Eshonqulov O. E. va boshq. Genetika: Akad litseylar uchun darslik / A. E. Eshon e 99 qulov, K. N. Nishonboyev, M. Bosimov

Irsiyat — organizmning o'z belgisi va rivojlanish xususiyatlari-
ni kelgusi avlodlariga o'tkazish xossasidir.
Irsiyat tufayli tur 
doirasidagi individlar o ‘xshash b o ‘ladi.
O 'zgaruvchanlik — organizmlarning individual rivojlanish
jarayonida yangi belgilarni k a sh f etish xossasidir.
O ‘zgaruvchanlik 
tufayli tu r doirasidagi individlar bir-biridan farq qiladi. Demak, 
irsiyat bilan o'zgaruvchanlik bir-biriga qarama-qarshi, ammo bir- 
biri bilan uzviy bog‘liq xossalardir. Irsiyat tufayli turning bir xilligi 
saqlanib borsa, o ‘zgaruvchanlik uning xilma-xilligini ta ’minlaydi. 
Bir tur individlari o ‘rtasidagi tafovutlar organizm irsiyatining mod- 
diy asoslari 
o ‘zgarishiga bog‘liq. O ‘zgaruvchanlik tashqi m uhit 
sharoitlari bilan ham belgilanadi.
O ‘zgaruvchanlik tirik tabiatning xilma-xilligini yaratib, tanlash 
uchun material yetkazib beradi, irsiyat esa bu xilma-xillik orasidan 
eng moslanganlarini saqlab qoladi, o ‘zgaruvchanlik natijalarini 
mustahkamlaydi.
Tiriklikning bu ikkala qaram a-qarshi b o ‘lib tuyulgan xususi- 
yatlari: irsiyat (konservativ) va o ‘zgaruvchanlik (progressiv) organik 
olamning evolutsiyasi asosini tashkil qiladi.
Genetika irsiyat va o ‘zgaruvchanlikni idora qilish y o ‘llarini ham
o ‘rganadi, uning natijalaridan insoniyat uchun xizm at qilishda foy-
dalanadi. Shuning uchun ham genetika fa n i boshqa biologik fanlar
orasida yetakchi o ‘rinni egallaydi.
Insonlar juda qadim zam onlardayoq ota-onalar va bolalardagi 
belgilarning o ‘xshashligiga, ular orasidagi farqlarning ham mavjud 
b o ‘lishligiga, bolalarda uzoq ajdodlar belgisining yuzaga chiqishi 
mumkinligiga e ’tibor berganlar.
Insonlar irsiyat xususiyatlaridan stixiyali ravishda o ‘z amaliy 
maqsadlarida m adaniy o ‘simliklar va uy hayvonlari navlari va zot- 
larini yaxshilashda foydalanib kelganlar.
Irsiyat mexanizmlari to ‘g ‘risida dastlabki fikrlarni qadimgi 
allomalar — Demokrit, Gippokrat, Platon, Arastu asarlarida

---

5
uchratish mumkin. M asalan, G ippokrat shunday yozgan edi: 
“ ...urug‘ butun tanani hosil qiladi, sog‘lom urug‘dan tananing 
sog‘lom qismlari, kasal urug‘laridan esa kasal qismlar hosil b o ‘ladi. 
Kaldan — kal bola, ko‘k ko‘zlidan — ko‘k ko‘zli bola, g‘ilaydan 
g‘ilay, tuxum sim on kallalidan — tuxum sim on kallali farzandlar 
dunyoga keladi” . Anaksagor va Arastuning ham irsiyat va jins 
shakllanishi to ‘g ‘risidagi dunyoqarashlari diqqatga sazovordir. 
Platon o ‘zining “Siyosat” nom li asarida jism oniy va m a’naviy 
sog‘lom bolalar tug‘ilishi uchun er-xotinlarni qanday tanlashni, 
bolalarni qanday tarbiyalashni tushuntiradi. Irsiyat to ‘g‘risidagi 
m a’lum otlar buyuk vatandoshimiz Ibn Sinoga ham m a’lum edi. 
Ibn Sino asarlarida odam tabiatining shakllanishida uning belgilari 
(hozirgi zam on tushunchasida — fenotipi), ichki mohiyati (orga- 
nizmning irsiy axboroti — genotipi) va elementlarining (genlarning) 
o ‘zaro munosabatlarining ahamiyati to ‘g ‘risida qim matli fikrlar 
mavjud.
Uyg‘onish davrida tabiat to ‘g‘risidagi bilimlar keng rivojlanib, 
har xil ilmiy m a’lum otlar to ‘plandi, tajribalar o ‘tkazildi. O ‘sha 
davrda ispaniyalik hakim M erkado “Irsiy kasalliklar” nom li asarni 
yaratdi, keyinroq esa M operti, Adams va Nassellarning irsiyat 
sohasida olib borgan ilmiy tekshirishlari natijalari chop etildi. 
M operti polidaktiliyaning oilada tarqalishini aniqladi (1752-y). 
Adams irsiy patologiyasi b o ‘lgan bolalarni hisobga olish, kasallikka 
irsiy moyillik, inbriding va m uhitning ahamiyati, irsiy kasalliklar- 
ning geterogenligini (xilma-xilligi) ko‘rsatdi.
Nasse gemofiliyaning irsiylanish prinsiplarini tasvirlab, uning 
to ‘liq avlodlar shajarasini (genealogiyasini) tuzib chiqdi.
Ammo bu davr hali genetikaning haqiqiy ilmiy davri emas, 
o ‘sha davr tadqiqotchilarining asarlarida haqiqiy, aniq m a’lumotlar 
tam om ila n o to ‘g ‘ri tushunchalar bilan aralashib ketgan, chunki 
hali odam genetikasining nazariy asoslari yaratilmagan edi.
XIX 
asrning 80-yillarida A. Veysman birinchi m arta irsiyatning 
moddiy asosi xromosomada joylashgan degan fikrni bayon qildi.
G enetika fanini 1900-yilda yaratilgan deb hisoblanadi. Ammo 
irsiyat qonunlari chex olimi G. M endel tom onidan 1865-yilda 
kashf qilingan edi. 35 yil davomida zam ondoshlar G. Mendelning 
kashfiyotini tushunishmadi. G. M endel zam ondoshlari ham mohir 
eksperim entchilar b o ‘lishiga qaramasdan, o ‘z tajribalarini amalga 
oshirishda va uning natijalarini tahlil qilishda xatoliklarga yo‘l 
qo‘ydilar.

---

6
Genetika
Faqat 1900-yildagina irsiyat qonunlari G. De Friz (Gol- 
landiya), K. K orrens (G erm aniya), E. C herm ak (Avstriya) 
tom onidan ikkinchi m arta kashf qilindi. G. M endel genetika fani- 
ning asoschisi deb tan olindi.
1906-yilda ingliz olimi U. Betson yangi fanni 
«genetika»
deb 
atashni taklif etdi.
Daniyalik olim V. Iogansen 1909-yilda fanga 
gen, genotip
va 
fenotip
tushunchalarini kiritdi. 1901-yilda G. De Friz 
mutagenez
nazariyasini kashf qildi.
1910—1925-yillarda amerikalik olim T. G. M organ o ‘z 
hamkasblari A. Stertevant, G. Meller, K. Bridjes bilan hamkor- 
likda 
irsiyatning xromosomalar nazariyasini
yaratdi.
XX asrning 20—30-yillarida ionlashtiruvchi nurlarning 
(G .A . N adson, G. S. Fillipov, G. Meller, I. Ya. Stadler) va kimyo- 
viy moddalarning (M. Ye. Lobashov, V. V. Saxarov) mutatsiya 
chaqiruvchi omillar ekanligi kashf qilindi.
Rus genetik olimi N . K. Kolsov 1928-yilda xromosoma ichida 
joylashgan oqsil molekulasi irsiyatning moddiy asosi b o ‘lishi 
mumkin, degan fikrni bayon qildi.
XX asrning 30-yillarida 
mikroevolyutsiya ta ’limoti
(S.S.C het- 
verikov, N. V. Timofeyev — Resovskiy va boshqalar) va 
evolut-
siyaning sintez nazariyasi
yaratildi.
O ‘sha yillarda Sovet Ittifoqida odam genetikasi va tibbiyot 
genetikasi rivojlana boshladi (S. G. Levit, A. A. Prokofyeva — 
Belgovskaya, V. P. Efroimson va boshqalar).
XX asrning 40-yillarida G. Bidl, E. Tatum lar mikroorganizm- 
lar genetikasi va biokimyoviy genetikaga asos soldilar. Genetika, 
mikrobiologiya, biokimyo va fizika fanlari hamkorligida molekular 
biologiya va molekular genetika fanlari shakllandi.
XX asrning 50-yillarida M. Uilkins, E. Chargaff, Dj. Uotson 
va F. Krik hamkorligida D N K strukturasi to ‘g‘risida aniq m a’lu­
m otlar olindi.
XX 
asrning ikkinchi yarmida molekular genetika juda rivoj- 
landi, genetik kod, genlar faolligining idora qilinishi, genetik 
injeneriya va biotexnologiya sohasida ulkan muvaffaqiyatlar qo‘lga 
kiritildi.
Hozirgi davrda genetik injeneriya va biotexnologiya metodla- 
rining takomillashishi natijasida o ‘simliklarning yangi navlari va 
hayvonlarning yangi zotlarini keltirib chiqarishning, insonlarda

---

7
uchraydigan irsiy kasalliklarni genoterapiya usuli bilan davolash 
usullari yaratilmoqda.
Hozirgi davrda genetika fanida genlar nafis tuzilishini o ‘rga- 
nish, genomika — shaxsning individual rivojlanishi jarayonida gen- 
lar faoliyatining boshqarilishi kabi murakkab m uam m olar ustida 
ilmiy izlanishlar o ‘tkazilmoqda.
O ‘zbekistonda genetik tadqiqotlarning rivojlanishiga m ashhur 
olimlar Y o.T.To‘raqulov, J.Q.Ham idov, J.A.Musayevlar katta hissa 
qo‘shdilar, jum ladan Y o.X.To‘raqulov rahbarligida irsiy kasalliklar 
rivojlanishining biokimyoviy mexanizmlari o ‘rganildi. Akademik 
J.H .H am idov o ‘z shogirdi A.A.Abdukarimov bilan tireoid gormon- 
lar ta ’sirining genetik mexanizmlari haqida m uhim m a’lumotlar 
oldilar. Atoqli olimlarimiz N.M .M ajidov, Sh.Sh.Shomansurovlar 
asab kasalliklari patogenezida irsiy omillar rolini o ‘rgandilar.
1971-yilda Toshkent Tibbiyot institutida O ‘rta Osiyo respub- 
likalarida birinchi m arta J.H .H am idov va A.T.Oqilovlar rahbarligi­
da tibbiyot genetikasi b o ‘limi ochilib, irsiy kasalliklar tarqalishining 
oldini olishga qaratilgan ishlar olib borildi. Hozirgi davrda geneti- 
ka fanini, xususan tibbiyot genetikasini yanada rivojlantirish, uning 
yutuqlarini inson manfaatlari yo‘lida foydalanish maqsadida tibbi­
yot institutlari qoshida tibbiyot genetikasi kafedralari yoki kurslari 
ochilgan b o ‘lib, b o ‘lajak shifokorlarning tibbiy genetikaga oid bi- 
limlarini oshirishga xizmat qilmoqda. 1999-yilda “Sog‘lom avlod 
u ch u n ” xayriya jam g‘armasi tashabbusi va Vazirlar Mahkamasining 
qaroriga binoan Toshkent shahrida Respublika skrining markazi 
tashkil qilinib, irsiy va tug‘m a kasalliklar ularni erta aniqlash, 
davolash va oldini olish, aholi salomatligini yaxshilash, barkamol 
avlodni dunyoga keltirishda genetika fani yutuqlaridan keng foy- 
dalanilmoqda.
Mustaqil tayyorlanish uchun topshiriqlar