Əsas məsələl

 
69. Hidrogen peroksid, alınması, fiziki və kimyəvi xassələri. 
H
2
O
2
  – hidrogen peroksid  H-in oksigenl
ə əmələ gətirdiyi ikinci tip birləşmə-dir. 
H-O-O-H qurulu
şuna malikdir. Oksigen -1 ok.d. malikdir. Adi şəraitdə maye haldadır. 
şığın  təsirindən  parçalandığı  üçün  onu  qaranlıq  yedə  polietilen  alümini-um  və  ya 
polietilen qablarda 30-60%-li m
əhlulu halında saxlayırlar. 
Laboratoriyada a
şağıdakı üsullarla alırlar 
2
2
4
4
2
2
2
2
4
4
2
2
,
O
H
CaSO
SO
H
CaO
O
H
BaSO
SO
H
BaO
+
=
+
+
=
+
 
S
ənayedə H
2
SO
4
  (50-60%-lı)  elktrolizind
ən  alırlar: 
2H
2
SO
4 
−
+
+
4
2
2
HSO
H
 
2
2
2
:
H
e
H
K
=
+
+
+
8
2
2
4
2
2
:
O
S
H
e
HSO
A
=
−
−
+
 (persulfat tur
şusu) 
3
2
2
8
2
2
2SO
O
H
O
S
H
+
→
 
Spirtl
ərdən də alırlar 
CH
2
CH
2
CH
3
 + O
2
             CH
3
COCH
3
 + H
2
O
2  

99 
 
oksidləşdirici 
reduksiyaedici 
  OH 
Hidrogen peroksidd
ə  oksigen  -1 ok.d.malik  olduğundan  o həm  oksidləş-dirici 
h
əm də reduksiya edici kimi  özünü aparır. 
0
2
O
1
2
2
−
O
H
−
O
H
2
 
 
2
2
O
H
reduksiyaedicil
ərlə  özünü    oksidləşdirici    kimi  əksinə  oksidləşdiricilərlə 
(güclü) özünü  reduksiyaedici kimi  aparır. 
O
H
PbSO
O
H
PbS
O
O
H
MnSO
SO
K
SO
H
O
H
KMnO
2
4
2
2
2
2
4
4
2
4
2
2
2
4
4
4
5
8
2
3
5
2
+
=
+
+
+
+
=
+
+
 
2
2
O
H
-tibbd
ə  dezinfiksiyaedici və qanaxmanı  dayandıran  maddə  kimi    i/o-nur. 
Oksidl
əşdiricilik xassəsindən  parçaların  tük və samanın ağardılmasında  i/o-nur. 
85-90%-lı  m
əhlulu  partlayıcı    maddə  kimi    həmçinin    reaktiv  mühərriklərdə 
istifad
ə olunur. 
Hidrogen  atomları    hidrogen  molekuluna    nisb
ətən  çox  mütəhərrikdir.  Bu 
s
əbəbdən    orqanizmdə    fizioloji    proseslərdə    pH-ın  bufer  məhlulların    tərkibində 
(karbonatlı,  fosfatlı,  zülal  v
ə  s.)  sabit  saxlanmasında  rolu    böyükdür.  pH-ın    mədə-də  
z
əif  turş  mühit, qanda zəif qələvi mühitin yaradılmasında 
+
H
ionunun müt
əhərrikliyinin  
böyük rolu  vardır. Bunun say
əsində orqanizmdə  fermentlərin fəaliyyəti  təmin olunur.  
 
70. Su, quruluşu, fiziki və kimyəvi xassələri. Faza diaqramması. 
 
Suyun  formulu  H
2
O-dur.  Su  molekulunda  oksigen  atomu  sp
3
  hibridl
əşmə 
halındadır.  Oksigenl
ə  hidrogen  arasındakı  bucaq  104,5
o
  –dir.  Su  molekulunda  polyar 
rabit
ə, su molekulları arasında isə hidrogen rabitəsi mövcuddur. Su yer qabığında ən çox 
yayılmı
ş maddədir. 
 
T
əbiətdə adi su ilə yanaşı cüzi miqdarda “ağır su’’var.  
 
Su r
əngsiz, iysiz, dadsız, şəffaf mayedir. Normal atmosfer təzyiqdə 0
o
-d
ə donur, 
100
0
C-d
ə qaynayır. 4
0
C-d
ə sıxlığı 1q/sm
3
-dur. 
 
Cu,  Hg,  Ag,  Au  v
ə Pt-dən  başqa  su  bütün  metallarla  qarşılıqlı  təsirdə  olur.  Adi 
şəraitdə su qələvi və qələvi metallarla qarşılıqlı təsirdə olduqda hidrogen və qələvi alınır. 
 
2Na + 2H
2
O 
→ 2NaOH + H
2 
Ca + 
2H
2
O 
→ Ca(OH)
2
 + H
2
 
 
Az  aktiv  metallar  yüks
ək  temperaturda  su  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olur,  bu  zaman 
hidrogen v
ə həmin metalların oksidləri alınır. 
Mg + H
2
O 
    ௧  
ሱۛሮ
 MgO + H
2
 

100 
 
∂
h
 
∂
h
 
∂
h
 
HClO
HClO
HClO
HClO
→
→
→
2
3
4
 
4
4
4
HJO
HBrO
HClO
→
→
 
Turşuluq qüvvətliyi azalır 
Turşuluq qüvvətliyi azaalır 
Zn + H
2
O 
    ௧  
ሱۛሮ
 ZnO +  H
2
 
 
Su qeyri metallarla da qar
şılıqlı təsirdə olur: 
2F
2
+ 
2H
2
O 
→ 4HF + O
2
 
Cl
2
+ 
H
2
O 
→ HCl + HClO 
 
Su doymamı
ş karbohidrogenlərlə də qarşılıqlı təsirdə olur.
 
CH
2
=CH
2
 + H
2
O 
௧,௞௔௧.
ሱۛۛሮ
 CH
3
 – CH
2
OH 
71. VII qrupun əsas yarımqrup elementləri haqqında ümumi məlumat. 
 
Ümumi  xarakteristikası:
VIIA  yarımqrupuna  F,  Cl,  Br,  J,  At  elementl
əri  aiddir. 
Hallogen  sözü  duzdo
ğuran  deməkdir.  Metallarda  duz  əmələ  gətirdiklərinə  görə  bu  ad 
onlara  verilmi
şdir.  Bu  yarımqrupa  hidrogendə  daxildir.  Lakin  s-elementi  olduğundan 
əvvəldə  verilmişdir.  Bu  elementlər    p-ele-mentləridir.  Normal  və  həyəcanlı  halda 
a
şağıda elektron  formulları və onların qrafik yazılışı verilmişdir: 
                         2s
2
        2p
5
 
F    1s
2
 2s
2
 2p
5
   
↑↓       ↑↓   ↑↓    ↑                        X 
 
                   ns
2
            np
5
                    nd
0
 
Cl, Br, J     
↑↓      ↑↓  ↑↓    ↑                  
                             ns
2
        np
4
                     nd
1
 
                            
↑↓     ↑↓  ↑    ↑          ↑  
               3 
                             ns
2
        np
3
                     nd
2
 
                            
↑↓       ↑    ↑     ↑       ↑   ↑                            5 
                              ns
1
       np
3
                     nd
3
 
                               
↑       ↑    ↑     ↑        ↑   ↑   ↑                      7 
  Qrafik  formullarından    gördünyü  kimi  birl
əşmələrədə  (həyəcanlı  halda)  3,  5,  7 
valentlik    göst
ərə  bilirlər.  Normal  halda    bir  valentli  olurlar.  Flüor  bütün 
birl
əşmələrdə  -1 ok.d. və bir valentli olur. Cl, Br, J isə -1, 0, +1, +3, +5, +7 ok.d. 
göst
əririlər.  At  süni  sürətdə  alınmışdır,  radioktiv  elementdir.  Xassələri    hələ  tam 
öyr
ənilməmişdir. 
J
F
→
 sırasında  oksidl
əşdiricilik,  elektromənfilik,  ionlaşma 
enerjisi, atoma h
əsaslıq, qeyrimetalliq  xassə azalır, əksinə reduksi-yaedicilik  atom 
radiusu metallıq xass
ə sıxlığı artır.  
 
 
At
F
→
 sırasında  h
ər bir element özündən sonrakı birləşmələrdən sıxışdırıb çıxardır. 
  HF, HCl, HBr, HJ sırasında rabit
ənin davamlılığı polyarlığı azalır, turşuluq qüvvə 
si  (
α-görə), reduksiyaedicilik artır.Flüorun oksigenli turşusu və duzu yoxdur.  Digər 
hallogenl
ərin oksigenli turşuların qüvvətliyi aşağıdakı kimi dəyişir: 
 

101 
 
 
Təbiətdə yayılması:
 Bu elementl
əyer qalığında geniş yayılmış elementləridir(At-dan 
ba
şqa). Sərbəst halda tapılmırlar. Yalnız birləşmələr halında yayılmışlar. 
  NaCl-  da
ş  duz  (qalit),  KCl-silvin,  NaCl·KCl-silvinit,  KCl·MgCl
2
·6H
2
O-karnalit, 
CaF
2
-flüorit,  Na
3
AlF
6
-kreolit,  Ca
3
(PO
4
)
2
·3CaF
2
-flüorapatit.  Brom  h
əll  olmuş  
bromidl
ər  KBr,  NaBr,  MgBr
2
 
şəklində  dəniz  suyunda,  buruq  sularında.  Yod  dəniz 
yosunlarında q
ələvi metallarının duzlar şəklində dəniz suyunda , dəniz yosunlarında 
olur. Brom v
ə yodun müstəqil  mineralları yoxdur. Astatium süni sürətdə alınmışdır. 
F-1, Cl-2, Br-2, J-1, astatiumun izotopları yoxdur (radioaktivdir). 
 
72. Halogenlərin təbiətdə tapılması və alınması. 
Alınmaları: 
a)
  sənayədə-flüor  duzların  ərintisindən,  xlor  isə  duzların  ərintisindən  həm  də  sulu 
m
əhlulların, elektrolizi ilə alınırlar. Brom və yodu almaq  üçün onların duzlarına 
xlorla t
əsir edirlər: 
,
2
2
F
Ca
CaF
elz
+
→
 
 
2
.
2
2
F
K
KF
elz
+
→
2
.
2
2
Cl
Na
NaCl
elz
+
→
 
 
2
2
2
2
2
2
Cl
H
NaOH
O
H
NaCl
elz
+
+
→
+
2
2
2
2
2
2
Br
H
NaOH
O
H
NaBr
elz
+
+
→
+
 
 
2
2
2
2
Br
NaCl
Cl
NaBr
+
→
+
2
2
2
2
J
KCl
Cl
KJ
+
→
+
 
b)
  Xlor, brom və yodu laboratoriyada aşağıdakı üsullarla almaq olar: 
 
 
O
H
X
MnX
HX
MnO
2
2
2
2
4
+
+
=
+
J
Br
Cl
X
,
,
=
 
O
H
X
MnX
KX
HX
KMnO
2
2
2
4
8
5
2
2
16
2
+
+
+
=
+
 
O
H
Cl
CrCl
KCl
HCl
O
Cr
K
Cl
O
H
CrCl
KCl
HCl
O
Cr
K
O
H
Cl
CaCl
HCl
ClO
Ca
O
H
X
KCl
HX
KClO
2
2
3
7
2
2
2
2
3
7
2
2
2
2
2
2
2
2
3
8
3
2
4
16
2
3
7
2
2
14
2
4
)
(
3
3
6
+
+
+
=
+
+
+
+
=
+
+
+
=
+
+
+
=
+
 

102 
 
J
Br
Cl
F
X
,
,
,
=
 
 
73. Halogenlərin fiziki və kimyəvi xassələri. 
Fiziki xassələri:
Flüor açıq sarı r
əngli kəskin iyli, zəhərli qazdır, havadan 1,3 dəfə flüor 
su  il
ə  partlayış  verir,  onun  suda  məhlulunu  almaq  mümükün  deyil.  Xlor  sarımtıl  yaşıl 
r
əngli zəhərli qazdır. Havadan 2,5 dəfə ağırdır, suda həll olur(xlorlu su adlanır), 1 həcm 
suda  2  h
əcm  xlor  həll  olur.  Brom  –tünd  qırmızı  rəngli  ağır  maye.  Yod  isə  bənövşəyi 
r
əngli metal kimi parıldayan kristal maddə. Astatium metala oxşar bərk maddədir. Brom 
buxarlanır,  onun  buxarları  il
ə  nəfəs  aldıqda  zəhərli  təsir  göstərir.  Yodu  qızdırdıqda 
sublim
ə edir(birbaşa qaz halına keçir). Br və J suda pis həll olur. Brom su ilə Br·8H
2
O 
t
ərkibli kristalhidrat əmələ  gətirir.  Hallogenlər üzvi həlledicilərdə benzində, kerosində, 
spirtd
ə,  efirdə,  xloroformda  və  s.  yaxşı  həll  olurlar.  Yod  nişasta  məhlulu  ilə  tünd göy 
r
əngli    məhlul  verir  ki,  bundan  analitik  kimyada  i/o-nur.  Qızdırdıqda  rəng  itir. 
Soyutduqda yenid
ən bərpa olunur. 
` 
Kimyəvi xassələri:
Hallogenl
ər hidrogenlə və digər q/m qarşılıqlı təsirilə olurlar: 
3
2
2
4
2
2
3
2
2
2
4
2
2
5
3
2
2
2
2
2
2
5
2
4
2
6
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
7
2
3
2
;
2
2
3
2
2
2
2
2
BrF
F
Br
JF
F
J
ClF
Cl
F
X
J
S
SiF
Si
F
X
O
Hal
PCl
PCl
P
Cl
SCl
Cl
S
S
Cl
X
C
Cl
PF
F
P
CF
C
F
SF
S
F
HJ
J
H
HBr
Br
H
HCl
H
Cl
HF
H
F
t
Cl
t
t
h
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
=
+
→
+
→
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
+
∂
 
 
 
 
 
74. Hidrogen halogenidlərin alınması, fiziki və kimyəvi xassələri 
Hallogenl
ər bütün metallarla (Au və Pt başqa) q/t olub duz əmələ gətirirlər: 
3
2
2
2
2
2
3
2
3
2
2
2
2
2
3
2
2
3
2
2
3
2
2
2
SbCl
Cl
Sb
CuCl
X
Cu
ZnX
X
Zn
FeX
X
Fe
AlX
X
Al
CaX
X
Ca
NaX
X
Na
t
t
t
→
+
→
+
→
+
→
+
=
+
=
+
=
+
 

103 
 
O 
O 
 
Hallogenl
ər su və qələvilərlə q/t-də olurlar: 
O
H
NaBrO
NaBr
NaOH
Br
O
H
KClO
KCl
KOH
Cl
O
H
F
NaF
NaOH
F
HBrO
HBr
O
H
Br
HClO
HCl
O
H
Cl
O
HF
O
H
F
t
2
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
6
3
2
0
2
2
2
4
2
2
+
+
→
+
+
+
→
+
+
+
=
+
+
→
+
+
→
+
+
=
+
 
 
  Hallogenl
ər digər qeyri-üzvi və üzvi maddələrlə q/t-də olurlar: 
 
 
 
75. Halogenlərin oksigensiz və oksigenli turşular, onların xassələri. 
Oksidləri  xassələri  tətbiq  sahələri:
  Xlorun  Cl
2
O,ClO
2
,  Cl
2
O
6
,  Cl
2
O
7
;  bromun  Br
2
O, 
BrO
2
, BrO
3
; yodun JO
2
, J
2
O
4
, J
2
O
5
 oksidl
əri məlumdur. Hamısı dolayı yolla alınır. Cl
2
O-
sarımtıl  z
əhərli,  qazdır.  Zəhərli  (zəhərvericilərə  qarşı)  maddələr  istehsalında  i/o-nur. 
ClO
2
 – ya
şılımlı sarı zəhərli qazdır, ondan xlorit və xlorat turşuları və duzlarını alırlar. 
3
2
2
2
2
2
HClO
HClO
O
H
ClO
+
→
+
 
 
ClO
3
 (Cl
2
O
6
) tünd qırmızı mayedir, ondan perxloratlar v
ə xloratlar alınır 
4
3
2
6
2
HClO
HClO
O
H
O
С
l
+
→
+
 
 
 
 Cl-O-Cl=0 
O
H
NO
HJO
HNO
J
X
KBr
J
Br
KCl
KBr
Cl
Cl
HF
HCl
F
Br
H
C
Br
H
C
HCl
Cl
H
C
Cl
H
C
Cl
H
C
Cl
H
C
Br
CH
Br
CH
Br
CH
CH
HCl
Cl
CH
Cl
CH
HBrO
HCl
O
H
Br
Cl
HCl
SO
H
O
H
Cl
SO
H
t
t
FeCl
h
h
2
3
3
2
2
2
2
2
2
4
2
2
2
2
2
5
6
2
6
6
6
6
6
2
6
6
2
2
2
2
2
3
2
4
3
2
2
2
4
2
2
2
3
2
2
10
6
10
3
2
2
2
2
2
3
2
10
6
5
2
3
+
+
→
+
→
+
+
→
+
+
→
+
→
+
+
→
+
→
+
−
→
+
=
+
→
+
+
=
+
+
+
=
+
+
∂
∂

104 
 
O 
O 
 
 
 
 
Cl
2
O
7
-r
əngsiz  mayedir.  Perxloratların  alınmasında  i/o-r.  Br
2
O-q
əhvəyi  mayedir, 
BrO
2
-sarı,  BrO-a
ğ  bərk  maddələrdirlər.  JO
2
-sarı,  J
2
O
5
-a
ğ  rənglitoz  rəngli  maddələrdir. 
Bu madd
ələrdən müxtəlif duzların alınmasında istifadə olunur. 
HX turşuları və tətbiq sahələri:  
HJ
HBr
HCl
HF
→
→
→
 sırasında polyarlıq azalır, reduksiyaedicilik artır. 
O
H
J
O
HJ
2
2
2
2
2
4
+
→
+
-adi 
şəraitdə gedir. Suda yaxşı həll olan qazlardır. Suda məhlulları 
tur
şudur: 
a)
  Aşağıdakı üsulla sənayedə alınırlar: 
4
3
2
5
4
3
2
5
2
2
4
4
2
2
5
5
4
2
PO
H
HJ
O
H
PJ
PO
H
HBr
O
H
PBr
HF
F
H
HF
CaSO
SO
H
CaF
q
+
→
+
+
→
+
→
+
+
→
+
 
b)
  Laboratoriyada 
↑
+
→
+
HX
KHSO
NaHSO
SO
H
KX
Na
q
4
4
4
2
,
,
olunurlar  (X=Cl,  Br,  J) 
HX  qazlar k
əskin iylidirlər. HX-turşuları (HX-suda məhlulu) metallarla (Cu, Au, 
Pt,  Hg,  Ag-ba
şqa)H
2
  ayırmaqla  duzlar,  yalnız  Si  v
ə  SiO
2
madd
ələri  HF-la  q\t-də 
duzları 
əmələ gəlirlər. Oksid və əsaslarla duzlar ə/g-lər: 
O
H
X
OH
Al
HX
OH
Al
O
H
X
OH
Ca
HX
OH
Ca
O
H
KX
HX
KOH
O
H
CuX
HX
CuO
J
Br
Cl
F
X
H
FeX
HX
Fe
H
ZnX
HX
Zn
2
2
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
)
(
)
(
)
(
)
(
2
,
,
,
2
2
+
=
+
+
=
+
+
=
+
+
=
+
=
+
=
+
+
=
+
 
 
Üzvi  madd
ələrlə  bir  çox  tətbiq  sahələrinə  malik  (xüsusənaqrar  sahədə  k/t 
z
ərərvericilərlə mübarizədə) birləşmələr verirlər. 
)
,
,
(
2
4
2
4
,
,
,
2
2
4
2
4
2
2
2
2
5
2
4
2
3
2
2
2
J
Br
Cl
X
X
HX
Si
X
HX
SiO
H
SiF
HF
Si
O
H
SiF
HF
SiO
J
Br
Cl
F
X
COOH
CH
X
CH
HX
COOH
CH
CH
X
H
C
HX
H
C
X
H
C
HX
H
С
=
→
+
=
+
+
→
+
+
→
+
=
−
−
→
+
−
=
→
+
→
+
 
 
Ən çox istifadə olunan HCl  turşusudur.