Əsas məsələl

 
 
 
58. Alüminium oksid, alüminium hidroksid və onların amfoterliyi. 
Al
2
O
3
 v
ə Al(OH)
3
-amfoterdir. 
O
H
NaAlO
NaOH
O
Al
O
H
AlCl
HCl
O
Al
2
2
3
2
2
3
3
2
2
;
+
→
+
+
→
+
 
Al
2
O
3
 a
ğ rəngli, çətinəriyən  suda həll olmayan  maddədir. 
↑
+
→
+
2
2
3
2
3
2
2
CO
KAlO
CO
K
O
Al
 
Al(OH)
3
 suda h
əll olmayan  ağ rəngli bərk maddədir, turşularla və qələvilər-lə duzlar ə\g-rir. 
(
)
[
]
[
]
alılın
birl
kompleks
LiCl
AlH
Li
AlCl
LiH
X
duz
OH
Al
O
H
O
Al
OH
Al
OH
Al
Na
NaOH
OH
Al
O
H
NaAlO
NaOH
OH
Al
O
H
SO
OH
Al
SO
H
OH
Al
O
H
AlCl
HCl
OH
Al
O
H
Cl
OH
Al
HCl
OH
Al
O
H
Cl
OH
Al
HCl
OH
Al
t
.
3
3
)
(
)
(
3
)
(
;
2
)
(
)
(
)
(
;
3
)
(
)
(
2
)
(
;
)
(
)
(
4
3
3
2
3
2
3
6
3
3
2
2
3
2
4
4
2
3
2
3
3
2
2
3
2
2
3
+
→
+
=
+
+
→
→
+
+
→
+
+
→
+
+
→
+
+
→
+
+
→
+
 
Tətbiq sahələri:
B-xüsusi  növ polad istehsalında  (b
ərk polad) 
B
10
9
 izotopu nüv
ə  reaktorlarında  sürəti 
azaldır. Temperaturun    artırılması   bütün  istilik  carim
ə  qabiliyyətini  artırır (30 dəfə). Bundan  ES-da i/e-lər. 
3
3
BO
H
-d
ən  tibbdə    dezinfeksiyaedici  kimi  istifadə    olunur.  Dərilərin  aşılanmasında    müxtəlif  boyaların  
alınmasında  i/o-nur.  H
əmçinin  ondan  konserv    istehsalında    i/e-lər.  Boranların    istilikkeçirmə    qabiliyyəti  
müvafiq    k/h  –  d
ən  çoxdur.  Ona  görə    onlardan  raket    tex-nikasında    yanacaq  kimi    istifadə  olunur.  Hamısı 
z
əhərlidir. Bəlkə bu onların  quru-luşunun  mürəkkəbliyi ilə  əlaqədardır. 
Al-istifad
əsinə  görə  metallar  içərisində  Fe  sonra    ikinci  yerdədir.  Məişətdə  işlədilən  qab-qacaq  
istehsalında korroziya  davamlılı
ğına və yungullüyiinə görə davamlı xəlitələr hazırlanır. Süni  peyklərdə, təyyarə 
istehsalında  
əvəzsizdir. Sər-bəst halda elektrik  naqılı (məftil). Pirometallurgiyada  metalları almaq üçün  istifa-
d
ə olunur.   
W
O
Al
WO
Al
Cr
O
Al
O
Cr
Al
+
→
+
+
→
+
3
2
3
3
2
3
2
 
Al
2
O
3
-d
ən  bəzək əşyaları və itiliyici alətlər hazırlanır. AlN- foşferemsiya  xassəsinə malikdir. AlCl
3
 – 
d
ən  üzvi reaksiyalarda  katalizator  kimi istifadə edilir. (aktiv mərkəzləri var) 
Bütün metallardan  f
ərqli  olaraq  qalliumun  ərimə temperaturu  kiçik (29,8
0
S), qaynama  temperaturu 
is
ə  böyük  (2230
0
  S)  oldu
ğundan  ondan  yüksək  temperatur    şəraitində    tətbiq  edilən    termometrlərin  

80 
 
 
hazırlanmasında   istifad
ə olu-nur. Şüşə ilə adgeziya  (yapışma qabiliyyəti)  yaxşı olduğuna görə  yüksək key-
fiyy
ətli  güzgü  istehsalında  tətbiq edilir.  
 
59.IV qrupun əsasyarımqrup elementləri C və Si 
1.
  Ümumi xarakteristikası: IV A yarımqrup elementlərinə C, Si, Ge, Sn, Pb elementləri aiddir. Bunlar 
p-elementl
əridir.  
 
1
2
2
np
ns
∂
→
h
3
2
1
np
ns
 
3
1
2
2
np
ns
np
ns
 
                         
↑        ↑    ↑         
∂
h
        
↑           ↑   ↑   ↑ 
normal  halda  b
əzi  həyacanmış  halda  4-dək  cütləşməmiş  elektronlara  malik  olurlar  sp
3
  hibridl
əşmə  əmələ 
g
ətirirlər. 
CH
4
, CF
4
, CCl
4
, CBr
4
, CJ
4
 
Si, C, Pb, Sn.................................... hamısı  sp
3
 hibrid halındadır. 
 
C, Si maksimum ok.d. +4, minimum ok.d. is
ə-4 göstərirlər. C və Si üzvi bir-də -4-dən +4 arasında olan 
bütün  ok.d.  göst
ərirlər. C  birləşmələrdə  əsasən  4  valentli CCO-da  3  valentlidir,  digər  elementlər isə  2  və  4 
valentlik göst
ərirlər. RO və RO
2
 tipli oksidl
əri məlumdur. 
 
C,  Si,  Ge,  Sn,  Pb          sırasında  atom  radiusu    artır  metallıq  xass
ə  güclənir.  C  və  Si  q/m  –dir.  Sn,  Pb  
metaldırlar, oksid v
ə hidroksidləri amfoterdirlər. 
 
CO
2
, SiO
2
, GeO
2
, SnO
2
, PbO
2
       sırasında amfoterlik artır. Ge –da q/m xass
ə üstündür. Karbonun atom 
radiusun  kiçik  oldu
ğundan    digər  yarımqrup  elementlərindən    fərqli  olaraq  kovalent  rabitə  əmələ  gətirmək 
xass
əsi güclü oldu-ğundan üzvi bir-i C-suz təsəffür etmək mümükün deyildir. 
 
60. Karbonun allotrop şəkildəyişmələri, fiziki və kimyəvi xassələri. 
1.
  Təbiətdə tapılmaları (yayılmaları) və allotrop şəkildəyişmələri: 
   Karbonun 4 allotropik  
şəkildəyişmələri (almaz, qrafit, fullerin, karbin)   
   Almaz atom  k.q. sp
3
 hibrid v
əziyyətində olan  ən bərk mineraldır, şəffaqdır.  
 Qrafit - tünd boz r
əmgli metal parıltılı, atom kristal parıltılı  sp
2
 hibrid halındadır. 
 Füllerin- qara r
əngli sp
2
 halında yum
şaq maddədir.  

81 
 
 
Karbin  -  qara  r
əngli    tozdur  sp  hibrid  halındadır.  C  -  allotropik  şəkildəyişmə-lərindən  ən  davamlısı 
karbin, 
ən davamsızı almazdır.  
Si  amorf  v
ə  kristal  tipli  iki  allotropik    şəkildəyişmələri  mövcuddur.  Kristal  halda  sp
3
  hibrid  v
əziyyətindədır 
atom kristal q
əfəsə malikdir. Ge, Sn və Pb ağ və boz  olmaqla  hər üçünün  2 izotopu var.  
 
T
əbiətdə  aşağıdakı  birləşmələr  şəklində  tapılırlar.  Karbon-daş  kömür,  neft,  təbii  qaz,  bütün  bitki 
al
əmində,  canlıların  tər-də  olur,  həmçinin  əhəng  daşının  CaCO
3
,  dolomitin-
3
3
MgCO
CaCO
•
,maqnezit-
MgCO
3
, siderit-FeSO
3
, malaxit-
3
2
2
)
(
CO
OH
Cu
 tapılır.  
 
Silisium,  SiO
2 
─ 
kvars  qumu, 
−
•
•
O
H
SiO
O
Al
2
2
3
2
2
2
gil, 
−
•
•
2
3
2
2
6SiO
O
Al
O
K
ortoqlaz  v
ə  s. 
şəklində tapılır.  
 
 
2.    Alınmaları:
 Karbon üzvü madd
ələrin  oksigensiz şəraitdə pirolizindən alınır.  
2
1000
4
2
0
H
C
CH
C
+
→
 bu zaman kömür, his-duda alınır.  
 
61. Silisium , elektron quruluşu, təbiətdə yayılması, fiziki və kimyəvi 
xassələri. 
Silisium, SiO
2 
─ 
kvars qumu, 
−
•
•
O
H
SiO
O
Al
2
2
3
2
2
2
gil, 
−
•
•
2
3
2
2
6SiO
O
Al
O
K
ortoqlaz v
ə s. şəklində 
tapılır. . 
1.    Alınmaları:
 Karbon üzvü madd
ələrin  oksigensiz şəraitdə pirolizindən alınır.  
2
1000
4
2
0
H
C
CH
C
+
→
 bu zaman kömür, his-duda alınır.  
 
Si s
ənayedə  
O
H
Si
H
SiO
CO
Si
C
SiO
2
2
2
2
2
2
;
+
→
+
+
→
+
 
 
Laboratiriyada: 
3
2
2
2
2
2
4
;
O
Al
Si
Al
SiO
Si
MgO
Mg
SiO
+
→
+
+
→
+
 
2.
 
Fiziki  xassələri:
    Si-amorf  halda  qonur,  kristal  halda  tünd  boz  r
əngli  olur.  Kristal  halda    elektriki  və 
istiliyi  yax
şı keçirir, yarımkeçiricidir. Ge və Sn- gü-müşü ağ  Pb isə göyümtül  metaldır. Ge kövrək, Sn, Pb-isə  
yum
şaq metallardır.  
 
Ge- yarımkeçirici  Sn, Pb is
ə elektriki yaxşı  keçirir. Sn-ı  bir-birinə  keçən (temperaturdan  asılı olaraq  ) 
formaları var  
rombik
S
C
Sn
ağ
C
Sn
boz
γ
β
α
0
0
164
132
⇔
⇔
 
C – 2, Si – 3, Ge – 5, Sn – 10, Pb – 4 izotopları var. 
3.
  Kimyəvi    xassələri:  IV  A  yarımqrup  elementləri  passivdirlər,  adi  şəraitdə  heç  bir  sadə  və  mürəkkəb 
madd
ələrlə q/t –də olmurlar. Ancaq qızdırıldıqda re-aksiya daxil olurlar  

82 
 
X
H
Si
Si
Ca
Si
Ca
Si
Mg
Mg
Si
SiC
C
Si
SiS
S
Si
N
Si
N
Si
X
J
Si
SiBr
Br
Si
SiCl
Cl
Si
SiO
O
Si
SiF
F
Si
CaC
C
Ca
H
C
H
C
CN
N
C
F
C
F
C
C
Al
Al
C
X
J
Cl
Br
C
CS
S
C
CO
CO
O
C
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
−
+
2
2
2
2
4
3
2
2
4
2
4
2
2
2
4
2
2
4
4
2
2
2
4
4
2
3
4
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
2
2
2
2
2
)
(
2
2
,
,
2
;
 
IV A qrup elementl
əri mürəkkəb maddələrlə qarşılıqlı təsirdə olurlar. 
2
3
2
2
2
4
4
2
2
4
2
6
2
3
4
2
3
2
2
2
4
2
2
2
2
3
3
4
3
2
2
2
2
2
2
2
4
2
4
9
4
3
4
18
3
,
,
2
4
6
9
2
3
H
SiO
Na
O
H
NaOH
Si
H
SiO
Na
NaOH
Si
X
O
H
Si
H
SiF
HF
Si
O
H
NO
SiF
H
HNO
HF
Si
X
SO
H
HCl
HNO
Si
O
H
SO
CO
SO
H
C
O
H
NO
CO
HNO
C
CO
C
Al
C
O
Al
CO
CaC
C
CaO
Zn
CO
ZnO
C
H
CO
O
H
C
t
t
t
t
t
q
t
q
t
t
t
t
+
→
+
+
+
→
+
→
+
+
→
+
+
+
→
+
+
→
+
+
+
→
+
+
+
→
+
↑
+
→
+
+
→
+
+
→
+
+
→
+
 
4.
 
Oksid,  hidroksid,  tursu  və  duzları: 
  IV  A  yarımqrup  elementl
ərinin    EO  və  EO
2
  tipli  oksidl
əri  
m
əlumdur.  
CO v
ə SiO tipli oksidləri  duz əmələ gətirməyən oksidlərdir. 
O
H
SiO
Na
NaOH
SiO
SiO
Na
O
Na
O
Si
t
t
2
3
2
2
3
2
2
2
2
+
→
+
→
+
 
Ge, Sn, Pb-ın EO v
ə EO
2
   E(OH)
2
      E(OH)
4
 tipli  oksid v
ə hidroksidləri amfoterdirlər.  
SiO
2
 + HF
→ SiF
4
 + H
2
O (
şüşə yazma reak-ı) 
CO oksid. Donor  akseptor mexanizmi üzr
ə  əmələ gəlmiş oksidlər  
dig
ər oksidlərdən fərqlidir. 
 
CO-z
əhərli  qazdır,  suda  pis  həll  olan    qazdır,  özünü həm  oksidləşdirici  həm  də    reduksiya  edici  kimi 
aparır. 
 
CO
2
  -karbon  dioksid  x
ətti  quruluşdadır    (sp-hibrid    vəziyyətində)    IV  A  yarımqrup  elementlərinin  
H
2
EO
3
  tipli tur
şuları  məlumdur, ən davamcısı H
2
CO
3
-karbonat tur
şusudur. 

83 
 
 
,
,
3
2
3
2
SiO
H
CO
H
     tur
şuluq azalır. 
 
Si
2
H
6
,  Si
3
H
8
,  Si
4
H
10
 t
ərkibli hidrogenli birləşmələri məlumdur. Hamısı  sp
3
 hibrid v
əziyyətindədirlər. 
4
4
, SiH
CH
 
 
 
СH
4
-metan,    SiH
4
-silan,      Onlar  dolayı  yolla  alınırlar.  Yalnız  karbon  hidrogenl
ə 
birba
şa birləşir. 
 
Hidroduzlardan 
ən  mühümləri    hidrokarbonatlardır:  NaHCO
3
-çay  sodası, 
Ca(HCO
3
)
2
,  Mg(HCO
3
)
2
  –  suyun  müv
əqqəti  codluğunu  yaradan  ionlar.  Qızdırdı-qda 
parçalanırlar  
 
O
H
CO
CaCO
HCO
Ca
O
H
CO
CO
Na
NaHCO
t
t
2
2
3
2
3
2
2
3
2
3
)
(
;
2
+
+
→
+
+
→
 
 
Ş
üşə:    Adi  p
əncərə  şüşəsinin  tərkibi 
2
2
6SiO
CaO
O
Na
•
•
. 
Şüşə  hazırlamaq  üçün 
qum (SiO
2
- kvars) soda (Na
2
CO
3
) v
ə əhəngdaşı (CaCO
3
) qarı
şığı 1500
0
 S-d
ə qızdırılır. 
2
2
2
2
3
3
2
2
6
6
CO
SiO
CaO
O
Na
SiO
CaCO
CO
Na
+
•
•
→
+
+
 
Na
2
CO
3
 
əvəzinə  K
2
CO
3
  götürs
ək  çətinəriyən  və  ya  kimyəvi  şüşə  alınar. 
3
2
2
;
6
CaCO
SiO
CaO
O
K
•
•
-
əhəngdaşını  PbO
2
 
əvəz  etsək  büllur  şüşə  alınar  
2
2
2
6SiO
PbO
O
K
•
•
.  R
əngli  şüşə  almaq  üçün    bəzi  metal  oksidləri    qatırlar  CoO-göy, 
Cr
2
O
3
-ya
şıl,  CuO-göy  yaşıl,  Cu
2
O-qırmızı,  MnO
2
  FeS-qara  r
əngli  şüşələr  almaq  üçün  
istifad
ə  olunur.  Pleksiqlas    adlanan-  üzvi  şüşədən    aviasiyada,  maşınqayırmada    və 
m
əişətdə i/o-nur. Üzvi şüşə metakril tur-nun metil efirinin po-limeridir.  
Şüşədən  həm  də  şüşə  lif  və  parçaların  istehsalına    sərf  olunan  şüşə  saplar    hazırlanır. 
Şüşə parçalar  izolyator  kimi tətbiq  olunur.  
 
Sement: 
Ən çox işlədilən portlant sement  istehsalı üçün əsas xammal əhəngdaşı 
v
ə  gildir.  1400
0
S-d
ə  bu  proses    aş-kı      reak-a    baş  verir,  nəticədə    kalsium  sulfat  və 
kalsium  metaalüminat  
əmələ gəlir: 
gil
O
H
SiO
O
Al
O
H
SiO
O
Al
t
2
2
3
2
2
2
3
2
2
2
2
2
+
•
→
•
•
 
2
2
3
2
3
2
2
3
)
(AlO
Ca
O
Al
CaO
CaSiO
SiO
CaO
CO
CaO
CaCO
t
→
+
→
+
↑
+
→
 
əmələ  gələn  maddələr  soyudulur  narın  toz  halına  
salınır.  Sementd
ən beton (çınqıl  və qumun  qarışığı) şlakbeton  (sementin şlakla qarışığı), dəmir beton (betona 
d
əmir karkas əmələ etdikdə alınır) kimi geniş istifadə olunan maddələr alırlar. 

84 
 
∂
h
 
Davamlılığı azalır 
 
62.V qrupun əsas yarımqrup elementləri. N və P. Azotun təbiətdə 
yayılması vəbirləşmələri. 
1.
  Ümumi xarakteristikası: 
 
V  A  yarımqrup  elementl
ərinə  N,  P,  As,  SBi  elementləri  daxildir.  Bu 
elementl
ər ns
2
 np
3
 elementl
əridir. Azotda 2d  orbitası  olmadığından  5 valentlik  
göst
ərə bilmir. Digər elementlər  isə 5 valentlik  göstərə bilirlər. Çümki onlarda 
(P, As, Sb, Bi) müvafiq olaraq  3d, 4d, 5d, 6d orbitalları var-dır. 
     2s
2
        2p
3
                                 ns
2
          np
3
                  nd
0
 
N   
↑↓      ↑    ↑     ↑                   X ↑↓      ↑    ↑     ↑                                
                                                      n • n=3 
ns
1
       np
3
                nd
1
 
                    
↑       ↑   ↑    ↑         ↑                        
                            v=5 
 
Bu  yarımqrup    elementl
ərinin    mak.  Ok.d.  +5  minim.  Ok.d.  -3  olur. 
Valentliyi 
əsasən    3:5    göstərir  (  azotda  1,  2,  3,  4  olur)  N→Bi  sırasında    elek-
trom
ənfilik, q/ metallıq  xassə azalır. Atom radiusu  sıxlığı artır. 
 
 
 
Azot v
ə fosfor  tipik q/m Arsendə bu xassə zəif Sb  amfoter. Bi- isə  artıq metallıq 
xass
ə  daşıyır və bu səbəbdən Bi  birləşmələrinin çoxusunda 3 valentlidir.   Əsasən  
R
2
O
3
 v
ə R
2
O
5
 tipli oksidl
əri (azotda  beş oksidin hamısı var). RH
3
 tipli uçucu 
birl
əşmələri HEO
2
, HEO
3
, H
3
EO
3
, H
3
EO
4
  tipli tur
şuları mövcuddur. 
 
NH
3
, PH
3
, AsH
3
, SbH
3
, BiH
3
          h
əmçinin  oksigenli turşularının davamlılığı və  
 
oksidl
əşdiricik qabiliyyəti getdiqcə azalır. 
∂
h
 
 
 
N, P, As, Sb, Bi 

85 
 
 
 
Təbii birləşmələri: 
T
əbiətdə birləşmələr halında rast gəlinirlər. Yalnız azot sərbəst 
halda    havada  (78%)    olur.  Azot 
əsasən  soralar  şəklində  rast    gəlinir.  NaNO
3
,  KNO
3
, 
Ca(NO
3
)
2
 azot h
əmçinin  canlı orqanizmdə, az miqdarda  neftdə və daş kömürdə tapılır. 
Fosfor 
ən  çox  fosforit  Ca
3
(PO
4
)
2
,  apafitl
ər  –Ca
3
(PO
4
)
2
•3CaHaC
2
  (HaL=FCl) 
şəklində 
rast g
əlinir. Arsen As
1
S
4
 , As
2
S
3
 , As
2
O
3 
 
şəklində, stibium Sb
2
S
3
, Sb
2
O
3
. Bismut Bi
2
S
3
, 
Bi
2
O
3
 
şəklində rast gəlinir. 
 
 
Allotropik şəkildəyişmələri: Azotun
 allotropik  
şəkildəyişməsi yoxdur. Fosforun 3 
allotropik  
şəkildəyişməsi ağ, qırmızı və qara formaları vardır.