Əsas məsələl

 
 
63. Azotun fiziki və kimyəvi xassələri, oksidləri və turşuları. 
Alınmaları: 
Azotu s
ənayədə havadan (-196
0
S) laboratoriyada a
şağıdakı üsullarla alırlar: 
 
O
H
N
Cu
NH
CuO
O
H
O
Cr
N
O
Cr
NH
O
H
N
NO
NH
t
t
t
2
2
3
2
3
2
2
7
2
2
4
2
2
2
4
3
3
2
3
4
)
(
2
+
+
→
+
+
+
→
+
→
 
 
Fosforu a
ş-kı üsulla alırlar(əsasən sənayədə): 
O
H
CO
PO
Ca
P
C
HPO
Ca
CO
P
CaSiO
SiO
C
PO
Ca
t
t
2
2
4
3
4
2
4
3
2
2
4
3
6
10
)
(
10
)
(
3
5
2
3
3
5
)
(
+
+
+
→
+
+
+
→
+
+
 
 
 
Fiziki xassələri: 
azot r
əngsiz, dadsız havadan bir gədər yüngül, suda az həll olan 
qazdır.  B
ərk  halda  molekulyar  kristal    qəfəsə  malikdir.  Fosfor  kristal    haldadır.  P-P  
rabit
əsi  N        N    rabitəsindən  zəifdir.  AS    və  Sb  metallik  parıltıları    olur.  Bi  isə  artıq 
gümü
şü ağ metaldır. As və Bi  elektrik istiliyi yaxşı Sb isə pis  keçirir.  
 
N-2, Sb-2, P, As, Bi – 1 izotopları var. 
Kimyəvi  xassələri:
  Azotun  reaksiya  girm
ə  qabiliyyəti    passivdir,  adi  şəraitdə 
yalnız Li, ag fosfor adi 
şəraitdə F
2
, Cl
2
 (Sb h
əmçinin)  reaksiya daxil olurlar. 
 

86 
 
Duz əmələ 
gətirməyən 
Duz əmələ 
gətirənlər 
 
3
2
2
2
2
2
2
3
2
2
2
3
2
5
2
3
2
2
3
2
5
3
2
2
5
2
2
3
2
5
2
3
2
2
3
2
2
3
2
)
(
2
3
2
2
2
,
3
,
2
5
2
3
,
2
6
NH
H
N
X
H
P
NO
O
N
P
Mg
Mg
P
CN
N
C
P
Ca
Ca
P
BN
N
B
S
P
S
P
S
P
N
Ca
N
Ca
PCl
PCl
Cl
P
AlN
N
Al
PF
F
P
N
Mg
N
Mg
O
P
O
P
O
P
N
Li
Li
N
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
 
Hidrogenli birləşmələrii  aşağıdakı üsulla alınır: 
 
3
2
2
3
2
3
6
PH
MgCl
HCl
P
Mg
t
+
→
+
 
 
Oksidləri və hidrogenli birləşmələri:  
 
Azotun 5 oksidi   N
2
O,   NO,   N
2
O
3
,   NO
2
,   N
2
O
5 
 
 
 
 
N
2
O
  v
ə  NO qazdır,  N
2
O
3
-göy  maye,  NO
2
-qonur  qaz,  N
2
O
5
-b
ərk  kristal  maddədir.  N
2
O
 
narkoz m
əqsədilə işlədilir. NO – davamsız birləşmədir açıq havada yaşamır. 
 
2
2
2
2
NO
O
NO
→
+
çevrilir. 
 
 
NO
2
 
əsasən nitrat turşusu  alınmasında şoraların istehsalında  istifadə edilir.N
2
O
5
 
güclü  oksidl
əşdiricidir.  Azot    oksidləri  metalların  duru  və  qatı  HNO
3
-l
ə  qarşılıqlı 
t
əsirindən alınır.  
 
P
2
O
5
-z
əhərli  ağ  kristal  maddədir.  P
2
O
5
  a
ğ  qara  bənzər  hiqroskopik    maddədir.  As
2
O
3
 
güclü z
əhərdir. Sb
2
O
3
 a
ğ bərk maddədir- çaxır turşusu ilə birləşməsi mədəni təmizləyən 
madd
ə  kimi  istifadə  olunur.Bi
2
O
3
  sarı  kristaldır,  tibbd
ə  mədə  bağırsaq  xəstəliklərinə 

87 
 
qar
şı  dərman  hazırlanmasında  istifadə  olunur.Həmçinin  şüşə,  polimer  istehsalında 
istifad
ə olunur. As
2
O
5
 hiqroskopik madd
ədir. 
NH
3
, PH
3
, AsH
3
, SbH
3
, BiH
3
 sırasında  davamsızlıq artır. BiH
3
 adı 
şəraitdə  parçalanır. 
NH
3
 ba
şqa hamısı pis  iyli zəhərli qazdır. NH
3
 v
ə PH
3
 tur
şularla duz, digərləri isə duz 
əmələ gətirmirlər. 
 
[
]
O
H
O
P
O
PH
O
H
Cu
N
CuO
NH
X
turşu
BiH
SbH
AsH
J
PH
HJ
PH
NO
NH
HNO
NH
2
5
2
2
3
2
2
3
3
3
3
4
3
3
4
3
3
3
4
2
3
3
3
2
,
,
+
→
+
+
+
→
+
→
+
→
+
→
+
−
+
 
HNO
3
 oksidl
əşdirici turşudur. Metallarda və qeyri-metallarla  qarşılıqlı təsirdə  N atoma  
reduksiya olunur v
ə NH
3
, NH
4
NO
3
, N
2
, N
2
O, NO, NO
2
 tipli birl
əşmələr alınır. Həmçinin 
E
2
O
3
 v
ə E
2
S
3
 birl
əşmələr. 
HNO
3
-l
ə q/t-də arsenat və stibiat turşuları alınır. 
NO
SO
H
EO
H
O
H
HNO
S
E
NO
EO
H
O
H
HNO
O
E
28
9
6
4
28
3
4
6
7
4
2
4
2
4
3
2
3
3
2
4
3
2
3
3
2
+
+
=
+
+
+
=
+
+
 
HNO
3
-un  normal v
ə əsası  duzları məlumdur. 
O
H
NO
OH
Ca
HNO
OH
Ca
O
H
NO
Ca
HNO
OH
Ca
2
3
3
2
2
2
3
3
2
)
(
)
(
2
)
(
2
)
(
+
→
+
+
→
+
 
64. Fosforun alınması, fiziki və kimyəvi xassələri, oksidləri və turşuları. 
Hidrogenli birləşmələri  aşağıdakı üsulla alınır: 
t
t
MgCl
EH
HCl
E
Mg
PH
MgCl
HCl
P
Mg
2
3
2
3
3
2
2
3
3
2
6
2
3
6
+
→
+
+
→
+
 
 
 
P
 v
ə As –yarımqrupu elementləri mürəkkəb maddələrlə  qarşılıqlı təsirdə olurlar: 

88 
 
Me=Na, K, Ca 
Me=Mg-Cu 
MeO + NO
2
 + O
2 
O
H
NO
NO
Bi
HNO
Bi
O
H
SO
SO
Bi
SO
H
Bi
O
H
SO
SO
Sb
SO
H
Sb
O
H
AsO
K
O
KOH
As
SO
AsO
H
SO
H
As
O
H
NO
O
Sb
HNO
Sb
O
H
NO
O
Sb
HNO
Sb
NO
AsO
H
O
H
HNO
As
NH
PO
NaH
O
H
NaOH
P
NO
PO
H
O
H
HNO
P
KCl
O
P
KClO
P
O
H
NO
PO
H
HNO
P
d
q
q
q
d
q
t
t
t
t
q
2
2
3
3
2
2
3
4
2
4
2
2
2
3
4
2
4
2
2
3
3
2
2
3
2
4
2
2
3
2
3
2
2
5
2
3
4
3
2
3
3
2
2
2
4
3
2
3
5
2
3
2
2
4
3
3
2
)
(
6
3
)
(
6
3
6
)
(
6
3
5
3
12
4
3
2
3
2
2
2
5
10
10
2
5
3
3
5
3
3
3
5
4
5
2
5
3
5
3
5
5
5
+
+
→
+
+
+
→
+
+
+
→
+
+
→
+
+
+
→
+
+
+
→
+
+
+
→
+
+
→
+
+
+
→
+
+
+
→
+
+
+
→
+
+
+
→
+
 
 
Fosforun iki oksidi P
2
O
3
, P
2
O
5
; As v
ə SbE
2
O
3
, E
2
O
5
 ; Bi   is
ə Bi
2
O
 
əmələ gətirir. Sb
2
O
3
 
və Sb(OH)
3
amfoterdirl
ər. 
 
 
 
4
3
3
3
,
EO
H
EO
H
-tipli  tur
şuları, fosforun həmçinin 
2
3
3
,
PO
H
HPO
 tur
şuda məlumdur. 
Hamısında  5 valentlidir. 
 
65.Fosforlu gübrələr, onların alınması və təsnifatı
. 
H
3
EO
4
 tipli tur
şuların  üç cür duzu məlumdur 
O
H
PO
NaH
PO
H
NaOH
2
4
2
4
3
+
→
+
                 Na-dihidrofosfat 
O
H
HPO
Na
PO
H
NaOH
2
4
2
4
3
2
+
→
+
                Na-hidroortofosfat 
O
H
PO
Na
PO
H
NaOH
2
4
3
4
3
3
+
→
+
                  Na-ortofosfat 
 
4
3
PO
H
 heyvanın  v
ə  bitkilərin  həyat  fəaliyyətində  böyük  rol  oynayır.  O,  AMF, 
ADF, ATF parçalanması n
əticəsində orqanizmə çoxlu enerji verir. 
 
Duzları qızdırdıqda parçalanır. Nitrat duzlarının parçalanması f
ərqlidir: 
 
 
 
 
)
(
2
3
)
(
2
3
2
3
3
3
2
3
2
2
2
3
2
3
2
2
2
2
su
tur
fosfit
PO
H
O
H
O
P
su
tur
nitrit
HNO
O
H
O
N
NO
HNO
O
H
NO
X
O
H
O
N
−
→
+
−
→
+
+
→
+
→
+
MeNO
2
+O
2 
Me
3
(EO
4
)
2
→Me
2
O
3
 + E
2
O
5 

89 
 
Me=Hg - Au 
Me + NO
2
 + O
2 
Me(NO
3
)
n
 
 
 
 
Tur
şuların və duzların  ən əhəmiyyətlisi  HNO
3
 v
ə onun duzlarıdır. 
 
Tətbiq  sahələri:
  Azot 
əsasən  ammonyakın  sintezi  üçün  və  HNO
3
  alın-masında. 
Maye  azot  inert  mühit  v
ə  soyuducu  sistem  alınmasında  .  NH
3
  metalların  alınmasınd, 
kübr
ə istehsalında, təbabətdə qaynaq işlərində, partlayıcı maddələr istehsalında  istifadə 
olunur.  HNO
3
  s
ənayenin    çox  sahələrində  bir  çox  birləşmələrin  alınmasında  istifadə 
olunur. H
əmçinin HNO
3
 –d
ən partlayıcı maddələr, boyalar, liflərin alınmasında  istifadə 
olunur. Fosfor müxt
əlif məqsədlərlə olunur. Qizmızı fosfor kibrit istehsalında. Ağ fosfor  
partlayıcı madd
ələrin  istehsalında istifadə olunur. P
2
O
5
  söndürücü madd
ə kimi qazların 
qurudulmasında. H
3
PO
4
 mineral gübr
ə istehsalında istifadə olunur.  
 
Mineral  gübrələr:
  Bitkil
ərin  tərkibinə  75-ə  qədər  kimyəvi  element  daxildir.  3 
kimy
əvi element: azot, fosfor və kalium əsas qida elementi kimi daha çox lazımdır. 
 
Azot
  bitkil
ərdə, boy  inkişafında   əmələ  gəlməsinə çox  kömək  edir. Əsas azotlu 
gübrələr
 a
şağıdakılardır: 
 
karbomid
O
H
NH
CO
NH
CO
NH
CO
SO
NH
SO
H
NH
SO
NH
NO
NH
HNO
NH
NO
NH
NaCl
KNO
NaNO
KCl
KNO
CO
NaNO
NANO
NO
CO
Na
NaNO
t
S
2
2
2
3
2
2
2
4
2
4
4
2
3
2
2
4
3
4
3
3
3
4
3
100
3
3
2
2
3
2
3
2
3
)
(
2
;
)
(
)
(
2
;
)
(
;
;
2
;
0
+
→
+
→
+
→
+
+
⇔
+
+
+
=
+
 
 
 
P
-bitkil
ərdə    gedən  oksdləşmə-  reduksya  proseslərində  iştirak  edən  nuklein 
tur
şularının    tərki-binə  daxil  olur.  P-reproduktiv  orqanların  (meyvə,  çiçək)  
böyüm
əsininə  kömək edir. Əsas P-gübrələri aşağıdakılardır: 
 
2
4
2
4
4
2
2
4
3
)
(
2
2
)
(
PO
H
Ca
CaSO
SO
H
PO
Ca
+
=
+
- sadə superfofat 
Me
3
(EO3)
2
 → Me
2
O
3
 + E
2
O
3 

90 
 
∂
h
 
∂
h
 
2
4
2
4
3
2
4
3
)
(
3
)
(
PO
H
Ca
PO
H
PO
Ca
=
+
- ikiqat superfosfat 
O
H
O
H
CaHPO
PO
H
OH
Ca
2
2
4
4
3
2
)
(
+
•
=
+
- prespital 
4
2
4
3
4
3
PO
H
NH
NH
PO
H
=
+
- ammofos 
4
2
4
3
4
3
)
(
HPO
NH
NH
PO
H
=
+
- diammofos 
KCl
NO
NH
HPO
NH
•
•
3
4
4
2
4
)
(
- nitrofoska (qarışıq kübrə) 
 
 
Azot
  bitkil
ər  tərəfindən  N
2
 
şəklində  mənimsənilir.  Ən  zəngin  azotlu  gübrə 
karboniddir. Fosfor  bitkil
ər  tərəfindən P
2
O
5
 
şəklində mənimsənilir. Ən zəngini ikiqat 
super-fosfatdır. 
 
 
 
66. VI qrupun əsas yarımqrup elementləri haqqında ümumi 
məlumat.Oksigenin,alınması, fiziki və kimyəvi xassələri. 
 
Ümumi  xarakteristikası.
  VI  yarımqrup    elementl
ərinə    O,  S,  Se,  Te  və  Po 
daxildir.  Onlar  ns
2
  np
4
    elementl
əridir.  Normal  halda  2  həyəcanlı  halda  (oksigendən 
ba
şqa, 2d orbitası yoxdur) isə 4 və 6 valentlik göstərirlər. 
 
                 2s
2
             2p
4
 
 
O
8
     
↑↓         ↑ ↓    ↑     ↑                      X   2d orbitası yoxdur 
 
 
                    ns
2
        np
4
                  nd
0
 
 
S, Se, Te     
↑ ↓      ↑ ↓    ↑    ↑                                                      
                                  ns
2
       np
3
             nd
1
 
                                  
↑↓    ↑   ↑   ↑       ↑                                4 (EO
2
) 
 

91 
 
                                   ns
1
      np
3
                    nd
2
 
                                    
↑       ↑   ↑    ↑      ↑   ↑                         6 (EO
3
) 
 
 
Oksigenin ok.d. -2(oks. 
əs. tur. Duz.), -1(peroks.), sıfır (O
2
) v
ə +2(OF
2
). S, Se, Te 
ok.d.  -2, 0, +2, +4, +6 (kükürd
ə -1 FeS
2
) malik olur. Oksigenin  valenti 2 v
ə 3(CO və 
H
3
O
+
 -da) olur. 
 
O
→ Po sırasında  oksidləşdiricilik, qeyr metallıq xassə  getdikcə azalır, reduksiya-
edicilik, atom radiusu  is
ə artır. Artıq  Po-da  metallıq xassəsi özünü  göstərir. H
2
EO
4
 
tur
şularının   qüvvətliliyi  getdikcə azalır, əksinə H
2
E  tur
şularının  qüvvətliyi isə  qrup 
üzr
ə, yuxarıdan aşağıya doğru artır. Bu yarımqrupda ən qüvvətli (diss. dərəcəsinə görə) 
tur
şu  H
2
SO
4
,  oksigensizl
ərdən  isə  H
2
Te  sayılır.  Hidrogenli    birl
əşmələrindən    ən 
davamlısı  H
2
O, 
ən davamsızı H
2
Te sayılır. 
 
Bu yarımqrup elementl
əri (O-dən başqa) hallogenlər(filizdoğuran)  adlanır. 
 
Təbiətdə  tapılması:
Bu  elementl
ərdən  oksigen  sərbəst  halda  havada,  birləşmələr 
halda  suda,  qumda  v
ə  oksigen  tərkibli  minerallarda,  bütün  canlı  orqanizmlərin 
t
ərkibində  rast gəlinir. Kükürd sərbəst  və birləşmələr halda  rast gəlinir. Se, Te və Po 
is
ə  yalnız    birləşmələr  halda    tapılırlar.  Əsas  mineralları  aşağıdakılardır:  FeS
2
-pirit, 
ZnS-sfalerit,  Cu
2
S-mis  parıltısı,  CaSO
4
  •  2H
2
O-gips.  O-3,  S-4,  Se-6,  Te-8,  Po-27-
izotopları  var.  Oksigenin-2,  kükürdün-3,  Seleninin  -
əsas  3,  tellurun-2  allotropik 
şəkildəyişmələri məlumdur.