Esse haqida tushuncha Vaqt: 2 soat

Esse yozish jarayonida quyidagilarga e’tibor berish kerak:

1. Kirish va yakuniy qismdagi fikr asosiy masalaga uzviy bog‘liq bo‘ladi. Masalan, kirish qismida “Men... haqida shuni aytmoqchiman” deb boshlansa, yakuniy qismda “Men ...xulosaga keldim” kabi tugallanadi.

2. Esse yozishda his-hayajonli/ta’sirchan va badiiy bo‘yoqdor so‘zlardan foydalaniladi.
3. Esse ko‘lamiga e’tibor berish. (200-250 ta so‘zdan iborat bo‘ladi. Kirish –60-70 ta so‘z, asosiy qism –100-130 ta so‘z, xulosa – 30-40 ta so‘z)
4. Esseda birgina mavzu atrofida fikr yuritiladi. Unda birgina fikr o‘rtaga tashlanadi va rivojlantiriladi. Uning bir necha mavzu va bir qancha g‘oyasi bo‘lishi maqsadga muvofiq emas.
5. Esse erkin kompozitsiya asosida yoziladi. Yaxshi esseni mavzuni yaxshi tushungan, uni har tomonlama idrok eta olgan, o‘z g‘oyalari bilan o‘quvchini o‘ylanishga majbur eta oladigan odamgina yoza oladi.
6. Esse yozishda bir qolipdagi so‘zlardan foydalanish, so‘zlarni qisqartirish, yuzaki xulosa chiqarishdan xoli bo‘lish kerak. Esse tili salmoqlilikni talab qiladi. Bunda esse mavzusini oydinlashtirish, hajmini va maqsadni aniq belgilab olish muhimdir.
7. Esseda badiiy to‘qima va fantaziya bo‘lmaydi. Unda adabiy til uslublaridan to‘g‘ri va o‘rinli foydalaniladi.
8. Esse ixcham hajmli bo‘lgani bois, fikr-mulohaza bildirishda batafsil hikoyalashdan cheklanish, keltirilgan ma’lumotni ipidan ignasigacha bayon etishdan saqlanish, bir aytilgan fikrni yana qayta takrorlashga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Uzundan uzoq, aralash turdagi qo‘shma gaplar o‘rniga qisqa va ixcham ifoda usulini qo‘llagan ma’qul.
9. Esse xatboshilarga to‘g‘ri ajratilishi kerak. Esseni yozib bo‘lgach, uni qayta-qayta o‘qib chiqish tavsiya etiladi.
10. Ensiklopediya va turli manbalardan olingan ma’lumotlar o‘z o‘rnida qo‘llanilishi kerak. Aks holda, essening badiiyligi va ta’sirchanligiga putur yetadi.
3-ilova:
Esse yozishda quyidagi talablarga qat’iy rioya qilinadi:

• shaxsiy munosabatning bildirilishi;

• tezis – kalit so‘zni to‘g‘ri aniqlash;
• faktli dalillar (argumentlar);

• atamalarni o‘z o‘rnida qo‘llash;

• sitatalar keltirish;
• mantiqiy qonuniyatning saqlanishi;
• taqqoslash va xulosalash usullaridan foydalanish;
• savodlilik (uslubiy, imlo, tinish belgilari);
• yumor, o‘tkir hajv;
• foydalanilgan ilmiy manbalarga havolalar.

1. 
   Savol: Esse o’zbek tilida yo’q. U ingliz tilida essay shaklida bor, deb hayron bo’layotganlar uchun… Javob: Esse janr sifatida o’zbek adabiyotiga kirib kelganiga ancha yillar bo’lgan. Bu haqida Shukur Xolmirzayev: “Esse – erkin ijod” nomli suhbatida ( «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2003 yil 16-sonida chop etilgan) aytib o’tgan.
   
2. 
   Savol: Esse va insho. Ularni nima farqi bor. Ikkalasi ham ijodiy ish bo’lsa, deb o’ylayotganlar uchun…. Javob: Esse va inshoning shakl va ma’no jihatdan bir qancha farqlari mavjudki, ularni sanaymiz:
   

a) Esse to’laligicha erkin. Qoliplarsiz yoziladi. Ya’ni reja tuzilmaydi. Insho esa rejasiz yozilmaydi.
b) Esse to’laligicha shaxsiy fikr-mulohaza, his-tuyg’ular tasviridan iborat bo’ladi. Inshoda esa, imkon qadar xolis bo’lishga harakat qilinadi.
c) Esse har doim birinchi shaxsda yoziladi. Inshoda esa, bunday talab mavjud emas.