ƏSRƏ BƏrabər bġR ĠLĠn salnaməSĠ

stansiyasındakı  əsgərlərimlə  görüĢəndə  “Surət  Hüseynova  da  qurban  olum, 
əsgərlərinə  də”  deyirdi.  Hətta  oradakı  TANKI  DA  ÖPMƏK  ĠSTƏYĠRDĠ,  uĢaqlar 
qoymadılar” (“Azadlıq”, 05.11.1998).  
Nəhayət, gecə yarısı onların bağlı qapılar arxasında görüĢü baĢlandı və ertəsi gün səhər saat 
8-dən davam etdirildi.  
Surət  Hüseynov  öz  məhkəməsində  bunları  da  söyləmiĢdi:  “H.Əliyev  Ali  Sovetin  sədri 
olmamıĢdı,  onda  mənə  dedi  ki,  bəs  Ə.ELÇĠBƏY  GEDĠR.  Sonradan  aydınlaĢdırdım 
ki,  yalan  danıĢır.  Mən  [o]  Bakıya  gələndən  sonra  da  dedim  ki,  əgər  Ə.Elçibəy 
prezidentlikdən  getmək  istəyirsə  dəvət  eləyin,  urvatla  yola  salaq.  Mən  Elçibəyin 

özüylə söhbət etmək istəyirdim, H.Əliyev qoymadı” (“Azadlıq”, 05.11.1998).  
Durumun  ən  böhranlı  nöqtəyə  çatdığını  görən  Əbülfəz  bəy  həmin  gün  -  14  iyunda  xarici 
ölkələrin  (ABġ,  Almaniya,  Ġraq,  BMT,  Rusiya,  Türkiyə  və  Çinin)  diplomatik  korpuslarının 
nümayəndələrini qəbul etdi. Son olaylar haqqında ətraflı məlumat çatdıran prezident dedi ki, 
indi  Azərbaycanda  baĢ  verən  hadisələr  Milli  Ordunun  709-uncu  hərbi  hissəsiylə  bağlıdır.  Bu 
hərbi hissə  xeyli  vaxtdı ki, Müdafiə  Nazirliyinə tabe olmur,  əmrləri yerinə  yetirmirdi.  Verilən 
əmrlərə cavab olaraq hissənin hərbçiləri bildirdilər ki, “bizim rəhbərimiz də, prezidentimiz də 
Surət Hüseynovdur”. Belə olan Ģəraitdə Müdafiə Nazirliyi, təbii olaraq, qərara gəlmiĢdir ki, bu 
hərbi  hissə  ya  buraxılmalı,  ya  da  əmrlərə  tabe  olmalıdır.  Sözsüz  ki,  ölənlərin  sayı  barədə 
rəqəmlər  ĢiĢirdilsə  də,  hər  halda,  iki  tərəfdən  də  həlak  olanlar  vardır.  Guya  hökumət 
tanklarının hərbi hissənin kazarmaları üzərindən keçməsi barədə yayılan söz-söhbətlərsə (bu 
yalanı Milli Məclisdəki çıxıĢında Ġmam Mustafayev demiĢdi) tamamilə əsassızdır. 
Prezident bildirdi ki, vətəndaĢ müharibəsinin, qan tökülməsinin qarĢısının alınmasından ötrü 
“qarĢıduran  tərəflə  danıĢıqlar  aparılmıĢ  və  bütün  qüvvələrin  öz  yerində  hərəkətsiz  qalması 
barədə razılıq əldə edilmiĢdir. Təəssüf ki, onlar Ģərtləri pozmuĢ, Azərbaycanın bəzi rayonlarını 
ələ  keçirərək  yerli  rəhbərliyi  iĢdən  kənarlaĢdırmıĢ,  son  nəticə  olaraq  Qazıməmməd 
istiqamətinədək gəlib çıxmıĢlar. Hazırda ölkədə vəziyyət son dərəcə gərginləĢib. Açıq demək 
lazımdır  ki,  qarĢıdurma  vətəndaĢ  müharibəsi  həddinə  gəlib  çıxıb.  Azərbaycan  dövlətinin 
müstəqilliyi  təhlükədədir.  bir  qrup  hərbçi  və  hərb  iĢi  ilə  heç  bir  əlaqəsi  olmayan  baĢqa  bir 
dəstə birləĢərək ölkədə hərbi xunta bərqərar etmək niyyətindədir”. 
Əbülfəz  bəy  diplomatlardan  xahiĢ  etdi:  öz  dövlətinizə  Azərbaycandakı  vəziyyət  barədə 
məlumat verin. 
Prezident  bunu  da  bəyan  etdi:  “Yuxarı  Qarabağın  erməniləri  doqquz  dövlətin  təklif  etdiyi 
sənədi imzalamaqdan boyun qaçırmaqla Azərbaycandakı sabitliyi də pozmuĢlar. Üç gündür ki, 
erməni  qüvvələri  Ağdam  istiqamətində  hücumları  davam  etdirirlər.  Belə  çıxır  ki,  Yuxarı 
Qarabağ  erməniləri  və  onlara  kömək  göstərənlərin  baĢlıca  məqsədi  Azərbaycandakı  əmin-
amanlığı pozmaqdır”. 
Almaniya  səfiri  Tomas  Terstegenin  “hazırda  Gəncədə  Surət  Hüseynovla  danıĢıqlar  aparan 
Heydər  Əliyev  kimi  təmsil  edir  və  hansı  mandata  malikdir?”  sualına  Bəy  belə  cavab  verdi: 
“Heydər  Əliyev  qarĢıdurmanı  yoluna  qoymaq  üçün  Gəncəyə  öz  təĢəbbüsü  ilə  könüllü 
getmiĢdir. O, Surət Hüseynovla bütün hərbi qüvvələrin hərəkətlərinin dayandırılması barədə 
razılıq əldə etməlidir. Hazırda onu deyə bilərəm ki, Surət Hüseynovun da müəyyən təklifləri 
vardır. Mən danıĢıqların nəticəsindən asılı olaraq xalqa müraciət və ya bəyanatla çıxıĢ etmək 
niyyətindəyəm”. 
Əcnəbi diplomatlarla söhbətdə Bəy bir daha vurğuladı ki, mən qarĢıdurmanın olmaması, qan 
tökülməməsi üçün bütün cəhdləri göstərirəm. “Dövlət hələlik susur və təmkin göstərir. Lakin 
lazım gələrsə daha sərt tədbirlərə əl atılacaqdır”. 
Əbülfəz bəyin diplomatlarla görüĢündə deyilənlərdən də aydın olduğu kimi, H.Əliyev Gəncəyə 
gedərkən  vətəndaĢ  qarĢıdurmasını  aradan  götürməkçün  əlindən  gələni  edəcəyinə  söz 
vermiĢdi,  ancaq  Surətlə  görüĢdə  söhbət  tamam  baĢqa  Ģeylərdən  getdi.  Bu  söhbətlərin 
məzmunu artıq heç kəsə sirr deyil. 
Onlar arasında qarĢılıqlı razılaĢma əldə edildi ki, S.Hüseynov prezident, H.Əliyevsə Ali Sovetin 
sədri  olsun.  Bunu  Surət  “Moskovskiye  novosti”  qəzetinə  verdiyi  müsahibədə  və  öz 

məhkəməsində də boynuna alıb:
 
“Nə isə, qərara gəldik ki, Elçibəy gedir. H.Əliyev dedi 
PREZĠDENT SƏN OLURSAN, ALĠ SOVETĠN SƏDRĠ MƏN. Mənim razılığımdan sonra 
H.Əliyev  Ali  Sovetin  sədri  oldu”  (“Azadlıq”,  04.11.1998).  Beləliklə,  Pənah 
Hüseynovun  sözləriylə  desək,  “Tarixi  anda  o  (H.Əliyev  -  Ə.T.),  faktiki  olaraq, 
Azərbaycanın  qanuni  hakimiyyətini  yox,  nəticə  etibarilə  qiyamçıları  dəstəklədi” 
(“Yeni Müsavat”, 16.04.1999). 
Özünün  də  siyasət  meydanında  guya  nəsə  bir  çəkisinin  olduğuna  inandırmaqçün  dəridən-
qabıqdan  çıxan  N.Pənahovsa  bunları  söyləyir:
 
“...Surəti  razı  saldım  ki,  onlar  Əliyevə 
toxunmasınlar,  imkan  versinlər,  mən  onu  razı  salım,  o,  Surətin  prezidentliyini 
qəbul  etsin.  [...]  Bu  məsələyə  Heydər  Əliyevin  orada  razılıq  verməsi  o  qədər  də 
çətin olmadı. O, vəziyyəti düzgün qiymətləndirdi...” (“Meydan” qəzeti, 17-24.03.1999).  
Azərbaycan dövlətinə qarĢı silah qaldırmıĢ qiyamçılarla sövdələĢməsindən həmin dövləti çox 
yüksək vəzifədə təmsil edən H.Əliyev iki mühüm Ģey qazandı - respublika parlamentinin sədri 
olmasına S.Hüseynovdan razılıq aldı və Surətin prezidentin də istefasını istəməsinə nail oldu.  
H.Əliyev guya Surətdən ötrü boĢaltdırmaq istədiyi həmin prezident kürsüsündə məhz özünün 
oturacağına  arxayındı.  Təkcə  P.Qraçova  və  ətrafındakı  əlisilahlı  narkomanlar  dəstəsinə 
güvənən S.Hüseynov, təbii ki, belə kələyi anlayacaq səviyyədə adam deyildi və yüzlərcə onun 
kimisini çaya susuz aparıb susuz gətirmiĢ “baba”nın çoxgediĢli mürəkkəb kombinasiyalarından 
qətiyyən baĢ çıxara bilməzdi. Surət bu alverdə aldadıldığını yalnız bir həftə sonra baĢa düĢdü 
və  21  iyunda  Gəncədə  keçirdiyi  mətbuat  konfransında  “respublikada  yaranmıĢ 
hakimiyyət  boĢluğundan  narahat  olduğunu  bildirərək  bütün  səlahiyyətləri  öz 
üzərinə götürdüyünü” qəzəblə elan etdi və jurnalistlərin H.Əliyev amiliylə bağlı sorğusunu 
belə cavablandırdı: “ĠNDĠ AZƏRBAYCANDA MƏNĠM YOLUMU KƏSƏ BĠLƏCƏK QÜVVƏ 
YOXDUR”.  O  anlaya  bilmirdi  ki,  artıq  onun  yolunu  qanunverici  hakimiyyətə  QANUNĠ 
ġƏKĠLDƏ yiyələnmiĢ H.Əliyev QANUNLA kəsəcək və kimsə buna görə onu qınaya bilməyəcək. 
(Görünür, Surətin yanındakı “Zobik” ayamalı Ruslan Rzayev - müxtəlif vaxtlarda üst-üstə 19 il 
iĢ almıĢ bu Ģəxsi Surət MTN Gəncə Ģöbəsinin rəisi qoymuĢdu - daha uzaqgörənmiĢ; eĢitdiyimə 
görə, o, Surətə deyibmiĢ ki, H.Əliyev bizim hamımızı bir-bir udacaq, gəl onu Gəncədən sağ 
buraxmayaq.  Surət  buna  razılıq  verməyibmiĢ.  Bir  müddət  sonra  Zobikin  artıq  Gəncə  Ģəhər 
icra  hakimiyyətinin  baĢçısı  olmuĢ  Hacı  Vaqiflə  onun  kabinetində  atıĢdığı  və  bu  atıĢmada 
onların hər ikisinin həlak olduğu xəbəri yayıldı…).  
Nəysə, S.Hüseynovla H.Əliyevin görüĢündən sonra Gəncədə mətbuat konfransı keçiriləcəyini 
gözləyən  jurnalistlər  umsuq  oldular.  S.Hüseynovla  və  onunla  birlikdə  “Gəncə  Ģəhərindəki 
vəziyyətə  faktik  nəzarət  edən  digər  Ģəxslərlə”  görüĢmüĢ  H.Əliyev  onlara  ayaqüstü  dedi: 
“Surət bəylə apardığımız danıĢıqlar çox mənalı, məzmunlu olub, qarĢılıqlı anlaĢma Ģəraitində 
keçib.  Və  güman  edirəm  ki,  bu  danıĢıqlar  yalnız  Gəncədəki  hadisələrin  yox,  bütövlükdə 
Azərbaycanda  gedən  proseslərin  düzgün  istiqamətə  yönəlməsinə  kömək  edəcək”.  H.Əliyev 
danıĢıqların  məzmununu  Bakıda  prezident  Elçibəyə  də  çatdıracağını  bildirdi.  Bütün 
hərəkətlərini  rus  hərbçilərinin  təlimatları  üzərində  quran  Surətsə  jurnalistlər  qarĢısında 
söylədi:  “Ġyunun  15-inə  kimi  prezident  baĢda  olmaqla  hökumət  istefa  verməsə  (görünür, 
Əliyev  elə  spiker  olduğu  gündən  prezident  kürsüsünü  boĢ  görmək  istəyirmiĢ  -  Ə.T.)  xalq 
Bakıya yürüĢ edəcək”. 
Deməli,  prezident  Ə.Elçibəyin  H.Əliyevin  “sülh  missiyası”na  bəslədiyi  bütün  kövrək  umudlar 
da boĢa çıxdı!..  

Xatırladım  ki,  Hacıqabuladək  heç  bir  müqavimət  görmədən  irəliləyən  Surət  qoĢunları  13 
iyunda  Hacıqabulun  baĢ  tərəfində  öz  postlarını  qurmuĢdular.  14  iyunda  səhər  tezdən  AXC 
Hacıqabul rayon Ģöbəsinin  batalyonu  [ümumiyyətlə, bu kitabda ara-sıra  rast  gəlinən  “rayon 
(Ģöbəsinin)  batalyonu”  terminini  rayon  icra  hakimiyyətinin,  yaxud  AXC  rayon  Ģöbəsinin 
təĢəbbüsüylə dövlətin müdafiəsinə qalxan könüllülər kimi baĢa düĢməliyik] və S.Hüseynovun 
qoĢunu arasında ilk toqquĢma oldu. Qiyamçıların bir hissəsi dağıdıldı. Ġcra baĢçısı rayonu tərk 
etdi.  
H.Əliyevlə görüĢüb razılaĢan gün - 14 iyunda S.Hüseynov ölkə rəhbərliyinin istefası haqqında 
bir saatlıq ultimatum verdi. Ultimatum rədd edilincə günortadan sonra Hacıqabulda qiyamçı 
qoĢunla  dövlət  hərbi  qüvvələri  üz-üzə  durdu,  atıĢma  düĢdü,  yaralananlar  oldu.  (Prezidentin 
köməkçisi O.Qasımovun mənə bildirdiyinə görə, Navahıda hökumət qüvvələri surətçiləri geri 
oturdan  zaman  H.Əliyev  bir  neçə  dəfə  Əbülfəz  bəyə  zəng  edərək  əməliyyatı  dayandırmağa 
çağırmıĢ, bunun Surətlə danıĢıqlara zidd olduğunu söyləmiĢdi). 
YALQIZ ELÇĠBƏY ÇIXIġ YOLLARI AXTARIġINDA 
14  iyunda  Əbülfəz  Elçibəyə  qarĢı  artıq  üçüncü  cəbhə  də  açıldı  -  iyunun  7-sində  TalıĢ  Xalq 
Partiyasının adını dəyiĢərək Xalqların Azadlığı və Bərabərliyi Partiyası qoymuĢ, 9 iyunda polisə 
və dövlətə müharibə elan edərək 20-30 nəfərlə meĢələrə çəkilmiĢ Əlikram Hümbətov iyunun 
14-ündən  15-inə  keçən  gecə  saat  12-də  öz  dəstəsiylə  Lənkəran  Ģəhərinə  girərək  qanuni 
hakimiyyəti  devirdi.  (21  iyunda  o,  yerli  televiziyayla  çıxıĢında  «TalıĢ  Muğan  Respublikası» 
yarandığını  elan  etdi).  S.Hüseynov  öz  məhkəməsində  bunları  bəyan  etdi:  “TMR haqqında 
söz-söhbəti  H.Əliyev  özü  ortaya  atdı.  Bu,  NAXÇIVANDA  HAZIRLANMIġ  oyundu. 
Mənə [baĢ nazir olandan sonra] dedilər Əlikram Hümbətovun yanına get. Getdim, 
Ə.Hümbətovu onun (H.Əliyevin - Ə.T.) yanına gətirdim. Orda aydın oldu ki, tonqalı 
qalayan  indi  onu  söndürmək  istəyir.  Ə.Hümbətov  onun  üzünə  nələr  deyirdi,  bir 
kəlmə də cavab vermirdi” (“Azadlıq”, 04.11.1998).  
Həmin  gün  Prezident  Aparatının  qarĢısında  AXC-nin  təĢəbbüsüylə  mitinq  keçirildi.  Tağı 
Xalisbəylinin  açdığı  bu  mitinqdə  AXC-nin  bəyanatı  oxundu:  “AXC  bildirir  ki,  bundan  sonra 
qiyamçılara  hər  hansı  Ģəkildə  güzəĢtə  gedilməsini  təslimçilik,  respublikanın  dövlət 
müstəqilliyinə qarĢı düĢmənçilik kimi qiymətləndirəcək”. 
Demək  olar  ki,  yalqız  qalmıĢ  prezident  olduqca  ağır  durumdaydı  -  onun  iki  ən  yaxın 
arxadaĢının  əyləĢdiyi  iki  ən  mühüm  dövlət  kürsüsü  boĢdu,  hakimiyyətin  üzərinə  düĢmənlər 
hər yandan ayaq açmıĢdılar. Artıq sabah o kürsülərdən birini Elçibəy iqtidarının ən barıĢmaz 
rəqiblərindən  biri  tutacaqdı  və  qanunverici  hakimiyyət  «güzəĢt»  sözünü  öz  leksikonundan 
biryolluq silib atmıĢ bir Ģəxsin əlinə keçəndən sonra  nələrin baĢ verəcəyini gözəl dərk edən 
Elçibəy heç olmazsa baĢ nazirin öz adamı olmasına çalıĢırdı. Buna görə də ayın 14-ündə o, 
Dövlət Neft ġirkətinin prezidenti Sabit Bağırova baĢ nazir olmağı təklif etdi, ancaq vəziyyətin 
yetərincə qarmaqarıĢıq olduğunu görən və belə durumda səmərəli iĢləyə biləcəyinə, təbii ki, 
inana bilməyən Sabit bəy buna razılıq vermədi.  
Ġyunun  15-ində  də  Prezident  Aparatı  qarĢısındakı  meydanda  mitinq  keçirildi.  Meydanda  bir 
neçə  min  adam  vardı.  ÇıxıĢ  etməkçün  həmiĢəki  basabas,  növbə  yoxdu.  Gözə  dəyən  bütün 
«sanballı» adamları az qala yalvarıĢla çıxıĢa dəvət edirdilər. “Ədalət” qəzetinin baĢ redaktoru 
Aqil  Abbas  Ġsgəndər  Həmidovun  vəzifəyə  qaytarılmasını  tələb  edirdi.  Mən  də  çıxıĢ  edərək 
(meydana  elə  bundan  ötrü  gəlmiĢdim)  xalqı  Elçibəyi,  daha  doğrusu,  qanuni  hakimiyyəti 
müdafiə etməyə çağırdım. Dövlət adamlarının sarılığını udmasından, onların solğun üzündəki 

narahatlıq və təĢviĢdən anladım ki, artıq uçurumun lap qırağındayıq. 
ARTIRMA 
«-…Bizi  əlləri  üstündə,  sevinc  içərisində  hakimiyyətə  gətirən  minlərcə  adam  öz  doğma 
hakimiyyətinin  məhv  edilməsini  soyuqqanlılıqla  qarĢıladı.  Məsələn,  iqtidarımızın  son 
günlərində  -  iyunda  həmrəylik  bildirməkçün  Prezident  Aparatının  qarĢısına  çox  az  adam 
toplaĢırdı.  Bizi bir il qabaq  böyük  coĢquyla  hakimiyyətə gətirən  insanların  belə  laqeydliyinə, 
soyuqqanlılığına əsas səbəb, sizcə, nəydi?
 
-Birincisi, xalq yeni hakimiyyətin mahiyyətini düzgün qiymətləndirə bilmədi. Bu, indiyə qədər 
görünməmiĢ yeni bir hökumətdi. Onun mahiyyətini köhnə sovet, kommunist psixologiyasıyla 
dəyərləndirmək  mümkün  olmayacaqdı.  70  ildən artıq  sosialist  təfəkkürüylə  tərbiyə  olunmuĢ 
insanlar  bazar  iqtisadiyyatı  qanunlarının  cəmiyyətdə  tətbiqini  gördükcə  vahiməyə  düĢür, 
dəhĢətə  gəlirdilər.  Həlledici  kütləsi  kasıblardan  ibarət  olan  xalqımızda  dövlətli  insanlara  bir 
gizli kin də vardı və adamlar bəlkə də onlardan bu sərvəti necə qazandıqlarını soruĢacağımızı 
gözləyirlərmiĢ;  bunun  əvəzində  hamının  dövlətli  olmasına  çağırmağımızı  eĢidəndə  və 
həqiqətən  də  çox  pullu  adamların  meydana  çıxdığını  görəndə  onlar  bizi  "dönük"  saymağa 
baĢladılar.  Təbii  ki,  bizi  belə  dəyərləndirmələri  tam  yanlıĢdır,  ancaq  bircə  Ģeydə  onlara 
bütünlüklə haqq qazandırıram - biz hamının yaxĢı tanıdığı harınlamıĢ cinayətkarları vaxtında 
və prinsipiallıqla cəzalandırmadıq!.. 
 
Ġkincisi, görünür, biz xalqa müstəqil dövlət quracağımızı və həm bütövlükdə dövlətin, həm də 
əhalinin  iqtisadi  vəziyyətini  köklü  surətdə  yaxĢılaĢdıracağımızı  vəd  edəndə  insanlar  bunun 
ildırım  sürətiylə  -  bir  neçə  ayın  içində  baĢ  verəcəyini  gözləyirmiĢ;  bizi  özününkü  saydığına 
görə  həddən  artıq  Ģey  uman  xalq  arzularının  çin  olmasının  çox  ləngidiyini  görəndə  bizdən 
"küsdü", halbuki biz ... yetərincə sürətlə irəliləyirdik və ikicə il də hakimiyyətdə qala bilsəydik 
bütün sözlərimizə əməl edəcəydik. 
 
Üçüncüsü, Moskva kəĢfiyyatı, Ġran kəĢfiyyatı və öz içimizdə olan mafioz, xəyanətkar qruplar 
hərtərəfli təbliğat apararaq xalqı yolundan azdırdılar, aldatdılar, çaĢdırdılar. Xalq da inandı ki, 
"ağzıyumĢaqlar"  getsə,  "dəmirəllilər"  gəlsə  yaxĢı  olacaq.  Nəhayət,  həmin  "dəmirəllilər" 
gəldilər  və  xalq  onların  nə  olduğunu  əyani  gördü,  necə  böyük  səhv  etdiyini  baĢa  düĢdü. 
Bundan  sonra  yəqin  ki,  xalq  öz  hakimiyyətini  görəndə  "bu,  mənim  hökumətimdir"  deyə 
müdafiə edəcək
»
. 
(Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - «Elçibəylə 13 saat üz-üzə», Bakı, 1999, s.68-69).  
Prezident Əbülfəz Elçibəy də gəlib həmin mitinqdə çıxıĢ etdi. O dedi: “Bu yol uzun yoldur. Bu 
yol azadlıq yoludur, amma Ģərəflidir...”. Hakimiyyəti dövründə Bakıdakı bu son çıxıĢında Bəy 
onu  prezidentlikdən  uzaqlaĢdırmağın  asan  olmadığını,  bununçün  referendum  keçirilməsinin 
gərəkliyini  bildirdi:  “Məni  öz  vəzifəmdən  heç  kim  kənarlaĢdıra  bilməz,  sizdən  baĢqa. 
Buraxacağam  referenduma,  səs verməsəniz  istefaya gedəcəyəm”.  (H.Əliyev  çox  keçmədən, 
doğrudan da, referenduma əl atdı. Ancaq ona bu ideyanı Türkiyə hökuməti Türkiyə XĠN-nin 
Ģöbə rəisi Candan Azərin vasitəsiylə ötürmüĢdü. Milli Məclisdəsə Tofiq Qasımov bu təklifi irəli 
sürmüĢdü). 
Bundan 4 il yarım keçəndən sonra aramızda belə bir söhbət oldu: 
«-
…Sonradan  bu  hərbi  qiyam  siyasi  qiyamla  parlamentdə  baĢa  çatdırıldı  və  Heydər  Əliyev 
hakimiyyəti qeyri-qanuni olaraq qəsb etdi. 
 

-Axı onu Siz dəvət etmiĢdiniz?
 
-Onu Ali Sovetin sədri kimi çağırmıĢdıq. Daha deməmiĢdik ki, gəlib prezident hakimiyyətini ələ 
keçir.  O,  məni  hakimiyyətdən  uzaqlaĢdırmaqçün  qanunsuz  referendum  keçirdi,  halbuki 
referendum hüquqi deyil, siyasi aktdır - referendumla prezident çıxarılıb prezident qoyulmaz.
 
-Əslində bu ideyanı da özünüz vermiĢdiniz - Kələkiyə getməzdən bir-iki gün öncə Prezident 
Aparatının 
qarĢısındakı 
mitinqdə 
bildirmiĢdiniz 
ki, 
prezidenti 
hakimiyyətdən 
kənarlaĢdırmaqçün  referendum  keçirilməlidir. Əliyev  də referendum  keçirərkən  məhz  həmin 
sözlərinizə söykəndi...
 
-Referendumun  bu  məsələdə  nə  dərəcədə  səlahiyyətli  olub-olmaması  məsələsini  hələ  bir 
qırağa qoysaq belə, axı onun aparılması da tam qanunsuz olub, belə ki, hakimiyyətinin taleyi 
həll edilən prezident, yəni mən hökmən həmin tədbirdə iĢtirak etməli, sərbəst olaraq təbliğat 
aparmalıydım,  ancaq  buna  qətiyyən  imkan  verilmədi.  Prezident  səlahiyyətlərinə  yiyələnmiĢ 
H.Əliyev sonra qanunsuz referendumun saxta nəticələri əsasında yenə qanunsuz olaraq yeni 
prezident seçkiləri təyin etdi, öz namizədliyini irəli sürdü və çox çəkmədən az qala 100 faizli 
nəticəylə özünü prezident elan etdi
».
 
(Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - «Elçibəylə 13 saat üz-üzə», Bakı, 1999, s.72).  
Özünəməxsus  tərzdə  gözlərini  qıyaraq  baxıĢlarını  uzaq  bir  nöqtəyə  zilləyən  Bəy  mitinqdəki 
çıxıĢında  dedi  ki,  qarĢımızda  bircə  dənə  qaranlıq  maneə  var,  onu  da  uğurla  keçə  bilsək 
xalqımıza  zaval  olmayacaq.  (Təəssüf  ki,  həmin  anda  Bəyin  məhz  nəyi  nəzərdə  tutduğunu 
öyrənə bilmədim, sonralarsa Bəy onu xatırlaya bilmədi). 
15  iyunda  qiyamçılar  hakimiyyəti  devirməkçün  Göyçay  rayonuna  da  basqın  etdilər,  ancaq 
müqavimətlə  rastlaĢdılar.  Ġcra  hakimiyyəti  baĢçısının  müavini  ĠKRAM  ƏLĠ  OĞLU  ZEYNALOV 
surətçilərin  gülləsiylə  qətlə  yetirildi.  (Ayın  17-sində  onun  toyu  olmalıydı).  Əbülfəz  bəy 
dövlətçiliyimiz  yolunda  Ģəhid  olmuĢ  bu  qeyrətli  insanın  ölümüylə  bağlı  dedi:  “Ġkram  bəy  öz 
ölümü ilə bizə - hərəkat yoldaĢlarına dönməzlik və qətiyyət nümunəsi göstərdi”.  
Qiyamçılar  rayonlara  yaxınlaĢarkən  yalnız  rayon  icra  hakimiyyəti  baĢçıları  sədaqətli  çıxdılar 
(içlərində dönüklər olsa da), ancaq polis, təhlükəsizlik və prokurorluq iĢçiləri, demək olar ki, 
kütləvi  Ģəkildə  qiyamı  dəstəklədilər  (görünür,  rüĢvət  almağın  çətinliyi  onları  iqtidara  qarĢı 
qəzəbləndirmiĢdi; həm də onların az qala hamısı sovet rejiminin yetirməsiydi).  
KeçmiĢ  dövlət  müĢaviri  Arif  Hacıyev:  «Bütün  icra  baĢçıları  o  dövrdə  hakimiyyəti  can-baĢla 
qorudular, bu istiqamətdə əllərindən gələni etdilər - bütün icra baĢçıları. Xüsusilə Gəncəətrafı 
rayonların  icra  baĢçıları  (Goranboy,  MaĢallah  Abdullayev;  Tərtər,  Sərdar  Həmidov;  Yevlax, 
Rafiq  Hüseynov;  Mingəçevir,  Rafiq  Ərəbov  və  b.),  döyüĢ  bölgələri  rayonlarının  icra 
baĢçılarının  hamısı,  sonra  bir  sıra  rayonların  rəhbərləri  (Zaqatala,  Ġbadulla  Qurbanov; 
Balakən,  Osman  Qunduzov;  Hacıqabulun  icra  baĢçısı  və  b.)  S.Hüseynovun  qoĢunlarına 
bacardıqları  qədər  müqavimət  göstərdilər,  hakimiyyəti  qorudular.  Göyçayda  icra  baĢçısının 
müavini,  qiyamçılarla  savaĢa  qalxmıĢ  Ġkram  Zeynalov  güllələndi.  AğdaĢ  rayonunda  da 
müqavimət təĢkil olunmuĢdu. ġamaxının icra baĢçısı ġirzad Əyyub kimi bir çox baĢqaları da 
Surət  Hüseynovun  qoĢunlarının  qarĢısını  almaq,  hakimiyyəti  silahsız  qorumaqçün  xalq 
içərisindəki tərəfdarlarını, Xalq Cəbhəsi və Müsavat qurumlarını, hələ bir çox hallarda qohum-
əqrabalarını  da  bu  iĢə  cəlb  edirdilər.  Bakı  Ģəhərinin  icra  hakimiyyəti  baĢçıları,  ümumiyyətlə, 
vahid  bir  qurum  kimi  fəaliyyət  göstərərək  vaxtaĢırı  yığıĢır,  vəziyyəti  müzakirə  edərək 
müqavimətin təĢkil olunmasına yardım göstərirdilər. Təsadüfi deyil ki, Surətin qoĢunları hansı 

rayona  daxil  olurdusa  onun  silahlı  qüvvələri  ilk  növbədə  rayon  icra  hakimiyyəti  baĢçılarını 
həbs edirdi.  
Ġsaxan AĢurov Qazax rayonunun, Nəriman Yəhyayev Mingəçevir Ģəhərinin polis rəisiydi. Belə 
3,  ya  4  polis  rəisi  vardı  ki,  dövlət  qurumlarını,  dövlət  binalarını  qorumağı  boyunlarına 
götürmüĢdülər, qalanların hamısı Surət tərəfə keçmiĢdi».  
HEYDƏR ƏLĠYEV HAKĠMĠYYƏTĠN ÜÇDƏ BĠRĠNƏ YĠYƏLƏNDĠ 
Milli Məclisin 15 iyunda keçirilən növbəti iclasında spiker seçilməliydi. Bu yığıncağı Tamerlan 
Qarayev aparırdı.  
Heydər  Əliyev  Gəncə  hadisələri  haqqında  danıĢdı,  ancaq  Surətlə  söhbətlərin  nəticəsindən 
konkret bir söz demədi. 
Ġbrahim Ġbrahimlinin sualını cavablandırarkən Əliyev bildirdi ki, mən Gəncədən qayıdan kimi 
dərhal  Azərbaycan  prezidenti  Əbülfəz  Elçibəyin  yanında  olmuĢam,  bir  neçə  saat  bütün 
məlumatları  prezidentə  vermiĢəm.  “Əgər  mən  bu  iĢə,  bir  də  qeyd  edirəm,  öz  vicdanımın 
tələbi  ilə,  ...  Azərbaycan  prezidenti  Əbülfəz  Elçibəyin  xahiĢi  ilə  cəlb  olunmuĢamsa,  demək, 
mən burada bu iĢlərin həll olunması üçün bütün imkanlarımdan istifadə edəcəyəm. Bu barədə 
heç kəsin Ģübhəsi olmasın”. 
Daha  sonra  H.Əliyev  dedi:  “Mən  Naxçıvandan  bura  özüm  gəlməmiĢəm.  Məni  bura  dəvət 
eləyiblər. Məndən dəfələrlə Ġsa Qəmbər, Pənah Hüseynov və Azərbaycanın prezidenti Əbülfəz 
Elçibəy  xahiĢ  ediblər  ki,  gəlim,  burada  bir  vəzifə  tutum,  bərabər  bu  məsələlərin  həll 
olunmasında iĢtirak edim. Mən bu vəzifədən imtina etmiĢəm. [...] Mən heç bir kreslo tutmaq 
istəmirəm, heç bir vəzifə tutmaq istəmirəm”. (Əliyev Naxçıvan Ali Məclisinin sədri seçilərkən 
də eyni sözləri iĢlətmiĢdi). 
H.Əliyev çıxıĢının sonunda bildirdi: “Ali Sovetin sədri kimi fəaliyyət göstərməyə hazıram”. 
Yığıncağa qatılan Əbülfəz bəy də çıxıĢ edərək müzakirələrə öz münasibətini bildirdi. O, indiki 
məclisdə  Ali  Sovet  sədrinin  seçilməsi  məsələsini  ön  plana  çəkməyin  məqsədəuyğunluğunu 
göstərdi. 
Heydər  Əliyevin  Ali  Sovet  sədrliyinə  namizədliyi  müzakirə  edilərkən  xüsusən  Tamerlan 
Qarayev ciddi müqavimət göstərdi. Bu, Heydər Əliyevi bərk qəzəbləndirdi və o, Milli Məclisi 
“çıxıb  getməklə”  hədələdi.  T.Qarayev  zalı  tərk  edib  getdi.  Əliyevin  sədrliyini  istəməyən 
deputatların  müqavimətini  qırmaqçün  Əbülfəz  bəyin  özü  iĢə  qarıĢmalı  oldu  və  yalnız  onun 
tövsiyəsindən  sonra  H.Əliyev  Ali  Sovetin  sədri  seçilə  bildi.  (Onun  seçilməsi  haqqında  Milli 
Məclisin qərarını Tamerlan Qarayev yox, Afiyəddin Cəlilov imzaladı). 
4 il yarım sonra Elçibəylə mənim aramda belə bir söhbət oldu: 
«-Bəy, Siz Heydər Əliyevin Ali Sovetin sədri seçilməsinə tərəfdardınız və deputatları da onu 
seçməyə  çağırdınız.  Bu  hərəkətinizi  sonradan  H.Əliyev  hakimiyyətinin  legitimləĢdirilməsinə, 
dünya birliyinin onu qiyamla deyil, demokratik yolla seçilmiĢ prezident kimi tanımasına Ģərait 
yaratmaq kimi qiymətləndirmirsiniz ki? 
 
-Qətiyyən yox! Heydər Əliyev legitim prezident deyil. Biz onu Bakıya çağıranda danıĢmıĢdıq 
ki, onu baĢ nazir təyin edəcəyik, sonra razılaĢdıq ki, o, Milli Məclisin sədri olacaq və bir yerdə 
qiyamı yatırandan sonra Azərbaycanın dərdlərini də birgə çözəcəyik. Bu, Pənah bəylə də, Ġsa 
bəylə  də,  baĢqalarıyla  da  razılaĢdırılmıĢdı.  Sadəcə  olaraq,  H.Əliyev  sədrliyi  ələ  keçirəndən 
sonra prezidentlik uğrunda mübarizəyə baĢladı. Mənsə bunu ondan gözləmirdim.
 

-Bəs onun Sizi aldada biləcəyini gözləmirdiniz?
 
-Xeyr,  gözləmirdim.  Ola  bilsin  ki,  bunun  mənim  tərəfimdən  bağıĢlanılmaz  sadəlövhlük 
olduğunu  deyəcəklər,  ancaq  onun  belə  edə  biləcəyini  həqiqətən  heç  cür  ağlıma 
sığıĢdırmırdım.
 
-Hər necə olsa da fakt budur ki, Sizin razılığınızla H.Əliyev gəldi və bu gün bizi istəyən də, 
istəməyən də, hətta H.Əliyevin özü də deyir ki, məni siz gətirdiniz, siz seçdiniz...
 
-Bəli, Heydər Əliyevi mən seçdirdim. Bunu danmıram. 
 
-Buna peĢman deyilsiniz ki?
 
-Hakimiyyətə gətirib seçdirənədək peĢman deyildim. Sonrakı fəaliyyətinə görəsə peĢmanam.
 
-Bəs niyə baĢqasını yox, məhz H.Əliyevi gətirdiniz?
 
-Ona  görə  ki,  H.Əliyevin  Azərbaycanda  nüfuzu  vardı  -  kütlənin  bir  hissəsi  onu  istəyirdi. 
VətəndaĢ müharibəsinin qarĢısını almaqda onun gücünə inandığımıza görə onunla birləĢməyə 
üstünlük verdik
».
 
(Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - «Elçibəylə 13 saat üz-üzə», Bakı, 1999, s.70-71).  
Milli  Məclisin  tarixi  15  iyun  yığıncağı  beləcə  baĢa  çatdı.  Hadisələrin  sonrakı  gediĢini 
prezidentin  köməkçisi  O.Qasımovdan  öyrəndik: