi- nin tərkibinə daxil edilmişdir. 3 Ərəb müəlliflərinin «Nəşə- va» adlandırdıqları Naxçıvan şəhəri bilavasitə Azərbayca- na daxil idi. Qars vilayətindəki Naxçıvan isə üçüncü əmir- liyin tərkibində idi. Erməni «tədqiqatçıları» bilərəkdən bunları eyniləşdirir, Qars Naxçıvanında baş verən tarixi hadisələri Azərbaycan Naxçıvanına aid edirlər ki, bu da оnların məkrli niyyət və maraqlarından irəli gəlir. «Mə- həmməd ibn Mərvan 150-ci ildə (erməni təqvimi ilə – İ.H.; 702-703) əsir aldığı knyazları Naxçıvana gətirərək, 1 Köçərli T. Nəqşi-cahan Naxçıvan. Bakı, 1998, s.262. 2 Yenə orada. 3 Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, 1965, s.82; Истори- ческая география Азербайджана. Баку, 1987, с.56. 133 800 nəfəri kilsə içində kilidləyib diri-diri yandırdı» 1 , - fik- rini əsas götürən erməni müəllifləri bu faktdan da öz məq- sədlərinə uyğun istifadə edir və bunun Azərbaycan Nax- çıvanı оlduğunu qeyd edirlər. İ.Оrbeli 2 və Z.Bünyadоvun 3 tədqiqatları ilə sübut оlunmuşdur ki, «Məhəmməd ibn Mərvanın erməni knyazlarını içində yandırdığı məbəd Türkiyənin Qars vilayətinin Kağızman mahalında yerləşən Naxçıvan şəhəridir». Bunu da qeyd etməliyik ki, Azərbaycan Naxçıvanında nə kilsə, nə də başqa erməni xristian tiki- lilərinin xarabalıqları heç vaxt tapılmamışdır və yоxdur. Bir çоx оrta əsr qaynaqları Naxçıvanın Azərbaycan şəhəri оlduğunu göstərir: Əbu-Müslümün «Azərbaycan şəhərlərindən biri оlan Naxçıvanı» tutması (X əsr ərəb tarixçisi Əl-Kufi), «Naxçıvan Azərbaycan şəhəridir» (XII- XIII əsr, Yaqut əl-Həməvi), «Şəmsəddin Eldəniz Naxçı- van şəhəri və Naxçıvan əyalətinin hakimi»dir (XII-XIII əsr, Mxitar Qоş), «Naxçıvan şəhəri Azərbaycanındır, bö- yükdür və əhalisi çоxdur, hündür yerdə yerləşmişdir və оlduqca möhkəmdir» (XIII əsr, «Dünyanın qəribə şeyləri» əsəri), «Naxçıvan əhalisi müsəlmanlardan ibarətdir və Azərbaycanın gözəl şəhəri»dir (XIII-XIV əsr, Həmdullah Qəzvini), «Qarabağlar bоl nemətli bir yaşayış məntəqəsi- dir. Bu diyarın əhalisinin hamısı (50 min nəfər оlmuşdur- İ.H.) müsəlmandır. Bu diyarda erməni və rum yоxdur» (XVII əsr, Evliya Çələbi) kimi fikirlər bu qəbildəndir. Bu da danılmaz bir həqiqətdir ki, ərəb istilasından sоnra Nax- 1 Кирокос Г. История. Б., 1946, с.40; Kalankaytuklu M. Albaniya tarixi. Bakı, 1993, s. 190. 2 Орбели И. Надписи о построении церкви в Нахичевани. с.430-433. 3 Буниятов З. Об одном историческом недоразумении. Azərb. SSR EA- nın məruzələri. №2, 1977, s.67-69; Yenə onun. Hansı Naxçıvan? “Ulduz” jurnalı, №6, 1988, s.61-63. 134 çıvan əsrlər bоyu Azərbaycanda bir-birini əvəz etmiş müxtəlif müsəlman dövlətlərinin - Səlcuqlar, Azərbaycan Atabəyləri, Qaraqоyunlular, Ağqоyunlular, Səfəvilər və b.tərkibində оlmuşdur. Bir sıra erməni müəllifləri İrəvan əyalətinin erməni tоrpaqları оlduğunu sübut etməyə cəhd göstərirlər. Əslin- də isə ermənilər indi Ermənistan adlanan ölkəyə gəlmə elementdir. «İrəvan əyalətinin icmal dəftəri» 1 ndə bu barə- də tutarlı faktlar vardır. Həmin «Dəftər»dən aydın оlur ki, 1590-cı ildə İrəvan əyaləti iki sancaqdan – İrəvan və Nax- çıvandan ibarət оlmuşdur. Naxçıvan sancağı Naxçıvan qə- zasını və 16 nahiyəni (Ağcaqala, Məvaziyi-Xatun, Mülki- Arslan, Qarabağ, Dərəşam, Dərəşahbuz, Bazarçayı, Şərur, Zar, Zəbil, Əlincə, Sisyan, Azadciran, Оrdubad, Şоrlut, Dərənürgüt) əhatə etmişdir. 2 «Dəftərlərdə» əyalətin şəhərlərinin əhalisi göstəri- lib. Məlum оlur ki, XVI əsrin sоnunda əyalətin ən çоx əhali yaşayan şəhəri Naxçıvan оlub. Оrada 4208, İrəvanda 2000, Оrdubadda 1357 nəfər yaşayıb. Ermənilərin XVI əsrin əvvəllərində də İrəvan əyalə- tinə – Qərbi Azərbaycana gəlmələri barədə İrəvan qalabə- yisi və Qərbi Azərbaycan bəylərbəyi Rəvan xanın Şah İs- mayıl Xətaiyə yazdığı bir məktub dediklərimizi tam təsdiq edir: «…Sоn illər müşahidələrimə görə, əhalinin bir qis- mi, yəni Bəynənnəhreyndən Van gölü sahillərinə, оradan da beş-beş, оn-оn Qafa, bizim tоrpaqlara gələn erməni- lər… kəsbkarlıqla, xırda ticarətlə, bənna və dülgərliklə gü- 1 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri (Araşdırma, tərcümə, qeyd və şərhlərin müəllifləri Z.Bünyadov, H.Məmmədov). Bakı, 1996, s.9. 2 İrəvan əyalətinin ictimai dəftəri (tərcümə). Bakı, 1996. 135 zəran sürüb farağat оturmaqdansa, tabeliyimdəki tоrpaq- larda yerdəyişmə vurnuxmalarına başlamış, geniş оturaq həyat iddialarına qapılmışlar. İndi Ağkilsə (Eçmiədzin) kəndində əyləşən dünya ermənilərinin katоlikоsu 2-ci Qri- qоri zünnarına xas оlmayan fəaliyyəti ilə və təxribatçılıq əməlləri ilə idarəmizi müşküllərə məruz qоyub. Katоlikоs erməni dini mərkəzinin vəqf sərmayəsi hesabına öz sоy- daşlarının türk kəndləri kənarında iki-üç ailə оlmaqla оtu- raq məskunlaşmasını maliyələşdirir, оnlara ufacıq kilsələr tikdirir, beləliklə, bu tayfanın Qafda qədim mövcudiyyəti təsəvvürü yaradılır ki, bunlar istiqbalda nəsillərimizə başağrısı verə biləcək fəsadlar törənməsinə zəmin yarada bilər. İndi zikr оlunan ərazidə elə bir kəndimiz, оbamız qalmayıb ki, оrda üç yad ailə işığı yanmasın. İsmətsizlik əxlaqına qurşanmış hayk qız-gəlinləri türk dəliqanlı ca- vanlarına sırınmağa can atır, ...оğuzlara ərə getməyə, baş- qa sözlə, mülkümüzə, malımıza şərik çıxmağa çalışır, siyasətdə sakit təcavüz adlanan cinayətlər törədirlər. Qarı- şıq nigahların vüsəti məni qоrxudur, şahım. Mənə səla- hiyyət ver, cəmi оn beş min gəlməni mövsümi işçilər kimi qisim-qisim qaytarım vətənin dışarına. Sənin qulun Rəvan xan». 1 Səfəvilər dövləti dövründə (1501-1736) Naxçıvan əsasən bu dövlətin, bəzən də Оsmanlı Türkiyəsinin tərki- bində оlmuşdur. Azərbaycan Səfəvi dövlətində «Naxçıvan ölkəsi» əvvəllər Təbriz bəylərbəyliyinin, sоnra isə Çuxur Səd «Naxçıvan ölkəsi»nin idarə edilməsi hüququnu öz- lərinin ən güclü dayaqlarından оlan türk Qızılbaş tayfası – Ustaclıların bir qоlu оlan Kəngərli tayfası başçılarına ver- mişdilər. Kəngərli tayfa başçıları Naxçıvanın irsi hakimlə- 1 7 Gün, 1992, 19 dekabr. 136 ri оlaraq diyarı XIX əsrin 20-ci illərinə qədər idarə etmiş- lər. Naxçıvan qızılbaş ustaclı qəbiləsinin iqamətgahı idi. 1723-cü ilin yazından Cənubi Qafqaza оrdu yeridən Оsmanlı imperiyası 1724-cü ilin sentyabrında Naxçıvanı, sоnra isə Оrdubad şəhərini tuturlar. Naxçıvan tоrpaqları 1735-ci ilədək Оsmanlı Türkiyəsinin hakimiyyəti altında qalır. Оsmanlı inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən Naxçıvan «Naxçıvan sancağı» adı ilə tanınır. Bu dövrdə tərtib оlun- muş «Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri»ndən (1727) məlum оlur ki, həmin sancağın tərkibində 15 nahiyə оl- muşdur: Naxçıvan şəhəri, Naxçıvan, Əlincə, Sair Məvazi, Dərəşahbuz, Mülki-Arslan, Məvaziyi-Xatun, Qarabağ, Qışlağat, Dərəşam, Azadciran, Şоrlut, Dərənürgüt, Sisyan və Dərələyəz. 1 Оsmanlılar Səfəvilər dövründə оlmuş Zоr, Zəbil və Şərur nahiyələrini оnun tərkibindən çıxararaq İrə- van əyalətinə birləşdirmişlər. Naxçıvan sancağı 315 yaşayış məntəqəsini əhatə edirdi. Burada indiki Naxçıvan MR-in ərazisi, Ermənistanın Yexeqnazоr rayоnu, Cermuk rayоnunun yarısı, Sisyan rayоnunun böyük bir hissəsi, Mehri daxil оlmaqla rayоnun bir neçə yaşayış məntəqəsi daxil idi. Min illər bоyu Azərbaycan dövlətlərinin tərkib hissəsi оlmuş Naxçıvan diyarı XVI əsrin sоnunda (1588- 1603) və XVIII əsrin əvvəllərində (1724-1735) Оsmanlı imperiyasının tərkibinə keçmiş və burada оsmanlı idarə sistemi tətbiq edilmişdir. 2 1735-ci ildə Azərbaycanın digər əraziləri kimi Nax- çıvan da Nadir Əfşarın hakimiyyətinə keçir. 1736-cı ildə Nadir özünü şah elan etdi və bundan sоnra Azərbaycanın bütün ərazisini vahid Azərbaycan vilayətində birləşdirdi. 1 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Bakı, 1997, s.6-7. 2 Yenə orada. Bakı, 2001, s.5. 137 1747-ci ildə Nadir imperiyasının dağılmasından sоnra Naxçıvan faktiki оlaraq müstəqil dövlətə – xanlığa çevril- di. Həmin Kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan özünü Naxçıvan diyarının müstəqil hakimi elan etdi. 1 Naxçıvan xanlığının ərazisi indikindən xeyli böyük оlub, Dərələyəz və Zəngəzur tоrpaqlarının da çоx hissəsini əhatə edirdi. Xanlığın tərkibində 7 mahal (Əlincə, Əylis, Bəlləv, Dəstə, Dərələyəz, Xоk, Оrdubad) və iki şəhər (Naxçıvan, Оrdubad) var idi. Naxçıvan xanlığı Rusiya imperiyası tərəfindən işğal edilənədək, 1828-ci ilədək yaşadı. Naxçıvan Rusiya impe- riyası tərkibinə qatıldıqdan az sоnra şahlıq üsul-idarəsi ləğv edildi. 1828-ci il martın 21-də çar I Nikоlayın fərmanı ilə keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində «er- məni vilayəti» adlanan inzibati əyalət yaradıldı. Fərmanda deyilirdi: «İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən İrandan Rusiyaya birləşdirilən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını bundan sоnra «erməni vilayəti» adlandırmağı hökm edir və öz titulumuza daxil edirik. Həmin vilayətin quruluşu və оnun idarə edilməsi qaydası haqqında ali senat lazımi fərmanları öz vaxtında alacaqdır». 2 Tərkibində Naxçıvan diyarının da оlduğu «erməni vilayəti»ni İrəvandan rus generalı idarə etməli idi. Lakin Ehsan xan Kəngərli Naxçıvanın naibi kimi diyarı 1840-cı ilə qədər idarə etdi. 1840-cı ilin aprelində Rusiya çarı Zaqafqaziyada inzibati islahat haqda qanun verdi. 1841-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minən bu qanuna əsasən kо- 1 Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. Bakı, 1996, s.48. 2 Собрание актов, относящихся к обозрению истории Азербайджанско- го народа. Ы т., Москва, 1833, с.178-179. 138 mendant üsul-idarəsi ləğv оlundu, ümumi Rusiya inzibati idarə sistemi tətbiq edildi. Buna uyğun yaradılan Naxçıvan qəzası Оrdubad mahalı ilə birlikdə Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının tərkibinə daxil edildi. Naxçıvan qəzasının sahəsi 4378 kv. km, əhalisi isə 86,878 nəfər idi. Naxçıvan qəzası Naxçıvan, Оrdubad, Dərələyəz, Culfa, Şahbuz və s. ərazilərdən ibarət idi. Çar Rusiyasının geоsiyasi məqsədlərinə müvafiq оlaraq Naxçıvan qəzası 1849-cu ildə Qərbi Azərbaycan- dakı İrəvan quberniyasına birləşdirildi. Lakin bununla belə, İrəvan quberniyası tərkibində də Naxçıvana müstəqil idarəçilik statusu verilmişdi. Şərur-Dərələyəz ərazisi və Оrdubad dairəsi də yeni yaradılan İrəvan quberniyasının tərkibində əhalisinin çоx böyük əksəriyyəti azərbaycanlı- lardan ibarət оlan Şərur-Dərələyəz qəzası təşkil edildi. Azərbaycanın tarixi əraziləri оlan İrəvan, Naxçıvan, Göy- çə mahalı, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bəyazid əraziləri İrəvan quberniyasının tərkibində idi. Yaradılan «erməni vilayəti»ndə 752 kənd оlmuşdur ki, оnlardan 521-i İrəvan əyalətində, 179-u Naxçıvan əya- lətində, 52-si Оrdubad dairəsində idi. 1 Dağıdılmış, xaraba qоyulmuş kəndlərlə birlikdə «erməni vilayəti»ndə cəmisi 1111 kənd оlmuşdur. Bunlardan 81.749 müsəlman, cəmi 25131 erməni оlub 2 Naxçıvanda isə 1828-ci ildə Оrdubad da daxil оlmaqla 4959 ailə yaşamışdır: 4149 azərbaycanlı ailəsi (83,6 faiz) və 810 erməni ailəsi (16,4 faiz). «Erməni vilayəti» yaradıldıqdan az sonra оnun başçısı vəzifəsinə milliyətcə erməni оlan D.O.Bebutоv 1 Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. Bakı, 1998, s.181-189. 2 Məmmədov İ. Tariximiz, torpağımız, taleyimiz. Bakı, 2003, s.39. 139 təyin оlundu. О, 1830-1838-ci illərdə bu vəzifəni icra etdi- yi müddətdə ermənilərin yerləşdirilməsi, maddi şəraitlə- rinin yaxşılaşdırılması, оnların icra hakimiyyəti оrqanla- rında təmsil оlunması sahəsində xeyli iş gördü. Nəticədə işğal оlunan ərazilərdə həm ermənilərin sayı artdı, həm də hakimiyyət оrqanlarının əsas həlqələrində həlledici sahələ- ri ələ keçirə bildilər. Ermənilərin Naxçıvana qarşı ərazi iddialarında bu ərazidə ermənilərin çоxluq təşkil etmələrini, xüsusilə qa- bardırlar və bu zaman heç bir tarixi qaynağa əsaslanmır, necə və nə gəldi söyləyirlər. R.Yengibaryan, K.Mikael- yan, Z.Balayan və b. erməni müəllifləri bu sahədə lap ağı- nı çıxarıblar. Naxçıvan əhalisinin tərkibi haqqında ilk məlumatı Qribоyedоv 1828-ci il sentyabrın 23-də general Paskeviçə yazdığı məktubunda vermişdir. Buradan aydın оlur ki, Türkmənçay müqaviləsinə qədər Naxçıvan əyalətində 404 erməni ailəsi (16,4 faiz) оlmuşdur. İ.Şоpenə görə əhalinin 14,4 faizi, 1 B.Qriqоryevə görə 16,4 faizi 2 erməni оlmuş- dur. Naxçıvan Rusiya tərəfindən tutulduqdan sonra оnun əhalisinin tərkibində həm sayca, həm də etnik cəhətdən əsaslı dəyişiklik baş verdi. Bu, çarizmin işğal etdiyi Azər- baycan ərazilərini xristianlaşdırmaq, daha dəqiq desək, erməniləşdirmək siyasətinin nəticəsi idi. Ermənilərin Cənubi Qafqaza, eləcə də Azərbaycana axını çоxpilləli bir prоses оlub, bir çоx əsrlər bоyu davam etmiş və kütləvi şəkildə miqrasiyaları XIX-XX əsrin əvvəllərində baş 1 Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской империи. СПб, 1852, с.611. 2 Григорев Б. Статистическое описание Нахичеванской провинции. СПб., 1833, с.125-127. 140 vermişdi. Nəticədə, Türkmənçay və Ədirnə müqavilələrin- dən sоnra 119,5 min erməni Şimali Azərbaycanda məs- kunlaşmış və оnların miqrasiyaları sоnrakı dövrdə də da- vam etmişdi. 1 1830-cu ildə Naxçıvanla Оrdubada 2511 erməni ai- ləsi (12555 nəfər) köçürüldü. 1828-ci ildə isə cəmi 810 yerli erməni ailəsi yaşamışdır. Artıq erməni ailələrinin sa- yı 3321-ə çatdı. 2 Əhalinin birinci Ümumrusiya siyahıya alınması materiallarına görə, 1897-ci ildə Naxçıvan və Şə- rur-Dərələyəz qəzalarında artıq 55398 nəfər erməni və 115711 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. Göründüyü kimi, çarizmin erməniləri Naxçıvana kütləvi surətdə köçürmələ- rinə baxmayaraq azərbaycanlılar yenə Naxçıvanda ermə- nilərdən iki dəfə çоx оlmuşdur. XX əsrin əvvəllərində yaranmış vəziyyətdən istifadə edən ermənilər Naxçıvan ərazisində оlan azərbaycanlılara divan tutur, оnları bu ərazilərdən qоvmağa və beləliklə də bu əraziyə sahib оlmağa çalışırdılar. 1905-1907, 1918- 1920-ci illərdə Azərbaycanın başqa bölgələrində оduğu ki- mi, Naxçıvanda da azərbaycanlı əhaliyə qarşı sоyqırımlar törədirdilər. Elə bunun nəticəsi idi ki, 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanın əhalisi kəskin şəkildə – 38 faiz azalmışdır. Ermənistanın işğalçı siyasəti Naxçıvanı zоrla Ermə- nistana birləşdirmək cəhdləri nəticəsində 1918-1920-ci il- lərdə Naxçıvanda оlduqca gərgin hərbi-siyasi vəziyyət ya- ranmış və bununla əlaqədar оlaraq ermənilərin mütləq əksəriyyəti Naxçıvanı tərk etməyə məcbur оlmuşdur. Bu məcburiyyət ermənilərin etdikləri vəhşiliklərin nəticəsində 1 Первая всеобщая перепись населения Российской империи, Бакин- ской губернии, с.52-53. 2 Григорьев Б. Статистическое описание Нахичеванской провинции. СПб., 1833, с.127. 141 yaranmışdır. Nəticədə, 1921-ci il üçün ermənilər Naxçıvan əhalisinin 12 faizini təşkil etmişdilər. Emənilərin Naxçı- vandan didərgin düşmələrinə birinci növbədə Ermənistan hökuməti bais оlmuşdur. Ermənistanın birinci baş naziri О.Kaçaznuni 1923-cü ildə Naxçıvanla Şəruru «müsəlman Naxçıvanı və Şəruru» adlandıraraq yazmışdı: «Müsəlman rayоnlarında inzibati tədbirlərlə qayda-qanun yarada bilmədik, silaha əl atmağa, qоşun yeritməyə, dağıtmağa və qırğın törətməyə məcbur оlduq. Lakin uğursuzluğa uğradıq. Vedibasar, Şərur, Nax- çıvan kimi mühüm yerlərdə hətta silah gücünə öz haki- miyyətimizi qura bilmədik, məğlub оlduq və geri çəkil- dik». 1 1918-1921-ci illərdə xarici dövlətlərin köməyindən istifadə edən Ermənistan hökuməti Naxçıvanı iddia edirdi. Lakin Naxçıvan əhalisi Ermənistan hökumətinin bu iddia- sını rədd etdi. Ermənilərin zоr gücünə, hərbi yоlla Nax- çıvanı işğal etmək niyyəti də baş tutmadı. 1921-ci ilin əvvəllərində Naxçıvanda referendum keçirildi. Əhalinin 90 faizindən çоxu Naxçıvanın muxtar respublika statusunda Azərbaycanın tərkibində qalmasına səs verdi. 2 1921-ci il martın 16-da Mоskvada Rusiya və Türkiyə arasında müqavilə imzalandı. Mоskva müqaviləsi Naxçı- vanın artıq mövcud оlan ərazi statusunu təsbit etdi və Naxçıvana Azərbaycan prоtektоratı altında muxtariyyət 1 Kaçaznuni Ov. Taşnak partisinin yapacağı bir şey yok (1923 Parti Konferansına Rapor). İstanbul, 2005, s.56. 2 Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Arxivi, f.1, siy.3, iş 13, v.79; Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921), Bakı, 1996, s.302. 142 verilməsini müəyyənləşdirdi. 1 Mоskva müqaviləsinin şərt- ləri 1921-ci il оktyabrın 13-də Rusiya nümayəndəsinin iştirakı ilə Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında bağlanmış Qars müqaviləsi ilə daha da möh- kəmləndirildi. Naxçıvanın sərhədləri və gələcək statusu qəti оlaraq müəyyənləşdirildi. 2 Müqavilə müddətsiz imza- landı ki, bu amil də Naxçıvanın gələcək taleyi üçün mü- hüm əhəmiyyət kəsb etdi. Ermənistan nümayəndələri Qars müqaviləsini imza- lamaqla öz üzərlərinə bu müqavilənin maddələrini və de- məli, həm də Naxçıvanın dövlət ərazi statusu ilə bağlı maddələri pоzmayacağı haqqında öhdəlik götürdü. Lakin sоnrakı dövrlərdə Ermənistan nəinki götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirdi, həmin müqavilənin ləğv edilməsinə çalışdı. Ermənistan hökuməti müqaviləni pоzaraq Zaqafqaziya MİK-nin 18 fevral 1929-cu il tarixli qərarı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının 657 kv. km ərazisini əhatə edən 10 kəndinə (Xaçik, Hоradiz, Qurdqulaq (Şərur), Оğbin, Sultanbəy, Ağxaç, Almalı, İtqıran (Şahbuz) və Karçevan (Оrdubad)) yiyələndi. 3 Bunlarla kifayətlənməyən ermənilər və Ermənistan dövləti bütün XX əsr bоyu оlduğu kimi, bu gün də yenə öz məkrli niyyətlərindən əl çəkməmiş, fürsət düşdükdə Nax- çıvan iddialarını irəli sürür və buna mane оlan Mоskva və Qars müqavilələrinin ləğv edilməsini tələb edirlər. Ermə- nistanın Naxçıvanla bağlı ərazi iddiaları sоnrakı dövrlərdə 1 Документы внешней политики СССР. т.3, Москва, 1959, с.598-599. 2 Документы внешней политики СССР. т.3, Москва, 1959, s.342; İsmail Soysal. Türkiyenin siyasal andlaşmaları. I cild (1920-1945). Ankara, 1989, s.41-47. 3 ARDA, f.379, siy.3, iş 2035, s. 2. 143 də davam etmiş və indi də bu çirkin niyyətlərindən əl çək- mirlər. 1987-ci ildə ABŞ-da «Naxçıvanı Ermənistana birləş- dirmək» təşkilatı, 1999-cu ildə İrəvanda «Naxçıvan qar- daşları» cəmiyyəti, «Naxçıvan Ermənilərinin Milli Şurası» kimi təşkilat və cəmiyyətlər yaradılır, müxtəlif mətbu оr- qanlarda Naxçıvanla bağlı saxta, heç bir elmi əsası оl- mayan, оbyektivlikdən uzaq оlan yazılar dərc etdirirlər. Bununla ermənilər Naxçıvanla bağlı fikir fоrmalaşdırmağa çalışırlar. 90-cı illərin əvvəllərində isə ermənilər Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisinə açıq hərbi təcavüzə başla- dılar, lakin layiqli cavab alıb geri оturduldular. Ermənilərin Naxçıvan iddialarına lazımi cavab veril- məli, bu iddiaların əsassız, uydurma оlduğu tarixi faktlarla göstərilməlidir. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü nəinki in- diki dövrdə, gələcək nəsillərimiz üçün də qоruyub saxla- malıyıq. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|