Eshonqulov O. E. va boshq. Genetika: Akad litseylar uchun darslik / A. E. Eshon e 99 qulov, K. N. Nishonboyev, M. Bosimov

(4-rasm).
Mustaqil tayyorlash uchun topshiriqlar
1. 
Nima uchun geterozigotalarda retsessiv allel o‘z ta’sirini yuza- 
ga chiqara olmaydi?

---

21
4-r a s m.
Duragaylarni tahliliy chatishtirish.
2. Allel genlar qo‘shilib ketmasligi sababini bilasizmi?
3. Nima uchun gametalar sofligi qonuni avval gipoteza deyilgan?
4. Pennet panjarasi nima?
5. Qanday hollarda belgilar mustaqil kombinatsiyasi kuzatiladi?
6
. Tahliliy duragaylash qanday maqsadda qo‘llaniladi?
Test topshiriqlari
1. Jingalak va qora sochli (har ikkala belgi — dominant) ota-
onalardan jingalak, malla sochli bola tug‘ildi. Ota-onalar genotiplarini
aniqlang.
A) AABB x AABB B) AABB x AABb C) AABb x Aabb
D) AaBb x AaBb E) AaBb x AABB
2. Bir juft belgisiga nisbatan geterozigotalilarda qancha tipdagi
gametalar hosil bo‘ladi?
A) 
8
B) 2 C) 4 D) 16 E) 32
3. Pentageterozigotalilarda qancha tipdagi gametalar hosil bo‘ladi?
A) 
8
B) 2 C) 4 D) 16 E) 32
4. Tahliliy duragaylash:
A) Ota-onalardan birining genotipini aniqlashda qo‘llaniladi
B) Bu retsessiv belgiga nisbatan gomozigot organizm bilan dura- 
gaylash
C) Nazariy jihatdan belgilar 2 xil variantda ajralishi mumkin
D) Hamma javoblar bir-birini to ‘ldiradi
E) Faqat A va B javoblar to ‘g‘ri
5. Mendelning uchunchi qonuni qachon amalga oshadi?

---

22
Genetika
A) Allelgellar gomologik xromosomalarga joylashganda amalga 
oshadi
B) Faqat allelmas genlarda
C) Bitta xromosomada joylashganda
D) Xromosomalarning birikish guruhida
6. AaBbCc genotifga ega bo‘lgan organizmlar o ‘zaro chatishtiril-
ganda nechta gameta hosil qiladi?
A) 
8
B) 16 
C) 32 D) 64
7. To ‘rtta belgisi bilan farq qiladigan digitrozigotali genotif qaysi
javobda to ‘g ‘ri k o ‘rsatilgan?
A) AaBbCc B) AaBbCCDD C) AABBCCDD D) AaBBCCDD
8. Mendel o ‘zining genetika sohasida qilgan ishlarida genetikaning
qaysi metodidan foydalandi?
A) Duragaylash B) Ontogenetik C) Biokimyoviy D) Sitogenetik
9. Sariq silliq no‘xot bilan yashil burishgan no ‘xot o ‘zaro chatishti-
rildi. F2 sariq silliq n o ‘xotlar 56.25% ni, sariq burishgan no‘xotlar
18.75% ni, yashil silliq no ‘xotlar 18.75% ni, yashil burishgan 6.25% ni
tashkil etsa ota-ona genotifini aniqlang.
A) AaBb x AABb B) AABB x aabb C) AaBB x aabb D) AaBb 
x AaBb.
I I I
B O B 
Irsiyatning xrom osom a nazariyasi
M a’lumki irsiyat qonunlari G. M endel tom onidan o ‘simliklar 
ustida olib borilgan tajribalar asosida yaratilgan edi. XX asr bosh- 
larida T. G. M organ o ‘z shogirdlari bilan bu qonunlarini hayvon- 
lar uchun ham qo‘llash mumkinligini tekshirib ko‘rdi.
U tajribalarni drozofila pashshalarida o ‘tkazdi. Drozofilalar 
tajriba o ‘tkazish uchun juda qulay obyekt edi. C hunki ular labo- 
ratoriya sharoitida tez ko‘payadi, ularda xromosomalar soni 
8
ga 
teng.
Irsiyat qonuniyatlarini o ‘rganish borasida olib borilgan 
ko‘pgina tajribalardan genlarning mustaqil kombinatsiyalanishi 
qonuni ham m a holatlarda ham to ‘g‘ri kelavermasligi m a’lum 
b o ‘ldi. Agar o ‘rganilayotgan genlar nogomolog xromosomalarda 
joylashsagina bu qonun o ‘rinli b o ‘ladi. G enlar soni xromosomalar 
sonidan ancha ortiq b o ‘lganligi sababli bitta xromosomada juda 
ko‘p genlar joylashadi va bitta xromosomada joylashgan genlar 
birikish guruhini hosil qiladi. H ar bir organizmda bog‘lanish

---

23
guruhlarining soni gaploid to ‘plamdagi xromosomalar soniga teng 
b o ‘ladi. Masalan, drozofilada birikish guruhlari soni 4 ga, jo ‘xori- 
da 11 ga, odam da 23 ga teng.
Bu hodisani yaxshi tushunish maqsadida drozofilalarda ikki 
ju ft belgilarning nasldan naslga o ‘tishi bilan tanisham iz. 
Drozofilalarda qo‘ng‘ir rangni belgilovchi gen (B) qora rang geni 
(b) dan dom inantlik qiladi. N orm al qanot geni (B) esa kalta qan- 
otni belgilovchi gen (b) dan ustunlik qiladi.
Kulrang va norm al qanotli (BB BB) pashshalarni qora va kalta 
qanotlilar (bb bb) bilan chatishtirsak, birinchi avlod bir xilligi yuza- 
ga chiqadi, ya’ni kulrang va norm al qanotli pashshalar hosil 
b o ‘ladi. Keyin F
1
ning irsiy strukturasini aniqlash uchun bu dura- 
gaylarni resessiv belgiga nisbatan digomozigot pashshalar (avval 
erkak jinsi, keyin urg‘ochi jinsi) bilan chatishtiramiz, (tahliliy 
duragaylashni eslang).
Agar tajriba natijasida hosil b o ‘lgan erkak digeterozigot 
pashsha (Bb Bb) ni resessiv digomozigot pashsha bilan chatishtir- 
sak, belgilar faqat 1 : 1 nisbatda taqsimlanishini ko‘ramiz. G enlar 
birikkanligini ta ’kidlash uchun bunday duragaylash natijalarini 
yozganda genlarni xromosomaga joylashtirish qabul qilingan:
B — 
B —
b 
b -
b 
b -
— b 
- b
Bundan yuqoridagi digeterozigota pashshada faqat ikki xil 
gam eta (BB va bb) hosil b o ‘ladi deb xulosa chiqarish mumkin. 
Agar M endel qonunlari amalga oshganda edi, 4 xil gameta 
(BB : Bb : bB : bb) hosil b o ‘lishini kuzatgan b o ‘lardik.
Shunday qilib, bir xromosomada joylashgan genlar bog‘lanib 
o ‘tganligi sababli faqat ota-ona belgilari kuzatilib, yangi belgilar 
kuzatilmaydi. Bunday bog‘lanishga to ‘la birikish deyiladi.
Agar urg‘ochi digeterozigot pashshani tahliliy duragaylash 
usulida tekshirsak, avvalgi tajribaga nisbatan boshqacharoq natijani 
kuzatamiz. Bunda 4 xil variantda belgilarga ega b o ‘lgan avlod hosil 
b o ‘ladi. Lekin M endel tajribalarida kuzatilgan 1 :1 :1 :1 nisbatdan 
farq qilib, ota-onalarinikiga o ‘xshagan belgilar ko‘proq (kulrang, 
uzun qanotli — 41,5%, qora, kalta qanotli — 41,5%), yangi hosil 
b o ‘lgan belgilar esa ancha kam (kulrang, kalta qanotli — 8,5%, 
qora, norm al qanotli — 8,5%) uchraydi. G enlar birikishining bu 
xili