Yazmışam Eyvaza gəlsin,
Güc alax qoy dəlilərdən,
Bac alag əcnəbilərdən
O ki bilmir Nəbi kimdir
Qoyun Azər elini məsqərə sansın,
Bir ömürdür ki Fuzulini, Nəsimini danır, indi də dansın,
Şəhriyar, sən ucalt başıvı, qoy ərşə dayansın.
Qoy baxar kor tər içində cumuban ölsün utansın,
O ki axsaxdı yubansın
O ki türkün dilin əsgitməyə təsvirə salıbdır,
O ki türkün balasın indi də işqalçı sanıbdır.
O tüfalə bilirəm fikrini tağutdan alıbdı,
O rejimdəndi qalıbdır.
Yoxsa türkün balasından çıxıb əllameyi dövran
Ona dünya baş əyir Fəlsəfədə
Bircə nə İran?
Qoy deyim Şəhryarımdan
Nisgil o çərçiyə qalsın ki cəvahir nədi qanmır,
Fikri aldatmadadır xalqı elin halinə yanmır,
Ərimir, ölmür, utanmır...(32.s.11)
Huşəng bəyin fikirləri Nazim Hikmətin bu sətirlərini xatırlatdı: “Gerçək şair öz eşqi, öz mutluluğu və acılarıyla uğraşmaz. Gerçək şairin şeirlərində xalqının nəbzi vurmalıdır” Bir cəhət sevindiricidir ki, bu qədər dərdin, ağrı-acının, ictimai-siyasi məsələlərin, milli problemlərin həlli olunması, mövcud sıxıntılardan qurtulmaq üçün çözüm yolu bulun-ması uğrunda qətiyyətlə mübarizə aparan Güneyli şairlər körpələri, uşaqları da unutmur, onların sağlam ruhda böyüyüb formalaşması üçün də şeirlər yazır, bədii zövqlərinin qayğısına qalırlar. Onlardan birinin-Məlihə xanımın uşaqlar üçün qələmə aldığı şeirlərindən nümunə gətirməklə söylədiklərimizə söykək veririk:
gəlin bir şəkil çəkək
şəkildə çiçək çəkək
çiçək üstə kəpənək
qanadını çil çəkək
sonra gözəl rəngləyək
öyrətmənə pay verək (33)
Üzücü olansa odur ki, gözlərində həyat eşqi, yaşam sevinci parlayan körpələrə ünvanlanan şeirlərdə də onların haqsız, günahsız qurşunlanmasından, terrora məruz qoyulmalarından, hələ də aclıq çəkən, səfalətdə yaşayan uşaqların acınacaqlı vəziyyətindən doğan bir kədər, nigarançılıq notları duyulur, onların, heç olmazsa, aclıqdan qurtulması arzusu misralar arasından boy verir:
Qarışqaya dən qədər
Serçəyə böcək qədər
Çörək çataydı keşkə
Ac ölən uşaqlara...(33)
Hazırda Güney yazarlarının bir qismi Vətəndə üzləşdikləri mənəvi sıxıntı və təzyiqlərdən, həbs və zindanlardan qurtularaq dünyanın müxtəlif ölkələrində məskunlaşmış, doğma yurd həsrəti ilə siyasi mühacir ömrünü yaşamağa məcburdurlar... Hadi Qaraçay Norveçdə, Vali Gözətən Almaniyanın Köln şəhərində, Türkan Urmulu, Ramin Cabbarlı, Məlihə Əzizpur, Şərifə Cəfəri Türkiyədə, Əlirza Miyanalı Kanadada, Əziz Səlami Almaniyada, Hümmət Şahbazi və neçə-neçə soydaşımız dünyanın müxtəlif ölkələrinin qucağına sığınmalı olublar... Və hərəsi faydalı işlə məşğul olur, Vətənin azadlığı, istiqlalı uğruna çaba göstərirlər. Lakin qürbət qürbətdir, günün nə qədər xoş keçsə də, başından var-dövlət, sərvət axıb tökülsə də, huri-mələklər yığılıb gəlsə də, qəlbinin dərinliklərindəki özləm, həsrət, intizar yükü azalmaz... Yurd həsrəti gizli-gizli ürəyini didib-didişdirər, ruhunu xırpalayar, hətta, sanki boyunu da kiçildər, çiyinlərindən basar, öləsiyə qəmə-kədərə tuş edər səni... Hazırda ABŞ-ın şimalındakı Kanada dövlətində yaşayan şair Əlirza Miyanalı qəriblikdə yaşadığı özləmi “Qərib duygular”a sığışdırmaq amacı ilə silsilə şeirlər yazır və həsrət poeziyasının özünəməxsus səhifələrini yaradır. Şairin qürbət acısından doğulan şeirlərinin “dadı-tamı, rəngi-boyası, hətta qoxusu belə bir-birinə bənzəyir. Eyni mövzunu ehtiva etdiyindən, eyni hal-havadan təsirləndiyindən bu şeirlərdə bir az yeknəsəklik də duyulur. Amma qurbəti anladan notlar olduğundan oxucunun ilgisini çəkir. Və şairin düşüncəsinə görə, ədəbiyyatla, eyni zamanda, millətin taleyi ilə maraqlananların bu poeziya nümunələrini oxuyub vaxt itirməsinə dəyər. Ümumiyyətlə isə onun şeirlərindən sanki bir işıq seli asılıb. Əslində güclü bir işıq seli həmişə onu, duyğularını öz arxasınca aparıb. Bu işıq selini təkcə fikrində deyil, iç dünyasında, ruhunda da hiss edib. “Qərib duygular”ı ifadə edən şeirləri bu baxımdan xarakterinə bənzəmir. Çünki onların dadı, qoxusı, əks-sədası, hamısı qurbətdən gəlir. Və qürbət insanı büküb-büküşdürür, Vətən həsrəti qəlbini, ruhunu xışmalayır. Vətəndən uzaqda olmaq məcburiyyətində qalan insan-qələm əhli o torpaqdan ötrü burnunun ucu göynəyən anlarda, dəli həsrətdən ruhu çarmıxa çəkilən zamanlarda qürbət diyarın daglarından, dərələrindən aşıb xəyalın yelqanadlarında doğma yerlərə yetirir özünü... Bəzən bütün qalan ömrünü yatmaq, gerçək həyatda əlləri catmayan doğma yurda, yuxuda catmaq istəyilə yaşayır. Əlirzanın “Bu gun yurd yerinə səfərim olub” şeirində bu mənəvi ağrılar, yurd həsrəti oxucunun üzünü, ruhunu qarsır: Yenə yuxularım sənli olubdu, Yenə də izinə düşmüşəm bu gun.
Yenə səni deyib, səni gəzirəm
Sərhəddən gizlicə kecmişəm bu gun.
Səndən ayrı duşub qalsam da burda
Orda, yurd yerində ana qoymuşam.
Arxamda dag kimi dag olub duran,
Bir el agsaqqalı ata qoymuşam...
Sevmişəm ən adi daşını belə
Yuxuma xoş gəlib, səfa gətirdin.
Sıxılıb, darıxıb qalmışdım bu gun
Sən mənə ruh verən səfa gətirdin...
Qeyd etdiyimiz kimi, şairin “Qərib duygular” silsiləsindən yazdığı şeirlər doğma yurddan ayrılığın çəkdirdiyi əzabları anladır. ““Xəzər” - deyə axıram” şeiri isə qürbətdə bir “Araz həvəsli, Qızılüzən nəfəsli” Vətən həsrətlisinin özləm nəğməsi, göz yaşlarını ürəyinə axıdaraq için-için yanıb-tutuşan qürbət şairinin qərib duyğularının dilə gəlməsi, doğma yurdun dağı, daşı, torpağı, havası, suyu, dənizi, çayı ilə xəyalən qovuşması, yad məmləkətin torpaqlarının üzərindən qıvrıla-qıvrıla “Xəzər” deyib axan, muradına yetmək amacı ilə gecə-gündüz yol gələn bir çayın həzin şırıltısıdı:
Bulaq idim, axırdım, Qocaman Qaflantının
Döşündən gilə-gilə.
Nə tələsən bir yerim, Nə gecikən mənzilim.
Düşünmürdüm harada, Nəyə qovuşmağımı.
Ya ki yolumun üstə, Cadar-cadar torpağın
Min qatının birində Hardasa batmağımı...
Gün ötdü, keçdi zaman Axıb-axıb qovuşdum
Qızılüzən çayına.
Axıb-axıb qarışdım Neçə çay harayına.
İndi Araz həvəsli, Qızılüzən nəfəsli
Dayanmadan axıram.
Daha o Qaflantıdan Axan bulaq deyiləm;
Get-gedə dəyişirəm. Nə tələsməyə yerim,
Nə də bu yollar boyu Gecikməyə mənzilim.
Axıb durmadan dəniz - Olmağıma baxıram
"Xəzər" - deyə axıram.
Əlirza Miyanalının 1993-cü ildə Vətənimizin Quzey parçasında-Çağdaş Müstəqil Azərbaycanda dövlət quruculuğu işlərinin dinamik sürətlə aparıldığı dönəmlərdə istiqlal uğrunda mübarizədən heç vaxt kənarda qalmayan ziyalılar, sənətkarlar və üsyankar şair Məmməd Araz haqqında söylədiyi dəyərli kəlamında da özünü hicran, ayrılıq və həsrətin oğlu adlandırıb. Ziyalıların, xüsusilə şairlərin ümummilli məsələlərin həllində, milli varlığın, milli kimliyin təsdiqindəki danılmaz rolunu, söz ustadlarının milli kimliklə bağlı hayqırışlarının müstəsna əhəmiyyətini, Quzey Azərbaycanla Güney Azərbaycandakı real durumdakı fərqlərin nədənlərini vurğulayıb: “Bizim istiqlal mücadiləsini hansı qanlar bahasına keçdiyimizə ətraflı nəzər salmadan da öz-özlüyündə aydın məsələdir ki, milli dövlətində azadə surətdə yaşayan xalq dövlətçilik ənənələrini irsən yaşadır, bu irs xalqın ruhunu həmişə oynar-kişnər saxlayır, onu sınmağa qoymur. Amma Araz... Köksü qabarıq, köksü yanıq Təbriz bayatısı... Mən bu hicranın oğluyam, ona görə də bütün rişələrilə bəlalı yurdumuza bağlanmış, şəxsi ağrı-acılarının fövqündən o taylı-bu taylı tərlanlar yurduna boylanan Məmməd Arazın sarsılmaz msləkinə iman gətirməyə bilməzdim. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, qəsbkarlar hər hansı bir məmləkəti fəth edəndə ilk növbədə onun ziyalılarını, ələlxüsus onun şairlərini qəhr etməyə çalışırlar. Əgər Şəhriyar adicə şairlik rəmzinin hüdudlarından kənara çıxıb milli varlığımızı danılmaz surətdə təsdiq edirsə, onda Məmməd Araz da bu milli təsdiqin, milli iftixarın o biri qanadını təmsil edir. Bu qanadlar hələ çox fəzalar aşacaq, çox zirvələr fəth edəcək. Nə bəxtiyaram ki, röyalarımda aradığım şairi həyatda görə bildim, onun kövrək qəlbinin aynasında həm bu yurdun, həm də öz taleyimin nəqşlərini oxuya bildim (52).
Bəli, min təəssüflər ki, bu gün Güneyli şair və yazarların bir qismi ən möhtəşəm gözəlliklərin cəmləşdiyi doğma yurdda-Güney Azərbaycanda deyil, onun sərhədlərindən uzaqlarda, dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşamağa, qürbət qəhri çəkməyə məcburdurlar. Bəziləri doğma yurdda onlara qarşı hər an düzənlənən terror, basqı və təzyiqlərdən can qurtararaq siyasi mühacir kimi, bəziləri də müxtəlif səbəblər üzündən... Ancaq qürbətdə hər bir komforta, rahat yaşayışa sahib olmalarına, maddi ehtiyaclarını büsbütün təmin etmələrinə baxmayaraq, onlar Vətəni bir an da olsun, yaddan çıxara, unuda bilmirlər. Bu niskil hər an ürəklərində yaşayır və Vətənin istiqlalı naminə birləşməyə, ayağa qalxmağa tələsdirir...
Nəsr: Son illərdə Güney Azərbaycanda və xarici ölkələrdə yaşayaraq yazıb-yaradan yazarların bir-birindən fərqli nəsr əsərləri də diqqət çəkməkdədir. Araya-ərsəyə gətirilən nəsr əsərlərində də poeziyada olduğu kimi, əsas mövzular üsyan və vətən sevgisi, özgürlük, sürgünlük, ayrılıq, sevgi, həsrət, milli kimlik, əsarətə qarşı üsyan və etiraz duyğularıdır. Mirzə Əbtürrəhman Talıbov, Fəthi Xoşginabi, Səməd Behrəngi, Qulamhüseyn Saedi (Göv-hər Murad), Əliza Nabdil (Oxtay), Mərziyə Üskiyi (Dalğa) kimi böyük nasirlərin yolunu bu gün istedadlı nasirlər Nasir Mənzuri, Əli Daşqın, Vali Gözətən, Rəsul Yunan, Ruqiyyə Kəbiri, Aqşin Ağkəmərli və b. davam etdirirlər. Ümumiyyətlə, Şərqdə ta qədimlərdən günümüzədək poeziya daha çox inkişaf edərək möhtəşəm zirvələr fəth etmiş, nəsr isə bir qədər kölgədə qalmışdır. XIX əsrin II yarısından başlayaraq Güney Azərbaycanda, eləcə də İranda kiçik həcmli əsərlərlə yanaşı, böyük həcmli, monumental romanlar da araya-ərsəyə gəlmişdir. Ancaq М.Ф.Ахundovun povestləri Əbdürrəhim bəy Talıbzadənin fars dilinə tərcümə edilmiş “Kitabi-Əhməd”, “Məsalün-əl Möhsünin” adlı əsərləri yayılaraq Azərbaycanın, eləcə də İranın müasir realist nəsrinin ilk nümunələri kimi qəbul edilmişdir. Ancaq yeni Azərbaycan realist nəsrinin ilk uğurlu nümunəsi-örnəyi İ.Qutqaşınlının Varşavada fransız dilində dərc olunmuş "Rəşid bəy və Səadət xanım" hekayəsidir.
Təbii ki, ədəbiyyatda yeni janrlar adətən kiçik, yığcam əsərlərlə təşəkkül tapır. Zeynalabdin Marağayinin “İbrahimbəyin səyahətnaməsi” əsəri, ümumiyyətlə, İranda yaran-mış ilk sosial romandır. Bircə faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, Güneyin şair və yazıçıları uzun illər fars dilində yazıb-yaratmaq məcburiyyətində qalsalar da, onların farsca yazdığı əsərlərində belə başdan-başa Azərbaycan ab-havası duyulur, türk təfəkkürü yansıyır. M.Ə.Talıbovun əsərlərinin isə İran və Güney oxucuları üçün əhəmiyyəti fərqli səpkidədir. Bu əsərlərdə yazıçı elmi-texniki yenilikləri, qloballaşan dünyadakı mütərəqqi dəyişiklikləri bədii dilin imkanları ilə oxucularına çatdırır və bədii məqsədinə çatmaq üçün müxtəlif yollar seçirdi. Bu mənada, “Əhmədin kitabı” əsəri maraq doğurmuşdur. Əsərdə yazıçı ata ilə oğulun dialoqu vasitəsilə sanki atanın məsləhətləri, tövsiyələri timsalında elmin yenilik-lərini diqqətə çatdırır. “Kitab yüklü eşşək” povestində isə daha orijinal yol seçən M.Ə.Talıbov insan, həyat, təbiət, insani münasibətlər haqqında fəlsəfi düşüncələrini, nəsihət, öyüd və əxlaqi fəzilətlər, adət və ənənələrlə bağlı fikirlərini vermişdir. Yazıçı “sadə adamların zövqünə yaxın, uşaq hekayələrinə daha uyğun şəkildə yazılmış əsərlərin" daha çox oxunduğunu, geniş yayıldığını düşünərək bu yolu seçmiş və nəticədə, bu əsər daha çox sevilmişdir.
Həm Z.Marağayi, həm də M.Ə.Talıbov təkcə Güney Azərbaycanda deyil, bütün İranda realistik roman janrının baniləri sayılırlar. Tamamilə realist üslubda yazan H.F.Xoşginabi, Q.Qəhrəmanzadə ilə yanaşı, lirik-romantik üslubda yazan Ruqiyyə Səfərinin, Aqşin Ağkə-mərlinin və b. təfəkkür məhsulları ilə yanaşı, faciəli tale yaşamış, həyatdan nakam getmiş və hər birimizin istedadlı şair kimi tanıdığımız Mərziyə Üskuyinin “İlk ölümün acıları” hekayəsi də zaman-zaman oxucuların qəlbində kövrək duyğular oyatmışdır.
XX əsr İran və Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri, orijinal dəst-xəttə malik görkəmli uşaq yazıçısı Səməd Behrənginin “Qar dənəcikləri” hekayəsi sanki lirik əhvali-ruhiyyədə yazılmış şeir təsiri bağışlayır. Təkcə o taylı-bu taylı Azərbay-canda deyil, xarici ölkələrin ədəbiyyatşünasları tərəfindən də yüksək qiymətləndirilən, müsabiqələrdə birincilik ödülü qazanmış “Balaca qara balıq” povestinin oxucuları isə getdikcə daha da artacaqdır.
Qeyd edək ki, Güney yazarlarının qələmə aldığı əsərlərin ucdantutma hamısının yüksək bədii tələblərə cavab verdiyini deyə bilmərik. Lakin Güney Azərbaycan, bütövlükdə Azərbaycan xalqının tarixən çətin, qanlı-qadalı, keşməkeşli həyat yaşamasına rəğmən, Güney yazarları son dərəcə humanist, həyata sıx surətdə bağlı, gələcəyə böyük ümidlərlə baxan optimist düşüncəyə malik nikbin insanlardır. Bu daxili aləmə malik qələm sahiblərinin yaratdığı nəsr də böyük bir inkişaf yolu keçmişdir. Və bu əsərin yaradılmasında müxtəlif ədəbi məktəblərin təmsilçiləri, müxtəlif estetik siyasi nəzəriyyələrin daşıyıcıları olan, müxtəlif janrlarda yazıb-yaradan yazarlar fəal iştirak edirlər. Beləliklə də Cənubi Azərbay-can nəsri formulunu yaradır və dünya ədəbiyyatında özünə məxsus yer tuturlar. Bu fikrimi qüvvətləndirmək üçün M.Ə.Talıbova istinad edirəm: "İnsan güman edir ki, əşrəfi-məxluqatdır.” İnsanı güman etdiyi əşrəfi-məxluqat səviyyəsinə qaldıransa kitablar, kitablar, yenə də kitablardır.
Çağdaş Güney ədiblərinin bu tipli kitablarında əsas mövzu vətəndir, daha sonra onun azadlığı, müstəqillik-bağımsızlıq, özgürlük, ana dili, haqq-ədalət kimi mövzular gəlir. Klassiklərin toxunduğu mövzular yeni nəsli düşündürən mövzulardan fərqlənir. “Klassik-lərin əsərləri daha çox məhəbbət mövzusunu əks etdirir. Amma, İranda İslam inqilabından sonra və 1990-cı ildən başlayaraq Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı mövcud durumdan narazılığın göstəricisidir (3). Azərbaycanın Quzeyindəki mövcud ədəbi mühitlə Güney Azərbaycan ədəbi mühiti arasında oxşar və fərqli cəhətlərdən bəhs edən Məlihə xanım qeyd edir ki, “İran Azərbaycanında Azərbay can dilində təhsil olmadığından, burada Azərbaycan ədəbi dili axsayır. Ancaq bu vəziyyəti Azərbaycan Respublikasında başa düşürlər və tənqid edilmir (3)”. Güneydə nəsrin bir janr olaraq inkişaf etmə si, yeni-yeni nəsr əsərlərinin yaranması da ziyalıları dərindən düşündürən məsələlər dəndir. Nəsrin bir janr kimi inkişafı ilə bağlı onun qənaətləri nəzərdən qaçmır: “Bizim çağdaş nəsrimiz, demək olar, hələ buğün bağımsız olmayıb dır. Meyar dil olmadığın dan do layı, elmi baxımdan dildə problemlər vardır. Onun üçün nəsr dilimiz ya Türkiyədən etgi lənib, ya da Quzey Azərbay can dan. Ədəbiyyatda özəlliklə düz yazı (nəsr) əsərlərinin yaranması üçün bir dil gərəkdir. Bir ulusun ruhu onun sənət türlərində özəlliklə ədəbiyya tında öz imkanlarını kəşf edib, özünü göstərə bilər. Güney Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir dalğa, güclü gənc yazarlar nəsli yetişməkdədir. Vali Gözətən, Güntay Gəncalp, Eyvaz Taha, Nasir Mənzu ri, Məmməd Riza Ləvayi, Həmid Arğış və başqa yazarlar ciddi nəsr yara dıcılığı ilə məşğuldurlar (3).
Bu gün çağdaş Güney Azərbaycan nəsrindən danışanda, ilk xatırlananlardan biri Nasir Mənzuridir. Nasir bəy çağdaş Güney Azərbaycan nəsrinin ən adlım nümayəndələrindəndir. 1953-cü ildə Güney Azərbaycanın Miyana şəhərinin Küləboz mahalında, elin, tayfanın ağsaqqalı, böyüyü sayılan bir ziyalının ailəsində dünyaya gələn Nasir dörd yaşında ikən öz yurd-yuvasından köçmək məcburiyyəti qarşısında qalmış, amma bu, ailənin birdəfəlik köçü olmamışdır. Belə ki, iyirmi il ərzində o ailəsilə birlikdə dəfələrlə doğma yurdun qoynuna qayıdıb, lakin yenidən yurddan başqa bir yerə köçməli olub. Bu cür dəyişkən, köçəri bir həyat yaşadığına görə, təhsil aldığı 21 il ərzində 15 məktəb və universitet dəyişib, müxtəlif yerlərdə yaşamalı olub, eyni zamanda, bu müddətdə onun üçün müxtəlif xalqlarla və onların mədəniyyətləri ilə də tanışlıq imkanı yaranıb və gənc Nasir bu imkanı dəyərləndirməyi bacarıb. Təbriz Universitetini bitirərək Tikinti işləri üzrə mühəndis ixtisasına yiyələnib və ümumiyyətlə, humanitar sahədən uzaq olmağa çalışıb. Nasır Mənzuri Humanitar Elmlər Akademiyasına inanmadığını bildirib, qətiyyətlə öz təhsil bazasına da müraciət etməyib və formal karyerasından bilmərrə imtina edib. Ancaq çifayda! İnsanın iç dünyasında yazılanlar, ruhunun dərinliklərindəki ikinci “Mən” nə imtinaya baxır, nə də “Yox! Olmaz!” nidalarını eşidir, özü diqtə elədiyi yolla aparır səni sənətin ən uca zirvələrinə doğru... Və Nasir də o ikinci “Mən”in diqtəsilə ana dilini, Azərbaycan türkcəsini, xalqının mifoloji görüşlərini, inanc dünyasını, üstəlik, ingilis və fars dillərini də öyrənir. Davamlı şəxsi mütaliə yoluyla folklor qaynaqlarımızı, ədəbiyyatımızı, ingilis dilini bildiyinə görə isə Avropa elmi mənbələrini, çağdaş psixologiya və parapsixologiya elmlərini öyrənir, 1980-cı ildən Tehranda yaşayan Nasır Mənzuri yazıçılıq və dilçilik üzrə iki istiqamətdə fəaliyyət göstərir. Onun həm ədəbi yaradıcılığının, həm də elmi araşdırmalarının əsas qayəsini cəbri qavramlar təşkil edir. O, əsərlərini 3 dildə - Azərbaycan, ingiliscə və fars dillərində yazır.*
“Son Nağıl, Son Əfsanə (1990)” (sicir formasında yazılıb), ”Qaraçuxa (1994)”, “Həpirim-Hüpürüm (2004) (Folklorda olan sicirlərdən birisi uşaqlar üçün yeni formada yazılmış ikinci səviyəli bir sicir)”, “Cırtdan (2004) (Folklorda olan sicirlərdən birisi uşaqlar üçün yeni formada yazılmış üçüncü səviyəli bir sicir)”, “Avava (2005)” əsərləri 1990-2005-ci illər arasında, yəni, müxtəlif zamanlarda çap olunmuşdur. “Oyunum-oyunum” romanı isə hazırda çapa hazırlanır. Ədibin ingiliscə “Deterministically Structuring Concepts (Cəbri Olaraq Quruluşlanan Qavramlar, 2003)”, fars dilində “Nezam-e Çahar Bodi-ye Zəban (Dilin Dörd-boyutlu Qurumu, 2002)” araşdırmalarında, “Dilmac” jurnalının bütöv bir sayında (2007) işıq üzü görmüş “Dil və Ayın Düşüncə” adlı məqaləsində (100 s.), “Ağız Lövhələr (1)-Şəhriyarın Şeirlərində Çaxnayış (Çağdaş şairimiz Şəhriyarın Farsca şerlərində olan çaxnayışlığın modeli)” araşdırmasının I və II hissələri 2010-cu ildə nəşr olunmuşdur. “Ağız Lövhələr” seriyasından Ədəbiyat Doğularkən ((4), 2011) (Bu kitabda bir sicir örnəyi düşüncə-quruluş açısından açıqlanır.), “Səsin Qavramı (Dilin İçindəki Dil) (2011)”, “Azərbaycan türkcəsində toplanan fonetik-qavram modelləri(5)”, “Türkcədə Felin Qavramsal Qurumu (6) 2012)”, “Türkcədə Ultra-cümlə Sistemi ((7), 2012) ciddi elmi-tədqiqat əsərləridir. Bu əsərlərin təkcə adlarının sadalanması onun Azərbaycan, ingilis, fars dillərini nə dərəcədə bildiyini və bu dillər üzərində araşdırma apara bilmək qüdrətini yansıdır. Çünki o, doğma türkcənin, ana dilinin incəliklərinə vaqif olan bir yazar, epik-lirik təhkiyə ustası, həyatın astar, iç üzünü, pərdəarxasını öyrənən psixoloqdur. Bu cəhətlərin qovuşuğundan doğulmuş roman, povest və hekayələri, tədqiqatları oxucunu dərindən düşündürür. Ədibin sadəcə “Sürgün” anlayışına yanaşmasını örnək verməklə fikrimi əyaniləşdirmək və onun bir yazar kimi ana dilini nə qədər sevdiyini, dilin alt qatlarını öyrənməyə və öyrətməyə nə qədər maraqlı olduğunu diqqəti yönəltmək istəyirəm: “Sürgün qavramı əslində bizim mənəvi varlığımızda olan dərin məfhumlardan biridir. Folklorumuzda “Sürgün” tükənib sürüylə birlikdə buyrulmş rəmzli bir ölümə doğru getmək deməkdir. Canımızda da bizim belə bir üşünmək vardır, bizlə yaşayır. Xalqımızın toplum düşüncəsində də yaşaya bilibdir. Onunüçün də bizi düşündürməlidir. Uşaqlığımdan bu məfhum mənə rəmzlidir. Mən bu qavramın tarixi-ictimai izlərinin axtarılmasını öz cəmiyyətilə tarix uzmanlarının boynuna atıram. Ancaq folklorumuzda belədir: qurdlara, ilanlara, marallara sürgün buyururlar. Bu düşüncə, bu məfhum folklorun öz işində sanki bir aksiomdur (instinktdir), bu nöqtədən, beləcə yaşamaqla insanın öz durumuna gəlib çıxırıq.”
Nasır Mənzurinin nəsr əsərlərində hadisələrə özəl yanaşma, güclü fərdi üslub, lirik təhkiyə, qəhrəmanın psixoloji əhvali-ruhiyyəsinin duyğusallıqla təsviri, insan və təbiət arasındakı doğal ilişkilərin aşkara çıxarılması, psixologimlərin aktivliyi, İran cəmiyyətində qadınların haqq və hüquqlarının pozulması məsələlərinin bədii kontekstdə qabardılması oxucu diqqətini özündə saxlayan cəhətlərdəndir və ədibin yaradıcılğının bu yönü, özünəxas üslubu çox təqdirəlayiqdir. Yazarın “Qaraçuxa” romanı haqqında ciddi və əhatəli ədəbi-tənqidi məqalə yazmış Nadir Əzhəri əsəri dramatik roman adlandırır və qeyd edir ki, “çağdaş Güney nəsrinin, (həm də N.Mənzurinin-E.F.Ş.) qələmi dözümlü bir qələmdir.” ”Qaraçuxa”da, yəni hələlik I hissəsi nəşr olunmuş romanda bir-xalqın Azərbaycan türklərinin tarixi kökləri aranır, axtarılır və xalqın təşəkkülündə rolu olmuş iki nəsildən aydın şəkildə söz açılır. Əlbəttə, təkcə “Sürgün” sözünün mahiyyətinə bu qədər geniş ampulada yanaşan və anlayışın tarixi-ictimai izlərinin axtarılmasını öz cəmiyyətilə tarix uzmanlarının boynuna atan vətəndaş yazarın xalqının tarixi köklərini araşdırması təbiidir. Müəllif yazır ki, kitabın sonunda yazar əsərin bitmədiyinə, yarımçıq qaldığına, qonunun davam edəcəyinə işarə edir. Nadir Əzhəri də qiymətli tədqiqatında bu məsələyə toxunur: ““Qaraçuxa” dramatik bir romandır, olaylar şərh edilmir, olaylar gərçəkləşir və yapılır, “nağıl”ın sonu tə'yin olunur amma “roman”ın sonunda bir tür sürmək, dəvam etmək yolu, açıq buraxılır, siz oxucu olaraq bir romanı qurtardiğdan sonra bə'zən içinizdə o romanın olaylarını ya karakterlərini bir əqrəbanız kimi ya öz olaylarınız kimi xatırlarsız, nigəran qalıb ya acıyarsız,yenə xəyalınızda o izah olunmuş məkanlara gedib gələrsiz ,bə'zən qəzavət edib çözüm ararsız da. “Qaraçuxa” kitabı ,”bütüv bilgin” “birinci” və “üçüncü şəxs”lərdən və Monolog, Diyaloqlardan (Qaraçuxa anlamına dayanaraq) yararlanaraq, bir romanın ilk sezonudur və özlüğündə də özgür kimidir.”
“Qaraçuxa”nın hər cümləsində gizlənən fikir, mətləb damla-damla, arası kəsilmədən oxucunun zehninə damır, ruhuna hopur. O, müəllifin təhkiyəsinə heyran kəsilir, qəhrəmanın-İlqar əminin öz keçmişinə boylanmasını görür və o keçmişin həzin xatirələrinin işığında kənddən axan çayın "döymə kərəmi" çalan suyunun səsini eşitdiyinə, öz keçmişini yaddan çıxaran unutqanlardan qaçdığına inanır, ayaqlarının tappıltısını duyur, Ana torpağı gizlincə dinləyib, sonra iyləyərkən qoxusunu hiss edir: "...indi, oğul, ildə bir gələrəm. Bu suyun "döymə kərəmi" çalan çağında bir canımı yuvaram. Bir o gördüyüm günləri fikirləşərəm. Bir o günləri unudan adamlardan qaçaram. Bir, yerin o gizlinliyində qulaq asaram, bir bu torpağı iylərəm. Sora, gedərərm... "
Nasir Mənzurinin qəhrəmanı dünyanın harasına gedirsə-getsin, fərqi yoxdur, hər yerdə bu torpağın qoxusu burnunda, havası başındadı: “Sən hər yerdə varsan. Qatarın taraqqaturu-qunda. Hər zadı güdürsən. Şəkil şəbahətlər həməşəlik zehnündə qalır. Yuxusuzluq, ayaq üstündə durmaq, oğrunca dəhlizdə yuxulamaq, qatarın, anayın iyi, incə-incə arvadlar, kişilər, gözləründə, canunda ağırlanır. Pöhrüz əmi bir yaxın tanış kimi fikrüvə gəlir. Dişsiz, palampürt, amma istəməli Pöhrüz əmi. Pöhrüz əmi, “bu çayı elə sənə dəmləmişəm” sözü yaduva düşür. Cavan ər-arvadlar, qəhvəxanasında yatanda onlara “bu gecə bacı-qardaş təkin yataceksüz” deməyi yaduva düşür. Kənd, çöl, at, yoxuş, qaranlıq, radio, Pöhrüz əmi, bilet, qatar, "Şeyx Səfi"də mindiyün qatarın iyi… və s., və ilaxır... Oxucunun heyrətə gətirir, insanın yaşadığı günlər, uşaqlıq illərində, gəncliyində gördükləri bütün detallarınadək yaddaşına həkk olunar, heç unudulmazmış... Nəhayət, “Qaraçuxa”... Bu heç də qorxulu, heybətli deyilmiş, Nasir Mənzurinin Qaraçuxası gecənin xeyrindəndir və ilin axır çərşənbəsində od-ocaq yandırmazdan əvvəl uşaqlar ev-eşiyin örüşünü ərsinlə cızıqlayandan sonra dama çıxar, hər evin adamlarının, daha sonra isə mal-qaranın adına novçanın dibindən qıraqlarınacan sıra ilə daş düzərlər. Düzülən daşların hamısından başda, damın düz qırnasında, yəni, ən ucqar nöqtəsində Qaraçuxa durarmış...
“Qaraçuxa hamıdan başda durar. Hörmətli. Sanki bir qara lökdür (ən yaxşı dəvə) dəvə qatarının qabağında. Bəlkə də bir gecə Evin kişisi tövləyə gedib mallara baxanda gecənin o aləmində Qaraçuxanı orda görər. Öz Qaraçuxasını. Allah bilər, Qaraçuxa evin kişisinə nələr deyər. Hər adam Qaraçuxa görə bilməz ki.Bəzi günlər səhər tövləyə gedən çağda kəhər atın yalını, quyruğunu hörülmüş görər. Atı tumarlanmış görər… Gecənin xeyri var, gecənin şəri var. Qaraçuxa gecənin xeyrindəndir. Gecələr "gecəniz xeyrə qalsın" - deyərlər. İlqar əmi elə bil sənin fikrüvi oxuyurdu. Dedi: - hələ gecənin xeyri-şərindən çox qalır. Dan yeri sökülməmiş. Gecənin xeyri, şəri arınmaz. Gecənin xeyri-şəri arınmamış dağda gərək sayıq olasan. Genə susdu. Xısın-xısın yol addımladı. Sən də cumdun zehnivin gecə ilə çalxalanmış aləminə. Gönül üçbucağına. Qaraçuxanı, daha day, nağıllarda tapmaq olar. Əfsanələr ölkəsində... Uşaqlıqdan indiyə qədər donub qalmışdı, uşaqlıq xatirəsi kimi. Xatirədə yox, bir uşaqlıq duyğusu nə aydın, nə kas, yarı məhəbbət parası, yarı ömür çürüyü, yarı zəhmət, yarı sevinc, itirilmiş, unudulmuş dünya. Yarımamış, yarçımamış adamın zehnində -sənin kimi- paslı bir sandıqda burulu boxça bükümündə qalmışdı. Nəm iyi verirdi. Çürümüş iyi verirdi. Torpaq iyi verirdi. Qalmışdı, amma bir itmiş şey kimi. Elə bil, bir şey itirmişdün. O itmişin adını da itirmişdin. İtik tapılanda adam sevinər. İlqar əmi torpaq iyi verirdi. Gecənin xeyri zehnində göyərirdi. Cuğarırdı. Yuxarı çıxdıqca sevinc çulğayırdı səni. Yorulurdunsa da, yüngüllənirdin. Duru, süzgün havadan sinən donub atlanırdı. Dağ ilə gecənin o aləmində sənin ürəyün saflaşırdı. Hərdən bir qıl bəndə bağlı qalırdı. Aslanırdı. Yaşayışın bəndi titrəyirdi. Hər şey durulurdu. Ürək döyünməsi şirinləşir-di. Ana südünün iyi gəlirdi. Hərdən elə sanırdın, hər tərəfdən göz zillənibdir. Min-min gözlər, gözcüklər sənə mırıdıblar (tuşlanıblar). Gecə elə bil, bir arı şanı, dəlik-dəlikdir. Şu gözlər sanki dağ süzgəcinin şadara gözləridir. İnsan o süzgəc gözlərdən keçir. Safa çıxır. Dağda daha qorxu yox idi...” Bu təsvir o qədər təbii, o qədər saf və həyəcanvericidir ki, sitat gətirmə qaydalarını pozdum və eynilə Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poeması kimi insanın nəzərlərini doğulub böyüdüyü müqəddəs məkana, ana yurda çevirməyə qarşısıalınmaz bir cazibə qüvvəsi ilə yönləndirir. Bu cazibədən qurtulma asan olmur... Yazarın qələbəsi budur, oxucusunu düşündürsün, onu təsvir etdiyi hadisələrin içərisinə-burulğanına salsın, uzun müddət toxunduğu mətləblərin təsir dairəsindən çıxa bilməsin...(8)
Qeyd edək ki, Nasir Mənzurinin irihəcmli “Avava” romanı 2011-ci ildə ilk dəfə, böyük oxucu məhəbbəti qazanmış “Qaraçuxa” romanı isə 2012-ci ildə üçüncü dəfə çap olumuşdur.
O, dövrünün, zəmanəsinin oğludur. Yaşadığı dövrdə baş verən taleyüklü məsələlər, xalqını narahat edən problemlər, bir ziyalı kimi onun da ürəyini dəlməmiş ötüşmür.
Urmu gölünün suyunun qurudulması hadisələri də bu gün Güney xalqını ən çox düşündürən, narahat edən, yuxusunu ərşə çəkən məsələlərdəndir. Ədib bu məsələyə də qələminin gücü ilə münasibət bildirərək “Urmiyə gölünün yalqızı” essesini-mənsur şeirini yazır və dərdin adamı necə “oynadıb-oynaqlatdığını” ürək ağrısı ilə ədəbi müstəviyə gətirir: “Bir Göz Damça Tikmişəm Duz Gölünün Qırağında, Dörd-Dövrəsi bir kölgəsı. Mənim ki belə gəlib. Elə vaxt olur iynənən qəbir qazaram, hərdən də olur hər zaddan Doyaram. Hərdən də Nay-Nay Çalıb oynaqlaram. Dad El Qabarindan, Dad ilan kimi Soyulan üz-Göz Qabığından, Aman Düz Soruğundan. Başina Gəlməyən bilməz. Dərd Adami oynadar da, Oynaqladar da. Axşam olub-olacağın Duz Gölünün qırnasında Otururam. Cumaram o Həzin Ləpələrin Aləmınə. Gün Batar-Batmaz da bir Yel Qavzanar Çarpazdan Sinə Gərər Gölün Canına. Qurbət Sazaği Çalar Üzümə. Mənim kini Verər özümə. Oxumaq havası Vurar başıma. Hamısı Da Gənclik Havası olar, indi yeni Gəlib Düşgün çağımda Bağrıma olar dolar.“ Urmu gölü hadisələri təkcə N.Mənzurini deyil, bu gün Güney yazarlarının əksəriyyətini düşündürür və əsərlərinin mövzusuna çevrilir (54)...
Qeyd edək ki, Güney yazarlarının niskilli ürəyində lap uşaqlıq çağlarından bir Bakı, Qarabağ sevdası da kök salır. 2011-ci ildə nəşr olunmuş Təbrizli Məmməd Rzanın yeni “Qartal balası” adlı kitabında üç hekayə-öykü yer alıb. "İz", "Xan nənəm", "Qartal balası" adlı bu hekayələrdə Güney Azərbaycanda baş vermiş hadisələr, habelə gündəmdə olan milli hərəkat, daha çox Qarabağda ermənilərin törətdiyi vəhişiliklər bədii əksini tapmışdır. “Qartal balası”ndan örnək olaraq verdiyimiz bu kiçik parşa söylədiklərimi zin bariz təsdiqidir: “Yeməkdən sonra çay içəndə anasına dedi ki, ay ana, bu igidlər qaçaq yolla Güney Azərbaycandan gəliblər. İstəyirlər Qarabağda vuruşmağa getsinlər, yardımçı olacaq adam tapa bilmədik. Mən də düşünürəm ki, bunları özüm aparım dadaşın yanına. Anası da doluxsunmuş halda “Allah köməyiniz olsun! Sağ gedib-salamat gələsiniz...” - dedi və sonra da üzünü göyə tutub asta səslə:
- Allahım, sən bu cavanları qoru, yağıları zəlil elə, – deyib ağladı (34.s.57).”
Onlar üçün bir Vətən-bütöv Azərbaycan anlamı var, fərqi yoxdu, bu Vətənin güneyində yaşayırlar, ya quzeyində... Ona görə də Təbrizli Məmməd Rzanın yazdığı kimi, Qarabağ dərdini öz dərdləri, problemləri kimi qavrayır, öz qəlblərinin yarası kimi qəbul edir, kədər qarışıq bir ümidlə, gün gələcək, yağı düşmən-ermənilər qədim türk torpaqlarından qovula-caq, didərgin xalq doğma yurd-yuvala rına qayıdacaq,-inamı ilə bu mövzunu əsərlərində qabardır lar.
Qarabağ müharibəsi mövzusunun poeziyada inikası olaraq qələmə alınmış bu əsər-lərdə sənətkarlıqla yaradılmış surətlər bədii təxəyyülün məhsulu olan ümumiləşdirilmiş, yaxud tipikləşdirilmiş, “uydurulmuş” qəhrəmanlar deyil, müharibənin yaratdığı, formalaş-dırdığı, taleyini bütünlüklə Vətənin-Qarabağın taleyinə bağlamış insanların bədiiləşdirilmiş obrazlarıdır... Bu insanlar “Qarabağ və onun ətrafında baş verən mürəkkəb və qanlı hadisələrin odlu kürəsində yanıb-yaxılan, bişib ortaya gələn, bu qanlı olayların yaratdığı qəhrəmanların ədəbiyyata gəlişidir... Bunlar ən çətin, ən ağır məqamlarda millətin, vətənin taleyini öz talelərində gəzdirən insanların vətəndaşlq mövqeyindən ədəbiyyata gətirilən yeni bədii təfəkkürün qəhrəmanlarıdır... Qarabağa bağlılıq, xalq həyatının problemlərinə həssas münasibət, ən ümdəsi isə insanda yüksək və ali dəyərləri, nəcib fikri-hissi başlanğıcı axtarıb tapmaq və bədii cəhətdən təsdiq etmək bu yazılara xas bir xüsusiyyətdir.”
Əsl yaradıcının, şairin, yazarın da hünəri o zaman təsdiq olunur ki, duyğu və düşüncələrini, yaşantılarını inandı rı cı bədii dillə, real və cazibədar boyalarla, orijinal bədii ifadə vasitələrilə ədəbiyyata gətirsin. Belə olduqda ədəbiyyat insanın yaxşı mənada özünüifadə vasitəsinə çevrilir. Ədəbiyyat söz adamının ən güclü özü nüifadə vasitəsidir. Özündə Quzeyin sevincinə sevinib, kədərinə kədərlənmək gücü tapan və bu duyğularını əsərlərində apaydın yansıdan, ədəbiyyatı özünüifadə vasitəsinə çevirə bilən Əziz Səlami “Ahu kimi gözlərin” hekayə sində bir Azərbaycan xalq mahnısının və bütövlükdə onun illərdən bəri içində yaşat dığı müqəddəs bir şəhərin ruhunda doğur du ğu təlatümləri bir araya gətirir: “Hər yay gününün axşamını sərinlədə-sərinlədə evimizə gətirən hündür qovaqlarımızın ardından qanad çala-çala Bakı da bizə gələrdi. Bakı, mutluluqlar, mahnılar dünyasıydı mənim üçün. Bakı, anamın mənimlə, mənim anamla danışdığım dildə danışırdı. Anam bir ovuc bayatı idiysə, Bakı bayatılar dünyasıydı. Anam bir ağaclıq mahnı idiysə, Bakı mahnılar ormanıydı. Hər yay axşamı qonşumuzun radiosundan qanadlanaraq bizə gələn Bakıda nə qədər gözəllik, nə qədər sehir vardı! Oranın günəşi də, ulduzları da, pıçıldaşan suları da və üzlərdəki gülüşləri də başqaydı. Bütün bunların hamısı da anamın mənimlə, mənim anamla danışdığım dildəydi (35).”
Əziz Səlaminin lirik qəhrəmanı Bakıdakı uşaqları xoşbəxt-mutlu sayırdı. Ona görə ki, Bakıda, Quzey Azərbaycanda yaşayan uşaqlar, kiçik soydaşları onun kimi bilmədiyi yad dildə yox, o günəşin, o ulduzların, o suların və o mahnıların dilində, yəni ana dilində oxuyur və yazırdılar. Bakı onun üçün qurumaz mahnılar bulağıydı və ruhunu doldura-doldura, oxşaya-oxşaya zaman içində axırdı. Bakı ilə böyüyür, Bakı ilə röyalara dalırdı. Bakı ilə körpə ömrünün ilk mahnılarını pıçıldamağa başlamışdı. Dodaqlarına qonan ilk mahnılar Bakının dodaqlarından qanadlanıb gəlmişdi.
Lakin illər keçəndən sonra Bakıda Bakını aramağa gələn o böyük doğma şəhər-Bakı sevdalısı röyalarındakı Bakıdan heç bir iz tapa bilməyəndə anladı ki, onun Bakısı “uşaqlıq xatirələrindən daha uzaqlarda, yüz, min illərin o tayında, heç bir tarixçinin, heç bir kitabın xəbər verə bilməyə cəyi bir zamanda qalmışdı!..”
Heyrət və qətiyyətlə etiraf edirəm ki, Vətənin digər parçasını-görmədiyi, gözəllikləri-ni seyr etmədiyi, ağrılarını duymadığı, əzablarını canında yaşamadığı o biri yarısını öləcək qədər sevməyin kanıtıdır bu öykü-hekayə... Səlaminin lirik “Mən”i hər yay axşamı Bakının-radio dalğaları vasitəsilə onların evinə gətirdiyi qucaq-qucaq mahnıları öyrənmək-lə, pıçıldamaqla kifayətlənmir, həmin mahnıları öz ruhundan da eşitmək, neylə ifa etmək, əslində ifa etmək çox yumşaq səslənir, içindən sıyırıb çıxarmaq istəyir. Evlərindəsə ney vardı. Çünki böyük qardaşı da bu neylərdən uzaq, anlaşılmaz, həzin və həsrətlərlə yüklən-miş ərəb havalarını çıxarmaq, ifa etmək istəyirdi. Əfsus ki, talesiz yeniyetmə ömrü boyu bu arzuyla yaşasa da, arzusuna qovuşa bilmir, gəncəcik çağlarında ölüm mələyi başının üstünü kəsdirərək onu fani dünyada sevdiyi hər şeydən ayırır. Onun neylərinin içindəki bir qamış neyi götürüb çalmağa başlayır. Və “Qərib səslər yavaş-yavaş doğmalaşdı, Bakının səsinə bənzədi və bir gün ruhumun səsini dilə gətirdi:
Dostları ilə paylaş: |
