Esxatoloji perspektivdə avtoritarizm anatomiyası

 

 
86
Hacı Mövsüm 
 
 
 
Bayaqdan qonşu masada tək oturub çay içə-içə televizora baxan saqqallı, köklüyə meylli, barmağında gümüş üzük olan 
oğlan bizə tərəf çönüb: 
- Bağışlayın qardaş – dedi. - Deyəsən ölən uşaqlardan biri yaxınınızdı. Allah rəhmət eləsin.  
Hamımız başımızla “sağ ol” deməklə kifayətləndik. Bircə  Rəna “amin” dedi. Mən də  tərs-tərs baxdım ona. Baxışlarımı 
yaxalayıb güldü. 
- Bəlkə yeri deyil, amma bayaq mollalar haqqında qardaşın dediyi söz mənə çox pis təsir elədi. Bir müsəlman kimi, səhv 
görürəmsə, onu mütləq düzəltməliyəm. Allah haqq və təala bizə bunu fərz qılıb. İslam haqqında yanlış təsəvvürləriniz var 
qardaşlar. 
Onun dolğun, gur, aydın, ahəngdar səsi vardı. Qəribədir ki, bu ahəngdarlıq onun danışığına xüsusi bir məlahət verirdi. 
Elə bil bizi hipnoz etməyə çalışırdı. 
Toğrul gözlərini süzüb “bu hardan çıxdı?” mənasında mənə baxdı. Stəkanlara çay süzən Sənan isə, çaydanı masaya 
qoyub üzünü oğlana çevirdi. 
- Demək istəyirsiniz ki, bu qədər adamın sizin düzəlişlərinizə ehtiyacı var? Yəni biz bilmirik nə danışırıq? 
Oğlan gülümsündü. Mehribanlığı imitasiya etmək istəyirdi, amma daxilən çox qəzəbli idi. İmkanı olsaydı, bəlkə  də 
hamımızı rəcm edərdi.  
- Yox qardaş, məni düz başa düşmədiniz. Sizin xətrinizə dəymək istəmirdim, əstağfirullah!  
Həqiqətən çayxanalar maraqlı  məkanlardır. Azərbaycanlılar çayxanalara hansısa daxili bir çağırışla gəlirlər. Burada 
sakitlik tapır, çiyinlərindəki ağır yükdən azad olub evlərinə qayıdırlar. Çayxanada demək olar ki, darıxmırlar, yorulmurlar; 
əksinə, qayğı və problemlərindən qurtulurlar, xudbinlik enerjisi ilə dolurlar. 
Saqqallı  oğlanın bizim söhbətimizə müdaxilə etməsi məni təəccübləndirmədi. Çayxananın iqlimi tarix boyu intensiv 
dialoqa, ünsiyyətə köklənib: bura danışmaq, həmdəm olmaq, yeni münasibətlər, təmas modusları yaratmaq üçün gəlir 
insanlar.  
Amma Sənana da Sənan deyərlər.  
- Üzr istəməli bir şey yoxdur qardaş. Sadəcə olaraq biz inanırıq ki, ölkəmizin, xalqımızın geri qalmışlığının səbəblərindən 
biri də islamdır. Ona görə “biri də” deyirəm ki, başlıca səbəb kimi indiki hakimiyyəti görürəm. Amma islamın da rolu 
böyükdür. 
Oğlan bir daha gülümsədi. Ağzı qulaqlarına qaçdı, ağ dişləri parıldadı. Yəqin misvaq ağacı ilə sürtür dişlərini. 
- Bilirsinizmi qardaş, islam dininin mollalara, mollaların da islama dəxli yoxdur. Hətta razıyam ki, onlar dinimizin adını 
batırırlar. Amma onların cahilliyinə görə gözəl dinimiz nə üçün məsuliyyət daşımalıdır? 
Sənan doxsan dərəcə çevrilib oğlanın düz gözlərinin içinə baxdı. 
- Bağışlayın, adınız necə oldu? 
- Adım Mövsümdür. Hacı Mövsüm.  
- Çox şad oldum Hacı. Mənim da adım Sənandır. Mollalara gəlincə... 
- Sizi tanıyıram Sənan qardaş. Liberal qəzetində yazırsınız. 
Sənan bu sözlərə təmkinli reaksiya göstərdi.  
- Tanıyırsınızsa, lap yaxşı. Bilirsiniz necədir? Müsəlmanların köhnə adətidir – mollanın islama dəxli yoxdur, terrorun 
islama dəxli yoxdur, baş  kəsməyin islama dəxli yoxdur, cəhalətin islama dəxli yoxdur, balaca qız uşaqlarını arvad 
eləməyin islama dəxli yoxdur. Axı bizə bu söhbətlər maraqlı deyil! Əgər islamın daxilində, müsəlmanlar arasında bu 
qədər ziddiyyət varsa, bu sizin probleminizdir, bizim yox. Bütün islam dünyası it günündədir. Bu faktdır. Siz isə deyirsiniz 
ki, problem islamda deyil, müsəlmanlardadır. Guya onlar haqqın yolunda olsalar, bu gündə olmazlar. Mən isə deyirəm ki, 
problem müsəlmanlarda deyil, məhz elə islamın özündədir. Fikrim sizə aydın oldu? 
Hacı Mövsüm başını əyib-qaldırır, diqqətlə qulaq asırdı. Sənan cümləsini bitirən kimi dedi:  
- Başa düşürəm. Amma biz neynəyək ki, Avropa, Qərb dünyası müsəlmanları belə  zəlil günə qoyub? Müsəlmanlar 
dinlərindən uzaqlaşıblar. Bəli! Həqiqi islamda terror yoxdur, cəhalət yoxdur, molla yoxdur. Quranı oxusanız özünüz də 
bunu görərsiniz.  
Dözməyib söhbətə qoşuldum: 
- Siz hardan bilirsiniz ki, oxumamışıq Quranı? 
Hacı Mövsüm gözlərini bərəltdi: 

 
87
- Oxumusunuz? 
- Əlbəttə oxumuşam.  
- Orada pis bir şeyə rast gəlmisiniz? 
- Əlbəttə rast gəlmişəm.  
- Məsələn Quranda pis olan nədir? 
- Bu barədə danışmağın mənası yoxdur. Çünki, mənim gətirəcəyim istənilən ayə haqqında deyəcəksiniz ki, yox bu belə 
deyil, bunun mənası başqadır, gərək mütləq təfsir oxuyasınız, sonra söhbəti fırladıb hədislərə gətirəcəksiniz, alim adları 
çəkəcəksiniz, peyğəmbərin həyatından danışacaqsınız. Bəlkə düz demirəm? Axı siz müsəlmanların ümumiyyətlə 
polemika mədəniyyətiniz yoxdur. Sizin bütün əks-arqumentləriniz “Sən o ayəni, hədisi, alimin sözünü düz başa 
düşmürsən” deməkdən ibarətdir. Deyirsiniz ayə bəs eləməz, hədislər də var. Hədisdən danışanda deyirsiniz onu da alim 
başa salmalıdır, mənası dərindir. Alimlərinizdən misal çəkirik, deyirsiniz ki, yox bu alimi başa düşmək üçün əlli il oxumaq 
lazımdır, ya da mən bu alimi qəbul etmirəm, başqa alimi qəbul edirəm. Yəni sizi başa düşmək ümumiyyətlə mümkün 
deyil. İslam belə çətin başa düşülən hadisədirsə, bu dinlə mənim nə işim ola bilər? Quranınızı, hədisinizi, aliminizi başa 
düşmək bu qədər çətindirsə, Sənan demişkən, bu sizin probleminizdir, bizim yox. Özü də bir dəfəlik qərar verin – dininiz 
rahat başa düşülən, Quranda yazıldığı kimi “asanlıq” olsun deyə göndərilən dindir, yoxsa cild-cild kitab oxumaqla 
qavranılan dindir?  
Hiss olunurdu ki, bizim kimi adamlara rast gəlməsi, Mövsümü heç açmamışdı. Adətən dindən uzaq olan azərbaycanlılar, 
dindarlar qarşısında kompleksə qapılıb, “namaz qılmıram, amma ürəyim təmizdir”, “əsas odur ki, allahdan qorxuram”, 
“allah mənim ürəyimdədir”, “nə vaxtsa mütləq namaza başlayacam” tipli bəhanələrini işə salırlar. Belələri ilə danışmaq 
dindarlar üçün çox asandır. Çünki özünü müsəlman sayan, amma ibadət etməyən insana Qurandan, hədisdən danışıb 
təsir etmək, utandırmaq, hətta dinə gətirmək olur. Amma indi Mövsüm prinsipial ateistlərə, şüurlu surətdə dindən uzaq 
olan insanlara rast gəlmişdi. Özü də bunlar nə danışdıqlarını yaxşı bilən, mövzudan xəbəri olan, oxumuş adamlardılar. 
- Mən sizinlə qətiyyən razı deyiləm – dedi. – Siz qərəzli danışırsınız. İslam ölkələri pis gündə ola bilər. Mən deyirəm ki, 
bunda müsəlmanlar günahkardır, çünki Quran heç kimə demir ki, geridə qalmış ol, oxuma, nə bilim terroristlik elə. Amma 
siz deyirsiniz ki, yox, islam, Quran özü problemlidir. Mən sizdən sübut istəyəndə isə, onsuzda filan şeyi deyəcəksən, belə 
arqument gətirəcəksən deyirsiniz, mənim yerimə qərar verirsiniz. Məsələn Quranda yazılıb ki “Oxu”! Bu savadlanmağın, 
təhsilin vacibliyinin sübutu deyilmi? Mən bəyəm sizə deyirəm ki, gedin bu ayənin təfsirinə baxın? Açıq-aydın deyilir ki, 
oxu! Bunu başa düşməyə nə var?  
Sənan kinayə ilə gülümsünüb başını yırğaladı: 
- Siz hələ də bizim kim olduğumuzu, bizimlə şablonlarla danışmağın, bizi bər-bəzəkli sözlərlə, şirin nağıllarla aldatmağın 
mümkün olmadığını başa düşməmisiniz deyəsən. O ayədəki oxu, sizin dediyiniz kimi oxumaq, savadlanmaq mənasında 
işlədilməyib. Bu ayədəki oxu, təkrar et mənasındadır. Cəbrayıl gəlib Məhəmmədə deyir ki, “İqra. Bismi rabbikəlləzi 
xaləq”. Yəni səni yaradan rəbbinin adı ilə təkrar et. Özünüz deyirsiniz ki, Məhəmməd savadsız olub. Necə oxuya bilərdi? 
Özü də ki, Cəbrayıl ona hansısa kitab, jurnal göstərirdi ki, ordan nəyisə oxumasını xahiş eləsin? O ayəni “mənim 
ardımca təkrar elə”  şəklində başa düşmək lazımdır. Odur ki, bizə nağıl danışmayın Hacı. Quranda oxumaq, 
savadlanmaq barədə bircə söz deyilməyib.  
- Necə yəni?! Siz nə danışırsınız?! Bəs “Bilmirsinizsə bilənlərdən soruşun” ayəsini necə yozursunuz? 
- Çox asan. Məsəlçün aybaşı, nə bilim dəstəmaz, xurma, dəvə, çoxarvadlılıq, baş  kəsmək, cariyə saxlamaq kimi 
məsələlərdə sualınız yaranarsa, bilənlərə müraciət edin – yəni  əllamələrə,  şeyxlərə zada üz tutun. Bu ayənin mənası 
budur. Yoxsa siz düşünürsünüz ki, bu ayə kompüterini formatlamaq istəyənə deyir ki, “get kompüter ustasının yanına”? 
Mövsüm indi daha da pərt olmuşdu. Başa düşə bilmirdi, bu nə insanlardır ki, belə dərin mövzulardan baş çıxarırlar. O 
hardan biləydi ki, Sənan Türkiyədə dini təmayüllü  İmam-Hatib liseyində  təhsil alıb? Hardan biləydi ki, mən  İslam 
mövzusunda qərb orientalistlərinin və elə müsəlmanların özlərinin yazdıqları, Mövsümün özü ağırlığında  ədəbiyyat 
oxumuşam? Toğrulla Rəna isə susur, diqqətlə bizə qulaq asırdılar.  
Mövsüm boğazını arıtlayıb, onsuzda hamar olan saqqalını tumarladı, çox diqqətlə hazırladığı nitqinə başladı. 
- Azərbaycanda da, bütün islam aləmində  də müsəlmanların  ən vacib məsələsi islamı düzgün təmsil edə bilməmə 
məsələsidir. Bunu bacara bilməyəndə, cahanşümul din olan islam bax belə başa düşülür, dinimizin xalqa çatdırılmasında 
problemlər yaranır. Buna görə  də müsəlman olduğunu iddia edənlər elmləriylə, mədəniyyətləriylə, həyat tərzləriylə, 
hərəkətləriylə islamı düzgün təmsil etməlidirlər. Əks halda dinimizə zərbə vururlar. İndi bunu daha açıq-aşkar görürəm. 
Söhbət bayaq mollalıqdan başladı. Mən də sizə dedim ki, dinimizdə mollalıq yoxdur. Siz isə mənimlə mübahisə edirsiniz. 
Xristianlıqda vaxtlarını ancaq kilsədə keçirən, ərə getməyən, evlənməyən rahibə və rahiblər var. Bunlar dünyəvi heç bir 
işə qarışmazlar. Dinimizdə isə hazırda olduğu kimi nə mollalar sinfi, nə  də dünyadan əl çəkmək məsələsi var. 
Peyğəmbərimizin də bildirdiyi kimi, dünya axirətin tarlasıdır.  
Xalq bəzi şeyləri adət halına gətirib. İndi də bu adətləri din bilib yaşadırıq. Əzizlərim, bunlar din yox, xürafələrdir. Sənan 
qardaş, siz savadlı adamsınız. Gəlin sizin kimi insanlarla əl-ələ verib bu xürafələrdən, bu bidətlərdən azad olaq.  
Sənan heyrətlə Mövsümə baxırdı. Sanki “səhərdən bir Quran söz danışmışam, bunun moizəsinə bax” demək istəyirdi. 
Bu gün baş verən hadisələr nə qədər ağır olsa da, hamı özündə Sənanın sözlərinə gülüşlə cavab vermək gücünü tapdı. 
Mövsüm doğrudan da kimə ilişdiyini hələ də anlamamışdı. 
- Hacı, siz deyəsən məni başa düşmədiniz. Bizim islam dinini reabilitasiya etmək, islah etmək kimi niyyətimiz yoxdur. Biz 
sizin dininizi kökündən rədd edirik, başa düşürsünüz? Bizə sizin xürafələriniz maraqlı deyil. Əsl islam elə Pakistanda, 

 
88
Əfqanıstanda,  İranda, nə bilim, Səudiyyədə olan islamdır.  Əsl islam elə Budda heykəllərinin partladılmasıdır, baş 
kəsməkdir, qadınları daşlamaqdır. Özü də ki, bizimlə əl-ələ verib islamı xilas etmək fikri sizin ağlınıza hardan gəldi, başa 
düşmədim! 
Mövsüm alnındakı tər damcılarını salfetlə sildi. Hamımızın üzünə bir-bir baxdı. 
- Yəni sizin üçün müqəddəs heç nə yoxdur? Belə çıxır? Siz hər şeyi inkar edirsiniz? 
- Nə üçün yoxdur? – dedim. – Əlbəttə var. Sevdiklərimiz, azadlığımız, insansevərliyimiz, təbiətə vurğunluğumuz, 
övladlarımız... Bunlar bizim üçün çox müqəddəs dəyərlərdir. Amma sizin inandığınız  şeyləri inkar edirik, bəli. Özü də 
inkardan bu qədər qorxmayın. İnkar təzələnməkdir, təmizlənməkdir. Oğuznamədə yazıldığı kimi – “inkar mübarəkdir”.  
- Mən daha sizə nə deyim qardaşlarım?! Allah sizə hidayət versin. – dərin köks ötürən Mövsüm dedi. - Sizin üçün ancaq 
hidayət diləyə bilərəm. Mən, islamı xürafatdan təmizləyək deyəndə, sizin bir demokrat kimi, bu işdə bizə kömək edə 
biləcəyinizi nəzərdə tuturdum. Biz də sizin qədər bu rejimə nifrət edirik. 
Son cümləni ehtiyatla, sağa-sola nəzər yetirdikdən sonra dedi. 
Sənan güldü. 
- Hacı, özünüzü bizə tay tutursunuz? Siz sekulyar, dünyəvi dövlətin əleyhinəsiniz. Ona görə də sizinlə demokratiyadan 
danışmağa dəyməz. Sizin rejimə nifrət etməyinizlə, bizim nifrət etməyimizin səbəbləri fərqlidir. 
Mövsüm Sənanın sözünü kəsdi: 
- Mənim, müsəlmanların nə dərəcədə demokrat olmağımıza siz qərar verəcəksiniz Sənan qardaş? Demokratiyanı sizdən 
öyrənməliyik? 
- Xeyr, məndən öyrənmək lazım deyil. Sadəcə olaraq islam və demokratiya anlayışlarının bir-biri ilə barışmaz olduğunu 
deyirəm. Cəhalətin, zülmün, ədalətsizliyin, qaranlığın hökm sürdüyü islam ölkələrinə baxın. Nə üçün bu ölkələr Qərbdəki 
sosial ədalətlə idarə olunan, inkişaf etmiş ölkələr kimi ola bilmirlər? Nə üçün 100 minlərlə, milyonlarla ziyalı, ya da azad 
yaşamaq istəyən adam müsəlman ölkələrindən Qərbə qaçır? Elə qalsınlar öz vətənlərində də. 
Mövsüm həyəcanla qabağa atıldı. 
- Düz deyirsiniz qardaş. Mən bəyəm dedim ki, belə deyil? İslam ölkələrində sosial sistemi bərqərar etmək lazımdır. 
Dinimiz də bunu buyurur. İslam ölkələrində vəziyyət acınacaqlıdır. Bilirəm.  
- Nəyi bilirsiniz Hacı? – Sənan gözlərini qıyıb soruşdu. – Nəyi bilirsiniz? İslam ölkələrinin problemi Mercedes istehsal edə 
bilməmələri deyil. Mən bunu demək istəmirəm.  İslam ölkələrində, daha doğrusu sizin dininizdə başqa cür düşünmək 
olmaz, başqa cür yaşamaq olmaz, hərəkət etmək olmaz! Dünyanın belə sürətli tərəqqisi qarşısında islam dünyası öz 
cəhalətində, öz qaranlığında qalmaqda davam edir. Siz də deyirsiniz ki, problem müsəlmanlardadır. Problem sizin 
dininizdədir. Ona görə də siz demokrat ola bilməzsiniz Hacı. Heç vaxt! 
Hacı Rənaya, sonra mənə baxıb dedi: 
- Nəinki bizim dinimiz, ümumiyyətlə bütün dinlər dəyərlər üstündə qurulub. Demokratiya isə metodlar üzərində dayanıb. 
Yəni demokratiya bir dəyər deyil. Dəyərlərin tətbiq edilməsi üçün metoddur. Düz demirəm? 
Sənan özündən arxayın əda ilə: 
- Düz deyirsiniz. Amma siz müsəlmanlar demokratiyadan istifadə edib iqtidara gəldiyinizdə, metod adlandırdığınız həmin 
bu demokratiyanın məzmun dəyərini dinlə doldurursunuz. Hər cür plüralizmə qapıları bağlayırsınız. Modern dünyanın 
dəyərləri isə liberalizm, düşüncə azadlığıdır. Demokratiya yolu ilə bu dəyərlər özünü gerçəkləşdirir. Ona görə  Qərbin 
siyasi fəlsəfəsində liberalizm və demokratiya bir yerdə  işlədilir.  İslam aləmi isə liberalizm sözündən qorxur, ancaq 
demokratiya sözündən bərk yapışır, yəni siz demişkən metoddan danışır.  
Mövsüm cibindən siqaret qutusunu çıxarıb, bir siqaret yandırdı. Onun çəkməsi mənə  təəccüblü göründü. Nədənsə, 
çəkən olmadığını fikirləşmişdim. Ondan “cəsarətlənib” mən də birini yandırdım. Mövsüm tüstünü burnundan və ağzından 
buraxıb, çəkməyə təzəcə başlayan yeniyetmələr kimi yüngülcə öskürdü.  
- Sənan qardaş, müsəlmanların öz dinləri, öz dəyərləri var – sulanmış gözləri ilə  Sənana baxaraq dedi. – Liberalizm 
ideologiyadır. Bizimsə islamdan başqa ideologiyamız ola bilməz.  
Sənan başını qaşıyaraq gülümsündü. 
- Səmimi sözləriniz üçün sağ olun. Özü də islam dinində reform qətiyyən mümkün deyil. Siz islah olunmazsınız. Liberal 
dəyərlərin xristian dünyasında yayılması, insanlara azadlıq gətirməsi xristianlığın kilsəyə  həbsi ilə mümkün oldu. Sizin 
dininizi isə məscidə həbs etmək mümkün deyil. 
- Razıyam – Mövsüm dedi. - İslam dini xristianlıqdan xeyli fərqlənir. Xristianlıqda vəhy yalnız iman məsələləri ilə bağlıdır. 
İslam isə həm də siyasi bir sistem gətirib. Peyğəmbərimiz dövlət qurub.  
Sənan dodaqlarını büzüb, heyranlıqla Mövsümə baxa-baxa başını yırğaladı. 
- Ay sağ ol Hacı! Bəs mən də bunu deyirəm də səhərdən. İslam dəyərləri pluralizmə qapalıdır, İslam özünü mütləq haqq 
bilir. Ona görə də islam demokratiyası, əslində dini diktatorluğun metodudur. Necə ki, bu gün İranda məclis var, seçkilər 
var ancaq azadlıq yoxdur. Nə üçün yoxdur? Çünki azadlıq demokratiyanın mövzusu deyil. Azadlıq liberalizmin 
mövzusudur. Çünki dinlər Allah mərkəzlidir, liberalizm isə insan mərkəzlidir.  

 
89
- Amma şəriət dövləti min dəfə bu murdar rejimdən yaxşıdır. 
- Hacı, İranda da belə düşünürdülər – şəriət Şahın rejimindən yaxşıdır. Axırı nə oldu?  
Mövsüm inadla: 
- Nə oldu? Doğrudan da şahlıqdan yaxşı deyil?  
- Siz müqayisə olunmaz şeyləri müqayisə edirsiniz. Adamı yastıqla boğub öldürsələr yaxşıdır, yoxsa suda batırsalar 
yaxşıdır?  
Mövsüm, mübahisədə uduzmaqda olduğunu başa düşən, öz məğlubiyyəti ilə barışan, amma inadkarlığından 
məğlubiyyətini etiraf edə bilməyən adamın laqeyd ədası ilə həvəssiz dilləndi: 
- Bəs sizin demokratlığınız, liberallığınız hara qədərdir Sənan qardaş? 
- Nə mənada? 
- O mənada ki, sabah Azərbaycanda müsəlmanlar güclənsələr, çoxalsalar və demokratik üsulla hakimiyyətə  gəlsələr, 
bununla razılaşarsınızmı? 
Sənan heç tərəddüd etmədən: 
- Yox! – dedi. – Çünki demokratiya, onu məhv etmək istəyən qüvvələrin ondan yararlanaraq iqtidara gəlmələrinin 
qabağını almaq, özünü qorumaq haqqına malikdir. İranda gördük də, sizinkilər iqtidara gələndən sonra öz müttəfiqlərinin, 
məsələn solçuların başına nə oyun açdılar.  
Məsələyə aidiyyəti olmasa da Mövsüm: 
- Siz solçusunuz? – soruşdu və bir-bir hamımızın üzünə baxdı.  
Məni gülmək tutdu. Rəna da dodaqlarında donub qalmış təbəssümlə, başını mütəkkəyə atıb gözlərini yumdu.  
- Xeyr – Sənan dedi. – Solçu deyilik. Elə belə insanıq.  
- Bəs islam haqqında bu qədər şeyi hardan bilirsiniz? 
- Heç dəxli var? Mən Türkiyədə təhsil almışam. Ali təhsildən qabaq, İmam-Hatibdə oxumuşam. – Sənan dedi və məni 
göstərdi. – Murad da kitab oxuyan adamdır. Bir ara meyl salmışdı din mövzusuna. İslam haqqında xeyli ədəbiyyat, 
məqalə oxudu. Özü də bizim dahi Axundovumuza nə gəlib? Kişi hər şeyi yazıb qoyub da. 
Mövsüm: 
- Aydındır – dedi və susdu. Siqaretini söndürdü.  
- Hacı, bəlkə bizim stola keçəsiniz? – təklif etdim. 
Misvaqlanmış dişlərini göstərib: 
- Çox sağ olun qardaş – dedi. – Onsuzda bir azdan gedirəm. 
Sənan da bizə baxıb: 
- Elə mən də qalxmalıyam – dedi və birdən Mövsümə çönüb soruşdu, - Etiraz etmirsinizsə bir yerdə çıxaq?  
Mövsüm Sənandan belə bir təklif gözləmirdi. Ruhlandı.  
- Əlbəttə Sənan qardaş, şad olaram. Siz hansı tərəfə gedirsiniz? 
- Memar Əcəmi metrosuna. 
Mövsüm sevincək olub:  
- Təsadüfə bax! – dedi. - Elə mən də o tərəfə gedirəm.  
- Çox gözəl. Onda metroyla gedərik. 
- Hə. Bu dəqiqə gəlirəm. 
Hacı Mövsüm ayağa qalxıb kassaya tərəf getdi. Bayaqdan səsi çıxmayan, maraqla söhbətə qulaq asan Toğrul, sifətini 
turşudub: 
- Hara gedirsən? – soruşdu. – Özü də onunla. Bir az otur, səni maşınla apararam da. 
Sənan gülə-gülə əlini Toğrulun çiyninə qoydu. 
- Redaksiyaya getməliyəm. Sabaha məqaləni yazıb bitirməliyəm. Həcini də ki, gördünüz də. Bir az söhbət elədik, təsir 
elədi ona. Bir az yol yoldaşı olsaq, beynini təmiz dəyişdirəcəm. Necə deyərlər virus salacam ona.  
Rəna nırç-nırç edib başını buladı: 
- Nə qorxulu adamsan sən!  
Mövsümün yaxınlaşdığını görüb, hamımız susduq. 
- Sənan qardaş mən çıxıram. Gəlirsiniz?  

 
90
Sənan cəld ayağa qalxdı. 
- Hə, gedək. 
Çayın pulunu ödəmək üçün əlini cibinə saldığını görəndə, “lazım deyil, bizlikdir” demək istəyirdim ki, Mövsüm onun 
əlindən tutdu. 
- Hesab çatıb.  
 
*** 
 
Müsəlmanlarla ateistlərin, inananlarla inanmayanların mübahisələri mənə həmişə mənasız, gərəksiz bir məşğuliyyət kimi 
görünüb. Çünki, irrasional olanla rasionalın toqquşması heç zaman nəticə verməyib, verməyəcək də. Allaha inanmaq 
iman məsələsidir - ya inanırsan, ya inanmırsan. Din də həmçinin - ya qəbul edirsən, ya etmirsən. Sənanla Mövsüm molla 
mövzusunda başlatdıqları mübahisəni demokratiya, liberalizm, dövlətçilik plastına gətirməsəydilər, onlara bu qədər dözə 
bilməzdim. Uzağı on dəqiqə sonra artıq bu söhbətdən bezəcəkdim. İllər  əvvəl özümə söz vermişəm ki, allahın varlığı-
yoxluğu mübahisələrindən uzaq olum. Salamatı elə budur. 
Mövsümkimiləri başa düşmək də çətin deyil – insanlar alternativsiz bir cəmiyyətdə yaşayırlar; rüşvətlə, zülmlə, soyğunla, 
repressiyalarla əhatə olunublar. Mövcud vəziyyətdən narazı olsalar da, çoxunun bu iyrənc rejimə müqavimət göstərəcək 
cəsarətləri, hətta  şüurları yoxdur. Çarəni dinə  sığınmaqda, Allaha ümid bağlamaqda tapırlar. Xilas - bəşəriyyətin özü 
qədər qədim ideyadır. Hamı xilas olmaq, cənnətə düşmək, tanrıya yaxın olmaq, günahlarını  əfv etdirmək istəyir. 
İnsanların  əlindən bu inancı almaq, onları ümidsiz qoymaq deməkdir. Millət ola bilməyən, XXI əsrdə  hələ  də ümmət 
olaraq qalan; dəyərlər sistemi, mentaliteti islamla yoğurulan azərbaycanlıların dini milli olmasa da, milliliyi dinidir. 
Xalqı uçuruma aparan, onu debilləşdirən mentalitetin də; ölkədə hakimiyyəti zəbt etmiş avtoritar Milli rejiminin də 
kökündə azərbaycanlıların şübhəyə, tərəddüdə qapalı olması, inkarçılıq damarının yoxluğu yatır. 
Avropadan, Avropa dəyərlərindən danışırıq ağız dolusu. Danışırıq, amma başa düşmürük ki, inkar olmadan Avropaya 
yaxınlaşmaq da mümkün olmayacaq. Bəli, hər  şey kökündən inkar olunmalıdır. Mən buna inanıram. Di gəl ki, 
Azərbaycan kimi geridə qalmış müsəlman ölkələrində inkar günah sayılır, xəyanət sayılır. Bizim kimi xalqların 
yaradıcılığında inkar yoxdur, ənənəyə  sədaqət var, keçmişə bağlılıq var, bütün iyrəncliklərə  bəraət qazandırmaq adəti 
var.  Ən yaxşı halda tənqidə yol veririk. Heç nəyi dəyişdirməyə qadir olmayan tənqidə. Halbuki tənqid olunası, islaha 
gələsi heç nə qalmayıb ölkədə. Bizimkilər inkarı intihar kimi qavrayırlar nə üçünsə. Son illərdə isə lap gülməli olublar - 
inkarçıları “nihilist” adlandırmağa başlayıblar. Mənasını bildilər, bilmədilər tutuquşu kimi qəzetlərdən, TV-lərdən 
təkrarlayıb tirajlayırlar bu sözü. Özləri üçün “nihilizm” fantomu yaradıb bu fantoma inanmağa, ondan qorxmağa 
başlayıblar. Nə isə. Tanrıya inanmasam da boynuma almalıyam ki, Tanrı  bəzi azərbaycanlılara Avropa təfəkkürü 
verməklə onları əbədi zülmə düçar edir. 
Sənanla Mövsüm bu gündən sonra dostlaşacaqlar. Bundan heç şübhəm yoxdur. Sənan kimisə çənəsinin altında saldı, 
vəssalam. Bir-birlərinə nömrələrini verəcək, arada zəngləşib görüşəcəklər. Tutduğu yolun səhv olduğunu Mövsümə 
sübut etmədən, ondan əl çəkən deyil Sənan. “Bəs birdən tərsinə oldu?” düşündüm və bu ehtimala ürəyimdə güldüm. 
Elə bu məqamda Toğrula zəng gəldi. “Bir dəqiqə” deyib küçəyə qaçdı. Vitrinin qabağında var-gəl edə-edə,  əl-qolunu 
ölçə-ölçə “o”nunla danışırdı. Qoluma söykənib başını çiynimə yaslayan Rəna yorğunluqdan gözlərini yummuşdu. 
Gözlərini açmadan gülümsədi. Mən də gülümsədim. Toğrul isə gah coşub, gah sakitləşib “ona” nəsə başa salmağa 
çalışırdı.  
Yadıma düşdü ki, Toğrul bir dəfə olsun bizim yanımızda Zümrüdlə telefonla danışmayıb. Bircə dəfə də! İstər qanı qara 
olanda, istər sevincindən uçanda – Zümrüdlə mütləq kənarda danışmalı, bütün qulaqlardan uzaq olmalıdır. Onların nə 
haqda danışdığını eşitmək tabudur. Ona görə də mən hər dəfə Rəna ilə onun yanında çəkinmədən telefonla danışanda, 
Toğrul narahat olur. Mən də bundan həzz alıram. 
İşimizə bax! Sevginin nəşəsini, ləzzətini biruzə vermək də ayıb sayılır. Eşqin kədərini, acısını bölüşmək, ayrılıq haqda 
danışmaq,  şeirlər yazmaq, mahnılar oxumaq olar. Amma eşqin sevincini paylaşmaq  əsla!  Əslində bizim ölkədə sevən 
adamın sevinci də, kədəri də məhəbbətinin erotikasından yox, onun platonik kultundan irəli gəlir. Xalqın mentallığı eşqin 
coşqusunu təcrid edir, nalayiq bir davranış kimi pisləyir, sevginin şəhvət komponentini istisna edir. Azərbaycan insanının 
həyatında məhəbbət, özünü sırf  ər-arvadlıq borcu - təbii, fizioloji akt kimi, ailənin dünyaya uşaq gətirmə vasitəsi kimi 
göstərir. Burada da kişilərimiz özlərini elə aparır ki, guya öz halalca arvadları ilə sekslə  məşğul olmurlar. Uşaqlar 
havadan, sudan, uzaqbaşı  məsum öpüşdən  əmələ  gəlir. Ona görə  də, nə vaxtsa Toğrul arvadından danışanda “üzr 
istəyirəm, həyat yoldaşım filankəs” kimi oğraş-oğraş ifadələr işlətsə, təəccüblənmərəm. 
Deyəsən mən mühakimə edirəm axı. Nə borcuma, belə baxanda? Kiməm mən? Kişi həmrəyliyi ilə izah olunacaq qədər 
asandırmı  hər  şey? Axı belə olmamalıdır. Kişilər müxtəlif olduğu kimi, tələbləri də müxtəlifdir. Bir qismi güclü qadının 
sorağındadır, bir qismi zəif, tabe olan qadın axtarır. Amma yenə  də  ləçər, həyasız qadına dözmək, beləsini sevmək 
normal hal deyil. Mən bununla heç vaxt barışa bilmərəm. Qadın, qadın olmalıdır, kişinin qanını qaynatmalıdır, ürəyini fəth 
edə bilməlidir – həyasızlığı ilə yox zərifliyi ilə, qadınlığı ilə. 
ADNA-dakı terror hadisəsi, Hacı Mövsümün gic-gic söhbətləri, indi də Toğrulun məni sövq etdiyi “gender” düşüncələri, 
bir neçə saat əvvəl klinikada başıma gələnləri mənə unutdurmağa hesablanıb elə bil. Şeyla ilə aramızda olanları isti-isti 
başa düşməmişdim. İndi isə... yaşadığım qeyri-adi hadisə bütün dəhşəti ilə, yavaş-yavaş çatır mənə. Mən bu cür təsadüfi 
əlaqələrə öyrəncəli adam deyiləm. Bir qadınla yatmaq, kişinin çiyinlərinə  məsuliyyət yükləyir. Xüsusilə  də Azərbaycan 
kimi ölkələrdə. Bəs bu gün yaşananlar? Bu hadisəni Şeylanın şıltaqlığı ilə izah etməliyəm, yoxsa necə? Əvvəla, nə üçün 

 
91
mən? Ona kişi qəhətdir? Nə üçün elə ehtiraslı, yanğılı sevişirdi? O heç sevişmə də deyildi - aylardır kişi üzünə həsrət 
qalan, vəhşiləşən bir dişinin erkəyə hücumu idi. 
Çiynimə söykənib mürgüləyən Rənadan utanıram indi. Rəna ilə münasibətlərimin heç bir hüquqi müstəvisi yoxdur. Uzağı 
mənəvi məsuliyyətdən danışmaq olar. Öyrənsə də, bilsə də problem deyil. Yenə də istəmərəm bilsin. Biruzə verməsə də 
inciyəcək. Səyavuş Orucun qızı ilə sevişməyimi başqa cür yoza da bilər. Elə bilər Şeylaya, onun ailəsinə, imkanlarına 
yaxın olmaq istəyirəm, merkantil məqsədlər güdürəm. Nəticədə mən nə Brad Pittəm, nə də George Clooney. Qadınların 
hər addımbaşı “bizi qayır!” deyə üstünə şığıdığı yaraşıqlı metroseksual tiplərdən deyiləm. Amma bu dəfə faktiki belə oldu 
- ilk dəfə idi ki, bir qadın məni zorlamışdı. Müqavimət göstərə bilərdim? Bəlkə də. Amma qorxdum. O anda, mənə tanış 
olmayan hisslərin burulğanındaydım. Bilmirəm belə situasiyalarda kişilər özlərini necə aparmalı, nə etməlidirlər?  
Qərar verdim - bu gecə Rənagildəyəm. Hər ikimizin də üzərimizdəki stressi atmağa ehtiyacımız var.  
Toğrul isə hələ də danışır. Daha doğrusu dəqiqələrdir ağaca söykənib Zümrüdə qulaq asır.  
Güzgü effektli pəncərədən məni görmür. 
Mən isə onu görürəm.  

 
92