ErməNİstanda azərbaycan məNŞƏLİ

XARABA KİLSƏ - İrəvan quberniyasının Eçmiadzin qəzasında kiçik kənd adı. XX əsrin əvvəllərində kənd dağılmışdır.

XARABA KOLANI - İrəvan xanlığının Zəngibasar mahalında kənd adı (133, 261). Digər adı Şorkənd.  Rəncbər də adlanmışdır. 1948-1949-cu illərdə kəndin əhalisi Azərbaycana köçürülmüşdür. “Xarabalıq yaxınlığındakı Kolanı kəndi” mənasındadır. Kolanı (bax) tayfasının məskunlaşması nəticəsində yaranmış kəndlərdəndir.

XARABA KOTANLI - İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında kənd adı [133, 261]. 1918-ci ildə əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır. “Xarabalıq yaxınlığındakı Kotanlı kəndi” mənasındadır. Bax: Kotanlı.

XARABA MƏZRƏ - İrəvan quberniyasının Sürməli qəzasında kənd adı (133, 261). XIX əsrin sonlarından sonra kəndin adı mənbələrdə çəkilmir.

XARABLI - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Qarni nahiyəsində kənd adı (23, 100).

XARABA SARVANLAR - İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında kənd adı (133). 1918-ci ildə kənddə Türkiyədən gəlmə  ermənilər də yerləşdirildikdən sonra əhali qarışıq yaşamışdır. XX əsrin 30-cu illərində azərbaycanlılar sıxışdırılıb çıxarılmışdır [20, 200]. Kənd ermənicə Nor Toxb adlandırılmışdır. “Xarabalıq yaxınlığındakı Sarvanlar” mənasındadır. Kəngərlərin Sarvanlar tayfasının məskunlaşması nəticəsində yaranmış məntəqələrdəndir. Bax: Sarvanlar.

XARABA PARÇENİK - İrəvan quberniyasının Sürməli qəzasında kənd adı (133, 261).

XARABA ÇANDAR - İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında kənd adı (133, 261). XIX əsrin sonlarından sonra kəndin adı mənbələrdə çəkilmir. Qədim türk mənşəli Çandar tayfasının [70] adındandır. Xarabalıq yaxınlı-ğındakı Çandar (kəndi) mənasındadır.

XARAMLI - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Sürməli nahiyəsində kənd adı [170, 16]. Monqol dilində xerem “qala” sözündəndir.

XARMANCIQ - İrəvan quberniyasının Şərur-Dərələyəz qəzasında dağ adı (133, 122). Mənbədə Karmancıq kimidir (yenə orada). Türk dillərində kərmən “qala” sözündəndir. “Kiçik qala” mənasındadır.

XARRAT - İrəvan xanlığının Vedibasar mahalında kənd adı (159). Digər adı Molla Əyyub Evlidir. Kənd mənşəcə Səlcuq oğuzlarının Evli, yəni İvə (Yivə) tayfasına mənsub bir qrup ailənin Arat (təhrifi Harat) adlı yerdə məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. Həmin kənd Molla Əyyub adlı mollaya bağışlandığına görə həm də onun adını daşımışdır.

XARRATLI - İrəvan xanlığının Qarnibasar mahalında kənd adı [159].  XX əsrin əvvəllərinə aid mənbədə İrəvan qəzasında Xaratlu kimidir (133, 261). 1918-ci ildə kəndin əhalisi qovulmuşdur (11, 164). 1926-cı ildə ermənilər yerləşmişlər. 1978-ci ildə kənd ermənicə Arevablur adlandırılmışdır. 1728-ci ilə aid türkcə mənbədə Haratlıdır [170, 9]. Əsli Heratlı. Əfqanıstandan türk tayfalarının hərəkəti ilə Herat əyalətinin adı gətirilmədir.

XARTLIQ - Martuni r-nunda kənd adı. XX əsrin əvvəllərinə aid  mənbədə Novobayazid qəzasında Xartluq kimidir (133, 262).1918-ci ildə əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır. XIX əsrin ortalarında “Xartlaq” adlı yerdə qışlaq əsasında yaranmışdır. “Xart daşı (metal aləti itiləmək üçün daş) olan yer” mənasındadır.

XARTLIQ - İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında (indi Vedi r-nunda) kənd adı [133]. 1949-cu ildə əhalisi Azərbaycana köçürüldükdən sonra kənd dağılmışdır. “Xartdaşı olan yer” mənasındadır.

XASBƏY - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Şərabxana nahiyəsində kənd adı [167, 241]. Kəndin əsasını qoymuş şəxs (mülkədar) adındandır.

XASANSAN - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Sürməli mahalında kənd adı [170, 17]. Həsən (Hasan, Xasan) şəxs adındandır.

XATABƏLA - İrəvan quberniyasının Novobayazid qəzasında dağ adı [133, 262]. Monqol dilində xat “qaya” (151a, 29) “a” birləşdirici səsindən və acərbaycanca bala “kiçik” sözlərindən ibarət olub, “kiçik qaya” mənasındadır.

XATNİBAĞI - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Qafan r-nunda) kənd adı. XIX əsrin ortalarında “Xatun bağı” adlı yerdə qışlaq əsasında yaranmışdır. XX əsrin əvvəllərində kənd dağılmışdır.

XATUNARIQLI - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində məzrə adı [169, 93]. Xatun tərəfindən çəkdirilmiş arx mənasındadır.

XATUNARX - İrəvan xanlığının Karbibasar mahalında kənd adı (159). 1728-ci ildən məlumdur (23, 101).  XVII əsrin 70-ci illərində Çuxur Saad bəylərbəyi Səfixan Qarasu çayından kanal çəkdirmişdi. Onun arvadı isə bu kanaldan arx çəkdirmiş və kənarında kənd saldırmışdı. Arx Xatunarx adlandığına görə  kənd də arxın adı ilə adlanmışdır (116) (Habelə bax: 150, 227-230). 1728-ci ilə aid mənbədə “Xatunkəndi” kimidir [170, 16]. XVIII əsrdə Şuşa yaxınlığında Xurşud banu Natəvanın maliyə xərci ilə çəkdirilmiş və onun adı ilə adlandırılmış Xatunarx toponimi ilə mənaca eynidir. Tiflisdən cənub şərqdə  orta əsrlərə aid “Xatun qalası” qala xarabalığı vardır.

XATUNARX - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Qarni nahiyəsində kənd adı (23, 101). “Başqa adı Ağcaqışlaqdır” (yenə orada).

XATUNBULAĞI - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Xınzirək nahiyəsində kənd adı (170, 7). "Xatun tərəfindən təmir edilmiş (düzəldilmiş) bulaq" mənasındadır.

XATUN KARYERİ - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Xınzirək nahiyəsində kənd adı (23, 46). Xatun, ərəbcə qəryə "kənd" və azərbaycanca yer sözlərindən ibarətdir. "Xatun qəryə yeri".

XATUNKƏND - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Məzrə nahiyəsində kənd adı (23, 62). "Xatuna mənsub kənd" mənasındadır.

XATUNKƏND - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində kənd adı (169, 205).

XATUNMƏZRƏSİ - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Xınzirək nahiyəsində kənd adı. Xatuna (xanın, bəyin arvadına) mənsub əkin yeri" mənasındadır.

XAÇ - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Kökcə nahiyəsində kənd adı [170, 12].

XAÇAKİLSƏ - İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında (indi Artik r-nunda) kənd adı (133, 263).

XAÇAPARAQ - İrəvan xanlığının Zəngibasar mahalında kənd adı [159].  İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında kənd adı (133, 269). 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Qırxbulaq nahiyəsində çəkilir (23, 36). 1935-ci ildə kənd Zəhmət adlandırılmışdır. 1918-ci ildə kənddə Türkiyədən gəlmə ermənilər də yerləşdirilmiş və bundan sonra əhali qarışıq yaşamışdır. 1988-ci ildə kəndin azərbaycanlı əhalisi  qovulmuşdur. 1728-ci ilə aid mənbədə Xacəyi-parak kimidir (170, 25). Bu məlumat göstərir ki, Xaçaparaq və ümumiyyətlə “Xaç” komponenti ilə başlayan bəzi toponimlər orta əsrlərdə titul bildirən xacə "sahib", "müəllim", "hörmətli" sözündəndir. Xaçparaq xacəyə məxsus paraq (“mal-qara saxlamaq üçün hasarlanmış yer”) mənasındadır.

XAÇAPARAQ - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Xınzirək nahiyəsində kənd adı (23, 47). “Əhalisi Reyhanlu camaatıdır” (yenə orada).

XAÇATI - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Qafan r-nunda) kənd adı [133]. 1988-ci ildə kəndin əhalisi Azərbaycana qovulmuşdur. Yerli tələffüz (təhrif) forması Həçəti. Orta əsrlərdə Zəngəzur bölgəsində yaşamış Sofulu tayfasının qışlaqlarından (bax: Acıbac) biri Xaçati idi (103, 166). Xacədi adından təhrifdir. Azərbaycan dilində  xacə və farsca deh “kənd” sözlərindən ibarətdir. Xacəkəndi mənasın-dadır.

XAÇBULAQ - İrəvan xanlığının Abaran mahalında kənd adı.1828-1832-ci illərdə əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır [159]. 1728-ci ildən məlumdur [170, 102]. Kəndin adı “Üstündə xaçşəkilli daş olan budaq” mənasındadır. Azərbaycanın Daşkəsən r-=nunda Xaçbulaq yaylaq və kənd adları ilə mənaca eynidir.

XAÇVƏNG - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində kənd adı (23, 89).

XAÇQUŞ - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Qırxbulaq nahiyəsində kənd adı (23, 87). Xacə və türkcə koş, qoş "köçəbə" (Bax: Koş Kutan) sözlərindən ibarətdir. Xacəyə mənsub köç deməkdir.

XAÇDAŞ - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında kənd adı [133, 263]. Kənd Xaçdaş aşırımının adı ilə adlanmışdır. XIX əsrin ortalarında qışlaq əsasında yaranmışdır. XX əsrin əvvəllərində dağılmışdır.

XAÇDAŞ - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında dağ aşırımının adı [133, 263]. Üstündə xaçşəkilli olan daşları olan dağ məna-sındadır. adını əks etdirir.

XAÇİK - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Dərələyəz nahiyəsində kənd adı (23, 57). Mənbədə kənddə 2 azərbaycanlı və 11 erməni ailəsinin yaşadığı qeyd olunmuşdur (32, 265). Xacə və azərbaycan dilində kiçildici -cik şəkilçisindən ibarətdir. Xacəcik (Xacəyə mənsub kiçik məntəqə) adının danışıqda tələffüzüdür.

XAÇINXUT - Qafan r-nunda dağ adı (60, 99).

XAÇKİLSƏ - 1728-ci ilə aid mənbədə İrəvan əyalətinin Şirakel nahiyəsində kənd adı (23, 127).

XAÇKƏRİ - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində kənd adı [169, 92]. Xacə və ərəbcə qəryə  "kənd" sözlərindən ibarətdir.

XAÇGƏDİK - İrəvan quberniyasının Sürməli qəzasında aşırım adı [133, 263]. “Xaçdaşlar olan gədik” mənasındadır.

XAÇLI - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Karpi nahiyəsində kənd adı. Həmin nahiyədə Yenicə kəndinin nəzdində məntəqə kimi göstərilir [170, 9]. Xacəli (Xacəyə mənsub) adından təhrifdir.

XAÇLI - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Vedi nahiyəsində kənd adı (23, 51). “Kəndin başqa adı Çiçəkli” (yenə orada).

XACAR - XVIII əsrdə İrəvan əyaələtinin Göycə mahalında kənd adı [150, 360]. Erkən orta əsrlərdə Albaniyada Həcər tayfa adı ilə eynidir, lakin mənası məlum deyil.

XAŞLIDAĞ - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında dağ adı [133, 263]. Əsli Xaçlıdağ, yəni “Xaç daşları olan dağ”.

XAŞTABAD - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Sisyan mahalında) kənd adı (133, 263). XIX əsrin sonlarından sonra kəndin adı mənbələrdə çəkilmir. Əsli Xaçtı (yəni Xaçlı) abad. “Xaç daşları olan yerdə kənd” mənasındadır.

XAŞXAŞ - İrəvan quberniyasının Sürməli qəzasında dağ adı [133, 263]. Əsli Xaçqaş, yəni “Xaç daşları olan dağ qaşı” mənasındadır.

XEYRƏBAD - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Xınzirək nahiyəsində əkənd adı (170, 7). Ehtimal ki, türk dillərində kair "sıldırım", "yarğanlı" (70, 15) və bət "səth", "üz" sözlərindən ibarətdir.

XEYRİBƏYLİ - İrəvan xanlığının Sərdarabad mahalında kənd adı [159].  XX əsrin əvvəllərinə aid mənbədə Eçmiadzin qəzasında Xeyrbeklu kimidir (133, 264). 1918-ci ildə kəndin əhalisi qovulmuş və Türkiyədən gəlmə ermənilər yerləşdirilmişdir. 1922-ci ildə əhalinin bir hissəsi geri qayıtmış və ermənilərlə qarışıq yaşamış, 1948-ci ildə Azərbaycana köçürülmüşdür. 1967-ci ildə kənd ermənicə Yervandaşat adlandırılmışdır. Xeyri bəyə mənsub (kənd, el) mənasındadır.

XEYRİBƏYLİ - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Qazax qəzasında (indi Ermənistanın İcevan r-nunda) kənd adı [133]. 1918-ci ildə əhalisi qovulmuş və gəlmə ermənilər yerləşdirilmişdir. 1935-ci ildə kənd ermənicə Lyusadzor adlandırılmışdır.

XEMUT - İrəvan xanlığının Vedibasar mahalında kənd adı (159). 1590-cı ildə Xəmud kimidir (160, 223)1828-1832-ci illərdə əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır [159]. Mənası məlum deyil.

XERSOR - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Qırxbulaq nahiyəsində kənd adı (23, 83). Ərəbcə xərr "çay" və sur "qala divar" sözlərindən ibarətdir. "Çay kənarı xaraba qala divarı" mənasındadır.

XƏDİMQIŞLAQ - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Sürməli nahiyəsində kənd adı (23, 64). Xadimə (saray xidmətçisinə) mənsub qışlaq mənasındadır.

XƏDİCƏLƏR - İrəvan quberniyasının Eçmiadzin qəzasında kənd adı. 1919-cu ildə əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır.

XƏZƏRYAR - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Qırxbulaq nahiyəsində kənd adı [170, 31]. Xəzər tayfasının adını əks etdirir. Bax: Xazarabert.

XƏZNƏVAR - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Gorus r-nunda) kənd adı (133, 258). 1918-ci ildə kənd dağılmışdır. Mənşəcə kürd kəndidir. 1828-ci ildə gəlmə ermənilər də məskunlaşmışdır [103, 170]. Ona görə də XIX əsrin 80-cı illərinə aid məlumata görə kəndin əhlisi kürdlərdən və ermənilərdən ibarət idi (103, 170). Yerli tələffüz forması Xoznavar. Əsli: Gənzəvar. Ərəb dilində kənisə-”atəşpərəst məbədi”  (bax: Kənizək) və fars dilində var-” yer”, “tərəf” sözlərindəndir.

XƏZNƏTƏPƏ - İrəvan quberniyasının Sürməli qəzasında dağ adı [133, 258]. Təsərrüfat işləri zamanı təpədə qədim qızıl-gümüş əşya və pul (xəzinə) tapılması ilə əlaqədar olaraq təpəyə verilmiş addır. XIX əsrdə Zaqatala dairəsində Xəznətəpə və Şimali Qafqazda Stavropol quberniyasının Maykop dairəsində Xəzinətəpə toponimləri [133] ilə mənaca eynidir.

XƏZNƏUZ - İrəvan quberniyasının Eçmiadzin qəzasında kənd adı [133, 265]. Mənbədə Xiznəuz kimidir (yenə orada). 1918-1919-cu illərdə kəndin əhalisi qovulmuş və ermənilər yerləşdirilmişdir. 1946-cı ildə kənd ermənicə Araqats adlandırılmışdır. 1590-cı ilə aid türkcə mənbədə Rəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində Xəzavoz kəndi qeyd olunur [169, 92]. 1621-ci ilə aid ermənicə mənbədə Xznavuz kimidir [150, 27]. Həmin mənbədə kəndin Saatlı tayfasından Qayıtmış bəyə mənsub mülk olması göstərilir (yenə orada) [habelə bax: 135, 166]. Azərbaycan dilində xəzinə və türk dillərində os "dərə" sözlərindəndir. Qədim türk mənşəli Uz tayfasının (bax: 77) adını əks etdirir. Bax: Uz.

XƏLƏC - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Qafan r-nunda) kənd adı [133, 258]. Yerli tələffüz forması Xalac. 1918-ci ildə əhalisi qovulmuşdur. 1922-ci ildə əhalinin bir hissəsi geri qayıdaraq yenidən məskunlaşmışdır. 1988-ci ildə kəndin əhalisi Azərbaycana qovulmuşdur. XIX əsrdə Azərbaycanda və Ermənistanda mövcud olmuş çoxlu Xələc kənd adlarından biridir. Mənşəcə Səlcuq oğuzlarının Xalac tayfasının adını əks etdirir (Xələclər barədə bax: 34).

XƏLƏC - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Qırxbulaq nahiyəsində kənd adı (170, 4).

XƏLİLKƏNDİ - 1720-ci ildə İrəvan əyalətinin Xınzirək nahiyəsində kənd adı [170, 7].

XƏLİLKƏND - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Qazax qəzasında (indi Ermənistanın Krasnoselo r-nunda) qışlaq adı. XX əsrin 30-cu illərində kollektivləşmə ilə əlaqədar olaraq ləğv edilmişdir.

XƏLİLŞALI - İrəvan xanlığının Saatlı mahalında kənd adı [159]. XIX əsrin ortalarından sonra adı çəkilmir. “Xəlil tayfası, nəsli” mənasındadır.

XƏLİFƏ QIŞLAĞI - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Zarzəmin nahiyəsində qışlaq adı (23, 123). “Heç kim yaşamır” (yenə orada). XVI əsrdə Azərbaycan Səfəvilər dövlətində şah tərəfindən irsi təyin olunan, ərizə və şikayətlərə, şəriət qaydalarına, ölçü və çəki alətlərinə nəzarət edən şəxs xəlifə adlanırdı. Xəlifələrə şah tərəəfindən torpaq sahələri titul verilirdi.

XƏLİFƏKƏND - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Karbi [169, 98] nahiyəsində kənd adı. Digər adı Bəyqara.

XƏLİFƏQULU QIŞLAĞI - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Karbi nahiyəsind kənd adı [169, 211]. 1728-ci ilə aid mənbədə isə kənd Xəlfəli kimi qeyd olunur [170, 53] və onun Türkmən camaatından yarandığı göstərilir (yenə orada).

XƏLFƏLİ - İrəvan quberniyasının Sürməli qəzasında kənd adı [133, 259]. Mənşəcə Şahsevənlərin 400 alaçıqdan ibarət Sarxanlı qolunun Xəlfəli tirəsinin adını əks etdirir. Orta əsrlərdə Qarabağda yaşayan bir maldar el də Xəlfəli adlanırdı. 1728-ci ildən məlumdur [170, 18]. Həmin mənbədə Xəlfəli kənd adı İrəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində də çəkilir [170, 24]. Azərbaycanda bir neçə Xəlfəli kənd adı ilə mənşəcə eynidir (Dəvəçi r-nundakı Xəlfələr kəndinin adı isə oradakı “Xəlifə Seyid Əhməd piri”nin adındandır).

XƏMİRKƏSƏN - İrəvan xanlığının Dərəkənd-Parçenis mahalında kənd adı [159]. Əsli Xamurkəsən. XIX əsrin II yarısında İrəvan quberniyasının Sürməli qəzasında Xamurkəsən kimi qeyd olunmuşdur (133, 259). XIX əsrin sonlarından sonra kəndin adı çəkilmir. Monqolca xamur-”dağ burnu”, “sıldırım qaya” (126, 589) və   türk dillərində kəzən "dağ belində batıq yer"sözlərindən ibarətdir. Bax: Boğazkəsən. XVII əsrdə Şərqi Anadoluda (Aleşkert mahalında) Xamur kəndi vardı [150, 117].

XƏNDANQULU QIŞLAĞI - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin İqdır nahiyəsində qışlaq adı (23, 67). Başqa adı Ağotluğ (yenə orada). Bax: Ağotluq.

XƏRVAŞQIŞLAĞI - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Aralıq nahiyəsində qışlaq adı [169, 270].

XƏRƏDÜR - 1728-ci ildə Rəvan əyalətinin Dərələyəz nahiyəsində kənd adı [170, 15]. Türk dillərində kair "sıldırımlı", "yarğanlı" (70, 15) və tor "yüksək dağ örüşü", "vadinin yuxarı hissəsində örüş yeri" sözlərindən ibarət adın təhrif formasıdır. Bax: Hacıddur.

XƏNCƏRLİ - XIX əsrdə Qars əyalətinin Qars dairəsində (133, 261) indi Amasiya r-nunda kənd adı. XX əsrin 30-cuillərində kollektivləşmə ilə əlaqədar olaraq kənd dağılmışdır. “Kitabi Dədə Qorqud”da (III boy) “Xancargid hasarı” toponimi ilə səsləşir.

XƏTS - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Dərələyəz nahiyəsində kənd adı [170, 15]. Mənası məlum deyil.

XƏTİBÇAY - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Karpi nahiyəsində kiçik çay adı [169, 205].

XİRİK - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Ağcaqala nahiyəsində kənd adı [169, 190]. Mənası məlum deyil.

XİLNA - İrəvan xanlığının Vedibasar mahalında kənd adı (159). XIX əsrin ortalarından sonra kəndin adı çəkilmir.

XIDIRLI - İrəvan quberniyasının Sürməli qəzasında kənd adı (133, 265).

XIDIRLI - İrəvan xanlığının Qarnibasar mahalında kənd adı (159). 1828-1832-ci illərdə əhalisi qovulmuş və kənd dağıdılmışdır. Qovulmuş ailələr Qarabağa gəlmiş və Xıdırlı kəndinin (Ağdam r-nu) əsasını qoymuşlar. Xıdırlı nəsil adıdır.

XIZIRİLYAS MƏZRƏSİ - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində kənd adı [169, 72]. "Xızır İlyas pirinin olduğu əkin yeri" mənasındadır. XIX əsrdə Qars əyalətinin Qars dairəsində Xıdır İlyas dağ belinin adı (133, 265) ilə eynidir.

XINZİRƏK - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin nahiyələrindən birinin adı. Nahiyə indiki Eçmiadzin r-nun ərazisinin müəyyən hissəsini əhatə edirdi. Xunus və türk dillərində  örək "tikinti", "istehkam" (143, I, 2, 1218) sözlərindən ibarətdir. Toponimin "Xunus" hissəsi qədim türk mənşəli xun (hun etnonimi-nin bir forması, məsələn, Albaniyada Xunanqala) və qədim türk dillərində cəm bildirən "s" şəkilçisindən, (yaxud yunan mənşəli "os" adlıq hal şəkilçisin-dən) ibarətdir. Xınzirək "Xunusörək" adının zaman keçdikcə danışıqda təhrifidir. Nahiyə isə qədim Xınzirək kəndinin adı ilə adlanmışdır.

XINZİRƏK - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Xınzirək nahiyəsində kənd adı [170, 7].

XINZIRƏK - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Sisyan nahiyəsində kənd adı [170, 164]. Əhalinin hərəkəti ilə Xınzirəkdən gətirilmə addır.

XINS - 1727-ci ildə Naxçıvan sancağının Dərələyəz nahiyəsində kənd adı (32, 277). Mənbədə kənddə cəmi 2 azərbaycanlı ailəsinin yaşadığı qeyd olunur (yenə orada). Xunus adının təhrifidir. Kənd əhalinin hərəkəti ilə Türkiyənin şərqində Xunus əyalətindən gəlmiş ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır.

XIRDA BANIŞLAR - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Sisyan mahalında) kənd adı [133]. 1918-ci ildə əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır. “Kiçik Banışlar” mənasındadır. Toponimin “xırda” sözünü Azərbaycan dilində XIX əsrdə girdə-”iki il dalbadal əkilməmiş əkin yeri”, “buğdadan sonra çəltik əkmək üçün istifadə olunan çöl” sözü də hesab etmək olar.

XIRDATƏPƏKÖY - Amasiya r-nunda kənd adı. Başqa adı Kiçik Təpəgöy. XIX əsrin ortalarında Təpəköy kəndindən yaranmış məntəqədir. 1950-ci ildə kəndin əhalisi Azərbaycana köçürülmüş və kənd ləğv edilmişdir. "Kiçik Təpəköy kəndi" mənasındadır. Bax: Böyük Təpəköy.

XIRMANLI - İrəvan quberniyasının Novobayazid qəzasında toxluca kəndinə məxsus qışlaqlardan birinin adı (136, 33). Türk dillərində kərmən “qala” sözündən və -lıq şəkilçisindən ibarətdir. Azərbaycanda Xırmantəpə (Laçın r-nu Zeyvə kəndi), Xırmantəpə (Ağsu r-nu Kövlüc kəndi) adları ilə mənaca eynidir.

XIŞ - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Qafan r-nunda) kənd adı [133]. XX əsrin əvvəllərində kənd dağılmışdır. Erkən orta əsrlərdə Albaniya kəndlərindəndir. Əsli: Kiş. Albaniyada Artsak və Şəki bölgələrində Kiş kəndləri vardı (Dağlıq Qarabağdakı Kiş kəndi indi ermənicə Qişi Paravatumb adlanır). İlk xristian kilsəsi Kiş (Qiş) kəndində tikilmişdir. Fars dillərində kiş-”kult”, “ziyarətgah” sözündəndir. Erkən orta əsrlərdə Kiş adı ilə məlum yerlərdə kilsələr tikilirdi.

XOK - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Maku nahiyəsində kənd adı (23, 41).

XOLOZ - XVIII əsrin ortalarında Göyçə mahalında bir kənd adının ermənicə yazılışı [150, 360].

XOMİRQIŞLAQ - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Şirakel nahiyəsində qışlaq adı [170, 122]. Monqolca xamur-”dağ burnu” [126, 589] və qışlaq sözlərindəndir. Bax: Xəmirkəsən.

XORAGƏDİK - XVIII əsrin ortalarında İrəvan əyalətində kənd adı [150, 355]. Monqolca xurəə “hasarlanmış yer”, “monastır” [126, 317] sözündəndir.

XOROSXARABA - İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında dağ adı [133, 267]. Dağ oradakı Xorosqala xarabalığının adı ilə adlanmışdır. Qədim türk mənşəli Qoros tayfasının adını əks etdirir. Bax: Gorus.

XORS - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Dərələyəz nahiyəsində kənd adı (23, 59). 1988-ci ildə kəndin əhalisi Azərbaycana köçürülmüşdür. Qədim türk mənşəli (xoros) tayfasının adını əks etdirir. Bax: Gorus.

XOSABAK - XVIII əsrin ortalarında Göycə mahalında bir kəndin ermənicə yazılışı [150, 360].

XOSKAŞEN - XVIII əsrin ortalarına aid ermənicə mənbədə Göycə mahalında bir kəndin ermənicə yazılışı [150, 360].

XOSROV - İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında (indi Vedi r-nunda) kənd adı (133, 268). 1949-cu ildə əhalisi Azərbaycana köçürüldükdən sonra kənd ləğv edilmişdir. 1590-cı ilə aid türkcə mənbədən məlumdur [169, 220]. 1728-ci ilə aid mənbədə İrəvan əyalətinin Vedi nahiyəsində qeyd olunmuşdur (170, 89). Ehtimal ki, əhalinin hərəkəti ilə əlaqədar olaraq Anadoludan gətirilmə addır. XIX əsrdə Qars əyalətinin Ərdahan dairəsində Xosrov kənd və Xosrov çay adları (133) ilə mənşəcə eynidir.

XOT - İrəvan quberniyasının Zəngəzur qəzasında  çəkilir (133, 268). 1468-ci ildə Qapanat vilayətinin Orot (Urut) nahiyəsində kənd adı [134, 168]. İlk dəfə VII əsrdən məlumdur (“Alban tarixi” I kitab, 14-cü fəsil). Türk dillərində kut, qut, Monqol dilində xot-”düşərgə”, “dayanacaq”, “heyvan üçün tövlə” [126, 247]. Xut-Zabuq. Xotavəng və Dağlıq Qarabağda Bicənəxut toponimlərindəki “xut” sözü ilə eynidir.

XOTANARX - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Sisyan r-nunda) kənd adı [133]. 1918-ci ildə əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır. 1468-ci ilə aid mənbədə bu bölgədə Xotanək kəndinin adı qeyd olunur [134, 168]. XVII əsrin əvvəllərinə aid erməni mənbəyində Gorus mahalında Xotan kəndinin adı çəkilir [91, 75]. XVII əsr müəllifi Arakel Təbrizi də Sunikin Boğaz mahalında "Xotanak ki Acanak adlanır” ifadəsini işlədir [57]. Toponimin “Xotan” hissəsi “Kotan” sözünün fonetik şəklidir. Ehtimal ki, türk dillərində kotan, kutan-”yaylaqda maldar elin köç saldığı yer”, “mal=qara salmaq üçün tövlə yeri” sözündən və arx sözlərindən ibarətdir. Toponim “arx olan  (Arx kənarında) yerdə kutan” mənasındadır. Azərbaycanda Kotanarx (Ağdaş r-nu) toponimi ilə mənaca eynidir.

XOÇKİRİ - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində kənd adı (23, 89). “Kəndin başqa adı Qoyludur” (yenə orada). Türk dillərində Qoç şəxs adından və monqol dilində qer "yurd" "alaçaq" "ev" sözlərindən ibarətdir.

XOCA YARƏLİ - İrəvan quberniyasının Eçmiadzin qəzasında kənd adı [133, 266]. 1918-ci ildə əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır. Ehtimal ki, şəxs adıdır.

XOCAKƏND - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Ağcaqala nahiyəsində kənd adı (169, 190).

XOCALI - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Zarzəmin nahiyəsində kənd adı (23, 122).”Heç kim yaşamır” (yenə orada).

XOCAPARALI - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Xınzirək nahiyəsində kənd adı [170, 7]. Mənbədə kəndin Reyhanlı tayfasına məxsus olması göstərilir (yenə orada). "Xacəyə məxsus para (əkin sahəsi), sahə "yer mənasındadır.

XOŞKOROS - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Qafan r-nunda) kənd adı. Əsli Koş=Gorus, yəni “Gorus kəndi yaxınlığında köçəbə” yaxud “Gorus elinə mənsub koş” .Bax: Gorus.

XOŞKOTAN - Yelizavetpol quberniyasının Qazax qəzasında, indi Noyemberyan r-nunda kənd adı (133, 143). 1978-ci ildə kənd ermənicə Voskevan adlandırılmışdır. Əsli Koş=Kutan. Türk dillərində koş-”köçəbə” və kutan "tövlə" sözlərindən ibarətdir. 1727-ci ildə Dağlıq Qarabağda Xoş=Əndam, Xoş=tan, Köş=tək kənd adları ilə mənaca eynidir. Bax: Koş Kutan.