ErməNİstanda azərbaycan məNŞƏLİ toponiMLƏRİN İzahli lüĞƏTİ 1

Göründüyü kimi, Alazan hidroniminin mənşəyi barədə fikrimiz tarixi həqiqətə əsaslanır.

Alazan çayının Azərbaycan ərazisindən axan hissəsi Qanıx adlanır. Bəzi tədqiqatçılar bu adı Səlcuq oğuzlarının Kınık tayfasının adı ilə bağlayırlar, lakin bu səhvdir. Ona görə ki, çayın adı hələ Strabon (I əsr) tərəfindən Xanes kimi qeyd olunmuşdur (Strabon, XI, 3,2). Qanıx  hidronimi Azərbaycanın şimal-qərbində və Cənubi Dağıstanda yaşayan Dağıstan dilli saxurların dilindəki xan - "çay" sözündəndir. Bu mülahizəmiz aşağıdakı faktlara əsaslanır: Albaniyada yaşamış tayfalardan biri Musa Kalankatlının "Alban tarixi" əsərində (VII əsr) Ciqb adlanır. Müəyyən etmişik ki, bu tayfa adı saxurların etnik adı olan yixbi etnoniminin fonetik formasıdır. Deməli, Cənubi Dağıstanda Saxur kəndinin adı ilə "saxur" adlanan indiki saxurların ulu əcdadlarının müəyyən hissəsi Albaniyada, indi Qanıx adlanan çayın hövzələrində məskun idi.

Cənubi Qafqazdan axan və Kürə tökülən İori çayının Azərbaycan ərazisindən axan hissəsi Qabırrı adlanır. Əvvəlcə onu deyək ki, İori hidronimi İor -"su" və gürcü dilindəki -i adlıq hal şəkilçisindən ibarətdir. İor çayının adını Plini (I əsr) İver kimi qeyd etmişdir. (Plini, VI, 26). Bu ad Azərbaycanın şimal-qərbində və Cənubi Dağıstanda yaşayan Dağıstan dilli avarların dilindəki ior -"çay" sözündəndir. Bu mülahizəmiz onunla təsdiqlənir ki, avarların ulu əcdadları saydığımız lbin tayfası Albaniyada yaşayan tayfalardan biri idi. Deməli, Albaniyanın köklü tayfalarından olan lbinlər bu çayın hövzələrinin sakinləri olmuşlar.

Çayın Qabırrı adı isə türkcədir və Albaniyanın Kambiç əyalətinin (Strabonda Kambisene,  "Alban tarixi"ndə - Kambeçan,  IX əsr ərəb müəllifi Balazurinin əsərində - Kambezan, IX əsr gürcü mənbələrində - Kambeçavani) adından və İori çayının adının birləşməsindən ibarətdir. Deməli, Qabırrı adı Kamb-İori, yəni "Kamb əyalətindən axan İori çayı" mənasındadır. Bu ad indi Alazan ilə Qabırrı arasında Gürcüstana aid Kambori adlanan yüksəkliyin adında qalmışdır. Buradan nəticə alınır ki, İori çayının Azərbaycan ərazisindən axan hisəsi Albaniyanın Kamb mahalından axırdı. Ona görə çayın bu hissəsi Kambiç adlanırdı. Yuxarıda dedik ki, bu əyalət hələ Strabonun əsərində Kambisene formasındadır. Bu ad qədim yunan dilində "ç" səsi olmadığına görə Kambiç adından və Strabonun özünün əlavə etdiyi yunan mənşəli, məkan bildirən "-ene" şəkilçisindən ibarətdir. Kambiç toponimi ("Alban tarixi"ndə qədim ermənicə yazılışda Kambeçan kimidir - II kitab, 19-cu fəsil). Altay dillərində kam -"çay" (məsələn,  fin-uqor dillərinə mənsub olan udmurt dilində kam  -"çay", türk dillərində kem  -"çay", Şimali Qafqazda Ulu-Kam və Azərbaycanın Qax rayonundakı  Quru - Kam çay adlarını misal göstərmək olar) və azərbaycanca iç  -"arası", "içəri tərəfi" (Albaniyanın Kambiç mahalı Alazan və İori çaylarının aşağı axarlarının arasında, yəni iç tərəflərində yerləşən ərazini - Şirak düzünü və Gürcüstana mənsub Kambori yüksəkliyini əhatə edirdi - Меликишвили Г.А. К истории древней Грузии. Тбилиси,, 1959, s.123)  sözlərindən ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilindəki "iç" sözü Albaniyanın Artsak əyalətində Musa Kalankatlının qeyd etdiyi Dərə-İç (ermənicə yazılışı Darahiç) və Karu-iç (ermənicə yazılışı Karueç) kənd adlarında əksini tapmışdır ("Alban tarixi", I kitab, 28-ci  fəsil). Ona görə də İqrar Əliyevin təmiz türk mənşəli Kambiç adını Hindistanda Kamboca ölkəsinin adı ilə əlaqələndirməsi və deməli,  bu adı İran mənşəli sayması yanlış fikirdir (49). İqrar Əliyevin bu fikri belə yaranmışdır: V.V. Struve yazmışdır ki, Albaniyada Kür və Kambis (yəni İori çayının Albaniyadan axan hissəsinin adı) çay adları er.əv. I minilliyin ortalarında yaşamış İran Əhəmənlər dövlətinin şahlarından Kir və Kambiz şəxs adları ilə bağlıdır.  (Струве В.В. Арийская проблема. "Советская этнография" 1947, № VI-VII, c.120). Osetin dilçisi V.İ.Abayev isə yazmışdır ki, İran şahı Kambizin adı Şimal-Şərqi Hindistanda yaşayan Kamboca xalqının adından ibarətdir. (Абаев В.И. Из Иранской ономастики. Сб. "История Иранского государства и культуры". М. 1971, c.367-268.) Abayev bu fikri Con Karpenterdən götürmüşdür. (Charpentier J. Der name Kambuses. Leitsehrift fuc indologie und Iranistik. Leipzig. 1923. Bd.2. S.140-152.). Beləliklə, İqrar Əliyev Albaniyada Kambiç adının mənasını açmaq istərkən V.V.Struvenin Albaniyada Kambis (əsli Kamb-Iç) çay adının İran şahı Kambizin adı ilə bağlı olması və Con Karpenterin ardınca V.İ.Abayevin şah Kambizin adının Hindistanda İran mənşəli Kamboca xalqının adı ilə bağlı olması fikirlərini birləşdirmiş (nəzərdə tutulmalıdır ki, bu fikirlərin hər ikisi səhvdir) və ona görə Albaniyanın Kambiç əyalətinin hələ skiflərin yürüşləri vaxtından (er.əv. VIII-VII əsrləri nəzərdə tutur) İran dilli tayfaların metropoliyasına çevrildiyi kimi səhv nəticəyə (49, 201) gəlmişdir. Həqiqətdə isə Kambiç adının nə İran şahı Kambizin, nə də Hindistanda Kamboca xalqının adı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Yuxarıda deyildiyi kimi, bu ad təmiz türk mənşəlidir.

Qabırrı çayının Albaniyanın Kamb (əsli Kam olmalıdır, "b" səsi danışıqda əlavə olunma səsdir, məsələn, Samur çayının adını indi də Quba-Xaçmaz bölgəsində Sambur kimi tələffüz edirlər; Naxçıvanda Dərəşam kəndinin adı erməni mənbələrində Dərə Şamb kimi qeyd olunmuşdur) mahalının adı ilə bağlı olması onunla təsdiqlənir ki, bu çayı hələ I-II əsr müəllifləri Plini (Plini, VI, 39) və Pomponi Mela (Pomp. Mela, III, 41) Kambis kimi yazmışlar ki, bu da əslində Kamb - Iç kimi oxunmalıdır, çünki yunan və latın dillərində "ç" səsi olmadığına görə bu səsi "s" səsi ilə vermişlər. Həm mahalın (Strabonda - Kambisene), həm çayın (Plinidə və Pomponi Melada - Kambis) adlarında əksini tapmış kam -"çay", "vadi" və iç -("içəri", "ara" mənasında) türk sözləri göstərir ki, burada yaşayanlar türk dillilər idilər. Bu da albanların türk mənşəli olmaları haqqında konsepsiyamızın doğruluğunu göstərən faktlardandır.

Albaniya ərazisindən axan Tərtər çayının adı "Alban tarixi"ndə VII əsr hadisələri ilə əlaqədə çəkilir. Bu hidronimin qıpçaqların Tərtər tayfasının adından ibarət olduğunu yazdığımıza görə üstündə dayanmırıq. Azərbaycanda Bulqarçay, Qarqarçay, Elciginçay, Sumqayıtçay, Samurçay çay adları isə bulqar, qarqar, elciqin, sukait və samır türk tayfalarının adlarını əks etdirir (bax: 79).

Yuxarıda deyilənlər aydın göstərir ki, albanların Qafqaz dilli (Dağıs-tan dilli) sayılması konsepsiyası kökündən yanlışdır.

Er.əv. IX əsrdə Anadolu yarımadasının şərqində, Van gölünün ətraf ərazisində (bu göl dəniz səviyyəsindən 1720 m. yüksəklikdə yerləşir) tarixşünaslıqda "Urartu" adlanan dövlət yarandı. Bu dövlət er.əv. VII əsrin axırlarına qədər yaşamışdır (bu barədə bax: 121).

Qeyd etmək lazımdır ki, "Urartu" adı bu dövləti yaratmış mənşəcə hurri dilli (bəzi tədqiqatçılara görə hurrilər mənşəcə Qafqaz dilli idilər) Urartulara məlum deyildi. Bu adı həmin ölkəyə İkiçay arasında (yunanca  Mesopatomiyada) yaşamış assurlar vermişdilər. Er.əv. I minilliyin əvvəllərində Assur mənbələrində Urartu (assurca yazılışda "Uruatri" kimidir) "Yuxarı ölkə" kimi mənalandırılır. Bu ad Urartu ölkəsinin yüksəklikdə, dağlıq ərazidə yerləşməsi ilə əlaqədar idi. Lakin tədqiqatçılara görə bu ad sami mənşəli assur dilində deyil, çünki assur dili əsasında onun mənasını açmaq olmur. Assur çarı I Tiqlaqpalassarın er.əv. III əsrin 4-cü ilinə aid kitabəsində er.əv. IX əsrdə yaranmış Urartu dövlətinin ərazisində kiçik Nahariya çarlığının adı çəkilir. Urartu dövlətinin yaranmasından sonra onun həm də Nahariya adlanması da bununla əlaqədardır. Bu ad erməni dilində "Nairi" formasında qalmışdır. Nahariya adı isə "Çaylar ölkəsi" (ərəbcə nəhr -    "çay") mənasındadır. Həqiqətdə də Şərqi Anadolunun bir sıra çayları mənbələrini bu dağlıq ərazidən götürür. Deməli, Urartu ərazisinin Sami dillərində adı Nahariya idi. Buradan belə nəticə alınır ki, assurlar "Urartu" adını başqa xalqdan götürmüşlər. Tədqiqatçılar Urçrtu və lssur dialərində olmayan bu adın mənasını aça bilməmişlər. Araşdırmamız göstərmişdir ki, bu ad qədim türk mənşəli olmaq etibarilə Altay-türk dillərində ur  -"yüksəklik" (151, II), "dağ silsiləsinə aid yüksəkliklər" (151a, 74) və art - "dağ aşırımı" (bax: 93) sözlərindən ibarətdir. Bu etimologiya Urartu ölkəsinin həqiqətdə də dağlıq ərazidən ibarət olması faktı ilə təsdiqlənir. Biz bu qənaətdəyik ki, assurlar Uriatri (Urartu) adını Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış qədim türk mənşəli mannalılardan. ya da madaylılardan götürmüşlər. Ola bilər, Urartu ərazisində və ona yaxın bölgələrdə də türk mənşəli tayfalar yaşayırdılar. Bunu Urartu dilində bir sıra türk sözləri-(40, 37 41) və Urartu mənbələrində çəkilən türk mənşəli yer adları (bax: 14) da göstərir.

Urartu çarlarının mixi əlifba ilə kitabələrində ölkənin və dövlətin adı Biaini (oxunuşu Biayini) kimidir. B.B.Piotrovski yazır ki, Biaini adının mənası məlum deyil (141, 32). Biaini adı "Bia" sözündən və Urartu dilində məkan bildirən "ini (li)" şəkilçisindən ibarətdir. İ. M. Dyakonova görə Biaini "Bia ölkəsi" mənasındadır (88, 140). Tədqiqatçılar indiyədək Biaini adının "Bia" komponentinin mənasını aça bilməmişlər. B.B.Piotrovski yazmışdır ki, Biaini (li) adının mənası bilinmir (141, 15). O  həm də yazır ki, Urartuluların Van gölünü necə adlandırmaları  da bilinmir (141, 33). Asur mȮnbələrində isə "Nairi ölkəsinin dənizi" yazılır (141, 33). Qədim erməni mənbələrində də Urartu ("Urartu" adının "Bibliya"da qədim yəhUdi dilində yazılış forması olan "Ararat" adından başqa) və Biaini adları yoxdur. Həmin mənbələrdə Van gölü Tosp adlanır ki, bu da Urartu dövlətinin paytaxtı Teuşpa şəhər adının fonetik şəklidir, çünki bu şəhər Van gölünün yaxınlığında yerləşirdi. Araşdırmamız göstərmişdir ki, "Biaini" adının "Bia" hissəsi qədim türk mənşəlidir.

Yuxarıda qeyd etdik ki, Biaini dövləti indi "Van" adlanan gölün ətraf dağlıq ərazisində yaranmışdı. Lakin Urartu mənbələrində gölün  "Van"  adı çəkilmir (141, 33). Ümumiyyətlə, Qədim Şərq dillərində olan mənbələrdə "Van" gölünün adı yoxdur. Bu ad ilk dəfə X əsr ərəb müəllifi İbn Qudamanın əsərində çəkilir (12). Deməli, gölün bu adı sonralar yaranmışdır. Yuxarıda dediyimiz kimi, erməni mənbələrində belə ad yoxdur. Bu mənbələrdə (məsələn, Favst Buzand, IV kitab, 55-ci fəsil) göl Tosp (Urartuluların Teuşpa şəhərinin adı ilə), Bznunik (gölün hövzəsində Peçeneq etnonimi ilə bağlı bir mahal adı) və s. adlanır. Erməni Q.A.Xalatyans Van gölünün, "Van" daxil olmaqla, yeddi adını (Tirrix, Arçiş, Bznunik və s.) qeyd etsə də heç birinin mənasını aça bilməmişdir. (Bax: "Drevnosti vostoçnıe". Tom II, vıp.2, M.1901, c.126-128). V.A.Nikonova görə gölün "Van" adı onun sahilində yaşamış bir xalqın adını əks etdirir. (Никонов В.А. Краткий топонимический словарь. М.1966, s.73.) O həm də qeyd edir ki, Urartu dilində bia "məbəd" deməkdir. (Yenə orada).

Biz hesab edirik ki, "Biaini" (ölkənin və dövlətin adı) dövlət yaranmazdan əvvəl Biya adlanmış Van gölünün adındandır; başqa sözlə, dövlət yaranmazdan əvvəl bu göl Bia adlanırdı. Dövlət yarandıqda Urartulular bu ada Urartu dilində məkan bildirən "-ini" şəkilçisini əlavə edərək "Biaini" adını yaratmışlar. Daha sonra, fikrimizcə, gölün Bia adı Altay-türk mənşəli olmaq etibarilə bia (biya)  -"su", "göl" sözündən ibarətdir. Başqırd dilində bıua, tatar dilində bua -"su", "göl" mənasındadır. Tatarıstan hidronimiyasında bua - "su" sözü çoxdur. Dağlıq Altayda biya -"su" sözündən yaranmış çoxlu çay adları vardır (128a). Ob çayının bir qolu Biya, Tatarıstanda Biya (75, 63), Başqırdıstanda Kama çayının sol qolu Bıua, (75, 63), Orta Uralda Vıya, Tümen əyalətində Vıya adlı çaylar vardır. Məsələn, Orta Uralda Vıya adlı dörd çay vardır. Sibirdə Vyatka çayının sol qolu da Biya adlanır. (V.A.Nikonov, göstərilən əsəri, s.68). "Su"  mənasında biya və viya sözü Xakas hidronimiyasında geniş yer tutur (126, 84-85). Çox maraqlıdır ki, er.əv. VII əsrə aid assur mənbəyində Urmiya gölünə tökülən bir çayın Buya adlandığı qeyd olunmuşdur (bax: 13,78). Er.əv. 714-cü ilə aid assur mənbəyində Cənubi Azərbaycan ərazisində mənbəyini Balkaz dağlarından alan və Xəzərə tökülən Qızılözən çayının adı Kizilbuda (Kizilbunda yazılış forması da vardır) adlanır (bax: 13, 95-96). Bu adın "buda" hissəsi şübhəsiz, türk dillərində b-y əvəzlənməsinə görə (məsələn, Orxon-Yenisey runi yazılarındakı "adaq", "adi", "adir" sözləri Azərbaycan dilində ayaq, ayı, ayır(maq) kimidir) türk mənşəli buya -"su" sözünün fonetik  şəklidir. Ümumiyyətlə, Qızılözən (türk dillərində kızıl  -"qırmızı" və özən - "çay" sözlərindən) adından göründüyü kimi Kızılbuda hidroniminin "Kizil" hissəsi də elə qədim türkcədir. Türk dilli xalqların yaşadıqları ərazilərdə "kizil" sözü ilə bağlı çay adları (hidronimlərdə kizil sözü çayın müəyyən hissəsinin qırmızımtıl süxurların olduğu yerdən axmasını bildirir) çoxdur: Kızıl-İrmak (türk dillərində irmak "çay" deməkdir), Kızıl-Su, Sibirdə Yeniseyin bir qolu Kızıl-Xem (türk dillərində xem "çay deməkdir) və b.

Qeyd edilməlidir ki, Ural-Altay dilləri  ailəsinə daxil olan evenklərin və oroçların dillərində də "su", "çay" mənalarında həm "biya", həm də "bira" (bu şübhəsiz,  "y" səsinin danışıqda "r" səsinə keçməsinin nəticəsidir) sözləri vardır (Василевич Г.М. Эвенкско-русский словарь.M.1958. s.56). Ona görə də Amur çayının sol qollarından biri Biya adlanır ki, bu da tunqus-mancur dillərindəki biya və ya bira  (126, 251) sözündən ibarətdir. (Кузмина Г.Г. Словарь географических терминов и других слов, встречающихся в бурягских географических названиях. М.1969, с.16.)

Biz burada Altay-dil ailəsinə mənsub dillərdə buya və biya formalarında olan sözlərin linqvistik təhlilini vermək fikrində deyilik.  Lakin diqqəti burası cəlb edir ki, buya "su", "çay"  sözünün kökü olan "bu" hissəsi şumerlərdə pu - "su", "bulaq" və bir sıra Altay-türk dillərində (o cümlədən Azərbaycan dilində) bulak və puluk, Anadolu türklərinin dilində punar (aydındır ki, Altay dillərindəki bulak və puluk "bulaq" sözləri bu, pu, "su" və məkan bildirən -lak(-laq) və -luk şəkilçilərindən ibarətdir) sözlərinin kökünü "bu", "pu" sözü təşkil edir. Qərbi Sibirdə bir sıra çayların adlarında bu -"su" sözü vardır. Qərbi Sibirdə yaşayan Altay-türk mənşəli kamasinlərin, koybalların və karakasların dillərində bu  -"çay", "su" deməkdir. (Беккер Е.Г. Южно-Самодийские гидронимы Томской области. "Топонимика Востока", М. 1969, c.183).

Yuxarıda deyilənlər, bizcə, Van gölünün qədim adının Bia olduğuna və bu adın Altay-türk dillərində "su", "göl" mənasını verdiyinə şübhə yeri qoymur. Sonra (Biaini dövləti süqut etdikdən sonra) gölün Bia adı unudulmuş və "Biaini" adının təhrif forması olan "Van" adı yaranmışdır (bax: 89a, 146).

Urartu ərazisində və ya ona bitişik bölgələrdə o zaman türk dilli əhalinin yaşaması Van gölünün qədim adının türk mənşəli olması fikrini təsdiqləyir. Armini də məhz bu ərazidə yerləşirdi. Bununla əlaqədar olaraq bir fakt da maraqlıdır. Van gölünün içərisindəki Axtamar adasının adı ilk dəfə V əsrə aid bir mənbədə çəkilir (Favst Buzand, III kitab, 8-ci fəsil). Bu adada IV əsrdə qala (Qaraqoyunlu dövlətinin hökmdarı Sultan Yaqub Şah İsmayıl Xətaini balaca vaxtında orada saxlamışdır), XI əsrdə monastır tikilmişdi. "Axtamar" adının mənasını erməni və başqa dillərdə axtaran tədqiqatçıların zəhmətləri hədər getmişdir. Axtamar adı qədim türk dillərindəki aq (adanın vulkan mənşəli aq süxurunu bildirir) və tamar -"torpaq topası", "təpəcik" sözlərindən ibarətdir. Qazaxıstanda Qara Tomar toponimi vardır. XIX əsrdə İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında azərbaycanlıların bir yaşayış məntəqəsi Tomar-Daş adlanırdı.

Yuxarıda deyilənlərdən bir mühüm nəticə alınır: Urartulular indi "Van" adlanan gölün ətraf ərazisinin köklü sakinləri deyildilər. Bunu "Urartu" və Van gölünün qədim adı olan Bia (yaxud Biya) adları da göstərir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Van gölünün nə Urartuca (halbuki, bu göl Urartu dövlətinin mərkəzində yerləşirdi), nə də qədim ermənicə adları məlum deyil  (141, 33).  Bir müşahidə də maraqlıdır: Urartu mənbələrində "Teyşeba" kimi yazılmış paytaxt-şəhərin adı elə qədim türkcə "Taşoba" adından başqa bir şey deyil. Avropa tədqiqatçıları haqlı olaraq Urartuluları Van gölünün ətraf ərazisinə gəlmə olduqlarını yazmışlar. Lakin erməni tarixçilərinin istəklərinə uyğun olaraq rus tarixçiləri Urartuluları Türkiyənin şərq bölgələrinin və indiki Ermənistan ərazisinin köklü əhalisi saymaqda davam edirlər. Halbuki, Urartu çarlarının indiki Ermənistan ərazisinə  qarətçi hərbi səfərlərinə aid kitabələrində çəkilən bir sıra "ölkə" (yaşayış məntəqələri) adlarının əksəriyyəti qədim türkcədir. Bu barədə müəyyən qədər yazılmışdır (bax: 14). Diqqəti burası cəlb edir ki, həmin "ölkə" adlarının bəziləri "iv" sonluqları ilə bitir: Andamaniv, Arkunev, İştikunev və b. (bax: 122). Urartu dilində "e" və "i" səsləri bir-birini əvəz etdiyinə görə "iv" sonluğunu "ev" kimi də oxumaq olar. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim türk dillərində ev sözü həm də "dayanacaq" mənasındadır (bax: 93, 162). Ona görə də, məsələn, Urartu kitabəsində indiki Ermənistan ərazisində adı çəkilən "Arkuniv" ölkə adı qədim türk dillərində  arqu -"dərələrlə şaxələnmiş (yer)"  -93, 54  ("Kitabi-Dədə Qorqud"da  Arqubeli toponimi vardır  -27, 93) və ev  -"dayanacaq" (düşərgə,  başqa sözlə ehtimal ki, yaşayış məntəqəsi mənasında) sözlərindən ibarətdir. Andamaniv toponimindəki "and" komponenti Ermənistan ərazisində  bir sıra toponimlərdə əksini tapmışdır (lüğətdə bu adlara baxın). Müqayisə üçün deyək ki, Ermənistan ərazisində sonu "ev" sözü ilə bitən kənd adları vardır: Aydınev, Aytəvi, Alpevi, Şuqaib və b. Bu söz hələ "Alban tarixi"ndə adı çəkilən və indiyədək qalmaqda olan Tatev (naməlum mənşəli "tat" və "ev" sözlərindən) kənd və monastır adında  aydın görünür. Q.A.Melikişvili sonu "ev" sözü ilə bitən adları Dağıstanda Qunib, Arçiv və b. adlarla müqayisə edərək belə nəticəyə gəlmişdir ki, Ermənistan ərazisində əhali Dağıstan dilli idi (Меликишвили Г. А. К древней истории Грузии, с. 121). Lakin  bizə məlum olduğuna görə, Dağıstanda sonu "ib" sözü ilə bitən adların mənaları Dağıstan dillərində aydınlaşdırılmır. Əksinə, ehtimal etmək olar ki, oradakı sonu "ib"lə bitən kənd adlarında bu komponent məhz qədim türk mənşəli "ev" sözündən ibarətdir.

Göycə və Zəngəzur bölgələrində qayalarda tapılmış və eradan əvvəl VIII əsrə aid olan Urartu dilindəki kitabələrdə qeyd olunmuş "ölkə" adları (Aydaman, Akutaini, Adahuni, Arkukini, Aria, Quria, Ela, Kuliani, Qelakuni, Kuarli, Elar, Pirua, Ruşua, Urtex, Şanatua, Tuarasi, Vəlikuxi) ilə XIX əsrdə və son vaxtlara qədər (1988-ci ilədək) Ermənistanda azərbaycanlıların  yaşadıqları Adyaman, Aqut-Kom, Adaxa, Arku, Aria, Kurikənd, Elicə, Qulican, Kələqran, Kəvər, Elar, Pirili, Uryas, Ördəkli, Şinataq, Davradaş və Bələk yaşayış məntəqələrinin adları yalnız kiçik fonetik dəyişikliklərlə fərqlənirlər (bax: 15, 55-57). Bu eyniliyi təsadüfi oxşarlıq hesab etmək olmaz, həm də demək olmaz ki, türklərin hamısı Ermənistan ərazisinə orta əsrlərdə gəlmələrdir və özlərindən min il qabaqkı yerli adları mənimsəmiřlər. Gö tərilənstoponimlər türk dilləri vasitəsilə aydınlaşır. Əgər adları çəkilən "ölkə"lərə Azərbaycan türkləri orta əsrlərdə gəlmələrdirsə, onda erməni tədqiqatçıları buyursunlar, görək həmin yaşayış məntəqələrinin əvvəlki adları ermənicə necədir?

Urartu çarı I Rusanın Elar kəndinin (Abovyan r-nu) qarşısındakı dərədə  kitabəsində onun yazıldığı yerin Darani (Dara və "ini" şəkilçisindən) adlandığı qeyd olunur (141, 70). Bu toponim Ermənistanda orta əsrlərdə Dərəçiçək və Dərələyəz mahal adlarında olduğu kimi "dərə" sözünü əks etdirir. Erməni tarixçisi Q. Kapansyan yazır ki, erməni dilindəki dzor "dərə" sözü Urartu dilində  tara "dərə" sözündən yaranmışdır. (Капанцян Гр.>ИсторикР-лингвистическое значение топонимики древней Армении, с. 411). "Dərə" sözü Albaniyada, Darahıç (Dərə-İç) kənd adında vardır ("Alban tarixi", I, 28).

Azərbaycanlıların indiki Ermənistan ərazisində köklü olduğunu göstərən başqa faktlar da vardır. Bunlardan biri Göycə gölünün adıdır. Göycə bölgəsi binadan (hələ er.əvvəl I minillikdən) türk mənşəli tayfaların məskənidir. IV əsrdə bölgənin əhalisi xristian dinini qəbul etmişdir. Bu xristianlar Alban xristian kilsəsinin nüfuz dairəsində idilər. XVIII əsr erməni müəllifi Simeon İrəvansi yazır ki, Albaniyanın Gəncəsər patriarxlığı Naxçıvan, Qeqarkuni (Göyçə - Q.Q.), Kapan və Lori eparxiyalarını erməni kilsəsinin təsirindən azad etməyə çalışırdı (150, 6). Şübhəsiz ki, bu mübarizə hər şeydən əvvəl, göstərilən bölgələrin əhalisinin etnik mənsubiyyətcə türk mənşəli albanlarla eyniliyindən irəli gəlirdi. Təəssüf ki, gölün qədimlərdə necə adlandığı məlum deyil. Er.əv. VIII əsrə aid bir Urartu mənbəyində Göycə gölünün yaxınlığındakı bir "ölkə" Kələk adlandırılır. Ehtimal ki, bu toponim qədim türkcə göl sözündəndir. Yuxarıda biz Van gölünün də qədim türk dillərində "Biya" - ("Göl", "Su") adlandırıldığını qeyd etmişik. Dağlıq Altayda bir göl hazırda Thu adlanır ki, bu da qədim türk dillərində tu "su" "göl" sözündəndir. Er.əv. III minillikdə şumerlərin indi Fərat adlanan çaya Buratu demələrini, bu adın "tu" sonluğunun "su" mənasında olduğunu yuxarıda qeyd etmişik. Lakin sonra bu göl şəffaf suyunun açıq havada göy rəngə çalmasına görə (yuxarıda biz Urmiya gölünün "Avesta"da "Çayeçasta" adlandığını və onun "Qayalı yaşıl (göy) su" mənasında olduğunu göstərmişdik) Göycə  adlanmışdır. İlk dəfə olaraq "Kitabi-Dədə Qorqud"da "Qekcə tenqiz" forması qeyd olunmuşdur (27, 110). 1386-cı ildə Əmir Teymurun (Teymurləngin) Cənubi Qafqaza hərbi səfəri ilə əlaqədar bir mənbədə də "Kökcə tenqiz" kimi gəstərilmişdir. 1510-cu ildə Şah İsmayıl Xətainin bir fərmanında isə gölün adı Göyçə yazılmışdır. Qədim erməni mənbələrində Göycə mahalı Qeqarkuni adlanır. Ehtimal ki, gölün Gökcə adı oğuzlarla bağlıdır. Ondan əvvəl göl Qöqər olmuşdur. Türk dillərində bu söz "Göy rəngli", "Mavi rəngli" mənalarındadır (147, III, 68). "Qeqarkuni" adı da məhz gölün bu qədim adını əks etdirir.

V əsrə aid qədim erməni mənbəyində bu gölün adı Qelam kimidir (Moisey Xorenasi, I, 12). Qədim erməni dilində "l" səsi olmadığına görə yaddilli adlarda onu "ğ" səsi ilə verirdilər. Ona görə mənbədə bu ad "Qeqam" kimidir. Göyçə gölünün ətrafında bir dağ silsiləsi indi də Qeqam (yəni Qelam) adlanır. Qelam adı erməni mənbələrində XVII əsrə qədər işlənmişdir. Abraam Kretasi (XVII əsr) "Qelam gölü" ifadəsini işlətmişdir. Qədim gürcü mənbələrində göl və onun ətraf ərazisi (orta əsrlərdə Göycə mahalı) Kelakuni adlandırılmışdır. Erməni tədqiqatçıları Qeqam (Qelam) adının mənasını ermənicə aydınlaşdıra bilməsələr də, onu ermənicə ad hesab edir və bu bölgədə ermənilərin qədimdən yaşadıqlarını göstərən fakt kimi göstərirlər. Əlbəttə, bu uydurmadır. Yuxarıda dedik ki, hələ er.əv. VIII əsrə aid Urartu mənbəyində gölün ətrafındakı "ölkə" Kələk adlanmışdır və bu ad qədim türk dillərində qöl "göl" sözündəndir. Eynilə erməni və gürcü mənbələrindəki Qelam və Qelakuni adları (qədim gürcü mənbələrindəki Qelakuni adı Urartu mənbələrindəki Kölək adının fonetik şəklidir: Qelakuni adının sonundakı "uni" şəkilçisi elə Urartu dilində məkan bildirən "ini" şəkilçisindən ibarətdir) qədim türk dillərində qöl (Azərbaycan dilində "göl") sözündən düzəlmiş adlardır.

Göycə gölünün Sevan adlandırılması orta əsrlərin sonlarına aiddir. "Sevan" adı ermənicə "Sevvank" ("Qara vəng") adının fonetik formasıdır (erməni dilindəki sev  -"qara" sözü fars dilindəki siyah sözündəndir). Ermənilər sadəcə olaraq, qədim türkcə İrəvan (ermənicə tələffüzü Yerevan) adına uyğunlaşdırmaq xatirinə "Sev vang" adını təhrif edərək "Sevan" şəklinə salmışlar. Gölün ermənicə "Sev vank" adlanması onun içərisində (şərq tərəfində) "Ada" adlanan kiçik adada (qeyd etmək lazımdır ki, adanın türkcə Ada adlandığını elə orta əsr erməni tarixçiləri yazmışlar) Azərbaycan türkləri tərəfindən "Qaravəng", ermənilər tərəfindən "Sev vang" ("Qaravəng" adının tərcüməsidir, çünki ermənicə sev - "qara" deməkdir) adlandırılan kilsənin olması ilə əlaqədardır. Bu kilsənin yerləşdiyi adanın adı ilk dəfə XI əsrə aid bir erməni mənbəyində çəkilir. XVII əsr erməni müəllifi Arakel Təbrizli (59) "Sev vank adası" ifadəsini işlətmişdir. Həmin kilsə XVII-XVIII əsrlərdə Eçmiadzin kilsəsinin əmri ilə günahkar sayılan erməni kahinlərinin sürgün yeri idi. Məsələn, XVII əsrə aid erməni mənbəyində qeyd olunur ki, Eçmiadzin katalikosu Akop Sevvank "tərki dünya"ya  (kilsə belə adlanırdı) başı qırxılmış və ayaqları qandallanmış kahini göndərmişdi. 1930-cu ildə Ermənistan hökumətinin fərmanı ilə Göycə adı Sevan adlandırılmışdır. Göycə gölü XV əsrə aid bir erməni mənbəyində Murk adlandırılır ki, bu da Altay dillərində muren  -"su" sözündən ibarətdir.