Etika əxlaq və mənəviyyat haqqında elmdir. Etikanın yaranmasının ilkin şərtləri. Etikanın predmet və vəzifələrinin Aristotel tərəfindən öyrənilməsi

2. Etika anlayışının peşə əxlaqi baxımından təhsildəki yeri.

Ümumiyyətlə, etika anlayışının peşə əxlaqi baxımından təhsildəki rolu böyükdür. Xüsusilə ayrıca bir mövzu kimi tədris etikası və etik məsələlərlə tamamlanan texniki və humanitar fənlər tədrisində geniş əksini tapmışdır. Etika anlayışında təhsilin məqsədləri və prinsipləri əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Təhsildə etik davranış fərqli olaraq başa düşülə bilər ümumilikdə tədris planının və bu təhsil müəssisəsinin həyata keçirdiyi təhsil fəaliyyətinin əsasını təşkil edən müəyyən dəyərlər əsasında yaradılmışdır Nəhayət, təhsildə etika anlayışı peşə əxlaqi baxımından təhsil etikasıdır, yəni. ümumiyyətlə təhsil ictimaiyyətində və hər bir fərdi təhsil müəssisəsində, müəllim heyətində, müəllimlər və tələbələr arasındakı münasibətlərdə, münasibətlərin prinsipləri və qaydaları eyni cür nəzərə alınır. Burada ədəbiyyatımıza və digər fənlərə görə pedaqoji etik və ya müəllimin peşə etikası mövzusu önə çıxır. Bununla birlikdə, son onilliklərdəki dünya ədəbiyyatındakı tendensiyalar, eləcə də İnternet materialları göstərildiyi kimi, müəllimin peşə etikası getdikcə daha çox təhsilin sosial və humanitar missiyası, təhsil siyasəti, təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti və onların idarəedilməsi baxımından daha geniş kontekstdə nəzərdən keçirilir. Etikanın əsas mövzusu əxlaq anlayışıdır. Etika insanların həm ayrı – ayrı fərdlərlə, həmdə ictimaiyyətlə, münasibətlərinin təməlini təşkil edən dəyərlər, normalar,qaydalar, səhv-düz və ya yaxşı-pis kimi xüsusiyyətləri əxlaqi baxımından öyrənən fəlsəfi nizamdır. Etika faydalı,yaxşı,pis doğru və yanlış kimi məfhumları tədqiq edən, fərdi və ya qrup davranış və münasibətlərində nəyin məqbul, nəyin qeyri-məqbul olduğunu müəyyən edən əxlaq terminləri, dəyərlər və standartlar sistemidir. Etika və əxlaq eyni terminlər deyillər. Etika, əxlaqın fəlsəfəsidir və əxlaq etikanın tədqiqat sahəsinə daxildir. Etika əxlaqi davranış modellərini və onun səciyyəvi xüsusiyyətlərinin təsvir və izah edilməsi məsələlərini öyrənir. Etikanın məqsədi əxlaqın və onun ayrılmaz hissələri olan yaxşılıq.pislik.müdriklik,xoşbəxtlik,əxlaqlı şəxsiyyət, şərəfli həyat və s. bu kimi məfhumları izah və şərh etmək, qısacası əxlaq nəzəriyyəsini qura bilməkdir. Bu çərçivədə peşə əxlaqı insanların öz peşələrini icra edərkən davranışlarına istiqamət verən,onlara rəhbərlik edən qaydalar məzmunu, standartlar qaydaların bir növüdür. Əxlaqi hisslər şəxsiyyətin mənəvi fəaliyyətinin emosional tərəfidir. Hisslər, əqidə ilə yanaşı insanın subyektiv əxlaqi mövqeyini xarakterizə edir. Öz psixoloji təbiətinə görə hisslər insan şüurunda davamlı şərti-reflektor birləşmələridir ki, müxtəlif situasiyalara (vəziyyətlərə) onun affektiv iradi reaksiyasını bildirirlər. Öz sosial məzmununa görə əxlaqi hisslər insanın ictimai varlığın müxtəlif tərəflərinə - insanlara, özü-özünə, bütövlükdə cəmiyyətə - subyektiv münasibətini bildirir. Hisslərə sevgi, nifrət, qısqanclıq, sevinc, mərhəmət, paxıllıq və s. aiddir. Bunlar insan münasibətlərinin subyektiv-psixoloji ifadəsidir. İnsan özünə qarşı da fəxr, öyünmə, eqoizm kimi hissləri yaşaya bilər. Sosial hisslər öz mənşəyinə və mahiyyətinə görə sosial xarakter daşıyır. Əxlaqi hisslərin əksəriyyəti əxlaqi şüur tərəfindən müsbət və ya mənfi olanlara bölünür. Bütün hisslər şəxsiyyətin əxlaqi simasını xarakterizə edir. Bir çox əxlaqi prinsiplər var ki (məsələn, insansevərlik və s.), insan şüurunda həm rasional, həm də emosional formada özünü ifadə edir. Burada mürəkkəb komplekslər yaranır. Ümumiyyətlə, normalar, qiymətvermələr, ideallar, ədalətlilik kimi hadisələri, xeyir və şər anlayışlarını insan həm rasional məzmunu baxımından, həm də hissi formada qavrayır. Burada simpatiya, meyllər, antipatiya və s. kimi hissi formalar yaranır. Şəxsiyyətin mənəvi özünüdərkin əxlaqi tərəfi də (borc, məsuliyyət, vicdan, ləyaqət, utancaqlıq və s.) müvafiq hissi təəssüratlanmalarda ifadə olunur. Keçirdiyi əxlaqi hisslərə uyğun olaraq insan yaranmış vəziyyətə birbaşa reaksiya verir. Bu zaman bütün yaşadığı əvvəlki hallar onun yadına düşür emosiyalarda ifadə olunur. Hər bir insanda əxlaqi hisslər tədricən formalaşır. Burada əxlaqi tərbiyənin böyük rolu vardır. İnsanın mənəvi azadlığı da əxlaqi hisslərdən irəli gəlir. Altruizm, mərhəmət, şəfqət, sevgi, vicdan, ədalət hissi — bütün bunlar cəmiyyəti möhkəmləndirir və insanlarda yüksək özünəqiymətin formalaşdırılması üçün bir zəmin yaradır. Hesab olunur ki, bütün bunlar möhkəm genetik bazisə malikdirlər. Bu, işin yaxşı tərəfidir. Pis tərəfi odur ki, hansısa bir nəsildə və bütovlükdə bəşəriyyətdə bu keyfiyyətlər yaxşılıq gətirirsə də, onlar insanlara bir o qədər etibarlı xidmət etmirlər. Bəlkə də əksinə proses baş verir, hal-hazırda bu proses daha aydın, aşkar şəkildə özünü büruzə verir: mənəvi hisslər uyğunlaşdırılaraq istifadə olunur, şəxsi maraqdan asılı olaraq tətbiq və ya rədd edilir. Biz belə dəyişmələri sərbəst şəkildə əslində tez-tez qəbul edirik. Müasir dövrdə insanlara yeni baxış, yeni yanaşma göstərir ki, bizim əlimizdə mənəni dəyərlər kimi güclü bir silah var, amma buna baxmayaraq, bunları təyinat üzrə istifadə etmirik, sui-istifadə edirik və s. Insan davranışının elmi araşdırılması göstərir ki, mərhəmət kimi güclü hissin sistematik təhlilinə o hazır deyil. Ən azı, müasir psixologiyada təcavüz, qəzəb və qorxudan rəhm və altruizm kimi pozitiv emosiyalara daha az diqqət yetirilır. Ola bilsin ki, bunun səbəbi müasir psixologiyanın əsasən terapevtik məsələlərin həllinə istiqamətlənməsidir və buna görə ilk növbədə insan psixikasının anormal vəziyyətlərinin anlanılmasına üstünlük verilir. Bununla belə bunun əsasında altruizmi və yaxud mərhəməti ona görə rədd etmək lazım deyil ki, guya qeyri-eqoist təsirlər dünyanın təbii mənzərəsinə sığmır və ya yalnız eqoizmə əsaslanan davranış formalarından biridir. Belə iddialar obyektiv elmi axtarışın ruhuna zidd olur. İnsanı tanımadan ona hörmət etmək mümkün deyil, qayğı və məsuliyyət, onları bilik yönləndirməsəydi, kor olardı. Bilik – onun motivi maraq olmasaydı, boş olardı. Biliyin müxtəlif növləri vardır: sevginin elementi olan bilik səthi səviyyə ilə kifayətlənməyib, mahiyyətin özünə varır. Bu ancaq onda mümkün olur ki, mən öz maraqlarım çərçivəsindən çıxım və digər insanı onun şəxsi təzahüründə görə bilim. Mən bilə bilərəm ki, insan nə vaxt acıqlı olduğunu açıq göstərməsə də, mən onu daha dərindən tanıya bilərəm; mən belə bilərəm ki, o, həyəcanlı və narahatdır, özünü tənha hiss edir, özünü günahkar hiss edir. Onda mən bilərəm ki, onun acığı daha dərin nəyinsə təzahürüdür. Mən ona, həyəcanlı və narahat insan kimi baxıram və bu, o deməkdir ki, mən ona təkcə acıqlı deyil, həm də əzab çəkən insan kimi baxıram. Əxlaqi münasibətlər ictimai münasibətlərin xüsusi növü olaraq insanlar arasında əxlaqi fəaliyyət prosesində yaranır. Əxlaqi münasibətlər öz məzmununa, formasına, ictimai əlaqə üsullarına görə fərqlənir. Əxlaqi münasibətlər həyat fəaliyyətinin bütün sahələrində formalaşır və ifadə olunur. Bunlar üzərində əməyə münasibət, həmrəylik, peşə etikası, əməyin mənəvi tərəfi, ailə-məişət etikası, sevgi, dostluq, minnətdar olmaq hissi və s. qurulur. Əxlaqi münasibətlərə etiket də daxildir. Əxlaqi münasibətlərin formaları insana qarşı qoyulan əxlaqi tələblərdən asılı olaraq inkişaf edir.Davranışın etiklik dərəcəsinə şəxslər arasındakı münasibətlər təsir göstərə bilər DaOla bilsin ki, bu konkret şəraitdə fərd tərəfindən ona verilən tapşırığa əməl edilməsidir, ya da ki, kollektiv hərəkətin həyata keçirilməsidir. Burada əxlaqi normalar əsas rol oynayır. Əxlaqi münasibətlər əsasında əxlaqi normalar yaranır ki, insan bunların vasitəsilə məlum əxlaqi keyfiyyətləri özündə formalaşdıra bilir, həyat tərzini qurur, davranış istiqamətini seçir. Aydındır ki, burada həm də daha ümumi əxlaqi prinsiplərə riayət etmək lazımdır ki, bütövlükdə öz fəaliyyətini hər hansı bir ali məqsədə, cəmiyyətin təkmilləşdirilməsinə, əxlaqi kamilliyə doğru istiqamətləndirsin. Fərdin cəmiyyətə münasibətindən və cəmiyyətin ona qarşı irəli sürülən tələblərindən asılı olaraq əxlaqi münasibətlər də fərqli şəkildə qurulur. Digər tərəfdən bu tələblər əxlaqi münasibətlərin xüsusi formalarında ifadə olunur (borc, məsuliyyət, ləyaqət, namus, vicdan və s.). Bunların hər birində insanın əxlaqi fəaliyyətində özünə qarşı olan əxlaqi nəzarətin dərəcəsi və üsulu ifadə olunur. Digər tərəfdən, insanlar birbirilə müxtəlif əlaqələr yaradır, ümumi ictimai intizama tabe olur, adət-ənənələrə riayət edir, qarşılıqlı şəkildə öz hərəkətlərinə qiymət verir (sanksiya), öz əxlaqi nüfuzu ilə ətrafdakılara təsir edir, bir-birilə rəqabətə girir, kütləvi hərəkatlarda iştirak edir və s. Əxlaqi və etik tərbiyə ortaq bir insan mədəniyyətinin formalaşmasına kömək edir. Müasir təfsirində ümumi mədəniyyətin zəruri bir komponenti reallığın idrak üsulları ilə ümumi tanışlıqdır. Etikanın öyrənilməsi bir insanın estetik tərbiyəsinə, təbiətdə və həyatda gözəllik və lütf anlayışına kömək edir. Etikanın yaranmasının və inkişafının əsas tarixi mərhələləri ilə tanışlıq, əxlaqi və etik elmdə silinməz iz qoyan insanların adları hər bir mədəniyyət adamının intellektual yükünə daxil edilməlidir.Şagirdin ümumi tərbiyəsində mənəvi-əxlaqi tərbiyənin rolu aşağıdakıları şərtləndirir .

praktiki tətbiqi, əlaqəli fənləri öyrənməsi, davamlı təhsili, internat məktəbinin şagirdlərini ictimailəşdirməsi üçün zəruri olan xüsusi mənəvi-əxlaqi bilikləri mənimsəmək;

tələbələrin intellektual inkişafı, əxlaqi və etik fəaliyyətə xas olan və cəmiyyətdə məhsuldar bir həyat üçün zəruri olan düşüncə keyfiyyətlərinin formalaşması;

Tədris prosesinin təşkili. İnsan münasibətləri etikasının tədrisinin tərbiyə və tərbiyə vəzifələri şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərini, məktəb fənni kimi etikanın xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq məktəb təhsilinin və tərbiyənin ümumi sistemindəki rolunu və yerini müəyyənləşdirərək hərtərəfli həll edilməlidir. Müəllimə bu problemlərin həlli üçün metodoloji yol və üsulları müstəqil seçmək hüququ verilir.Şagirdin mənəvi-əxlaqi mədəniyyətinin formalaşması olduqca geniş və tutumlu bir anlayışdır; bu, ilk növbədə uşağa özü ilə, dünya ilə harmoniyada yaşamağı öyrətməkdir ki, bir qərar və ya digər qərarı verərək sonradan peşman olmadığı şəkildə hərəkət edə bilər. Bu bir tədris prosesinin düzgün təşkili üçün vacib şərt müəllimin şagirdlərin yaşını, mənəvi-əxlaqi hazırlıq səviyyələrini, ümumi təhsil bacarıqlarını inkişaf etdirmələrini və həll ediləcək ümumi təhsil və tərbiyə vəzifələrini nəzərə alaraq rasional sistem seçməsi, onun optimallaşdırılmasıdır. Müəllim ənənəvi və yeni tədris metodlarının balanslı birləşməsini həyata keçirməli, izahlı, illüstrativ və evristik metodlardan, texniki tədris vasitələrindən, kompüter texnologiyalarından istifadəni optimallaşdırmalıdır. Ənənəvi olaraq, bir qrupda tədris metodlarından da istifadə etmək istənir. Bir qrupda təlim metodları kooperativ təlim, beyin fırtınası, qrup müzakirəsi, rol modelləşdirmə, "bakalavr partiyaları" və "bakalavr partiyaları", enerji məşqləridir. Müəllimin uğurlu işinin meyarı şagirdlərin mənəvi-əxlaqi tərbiyəsinin keyfiyyəti, qarşıya qoyulmuş tədris və tərbiyə tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi, hər hansı bir metodun, metodun, formanın və tədris vasitəsinin rəsmi istifadəsi deyil olmalıdır. Təhsil prosesini şifahi və yazılı iş növlərinin rasional birləşməsinə istiqamətləndirmək lazımdır. Müəllimin diqqəti şagirdlərin nitqinin inkişafına, zehni iş bacarıqlarının formalaşdırılmasına yönəldilməlidir - fəaliyyətlərini planlaşdırmaq, bunun üçün rasional yollar tapmaq və nəticələrin tənqidi qiymətləndirilməsi.

İnsan münasibətlərinin etik kursunun quruluşu. 5-11-ci siniflərin insan münasibətləri etikası zamanı şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri və qurulmuş adətlər nəzərə alınmaqla, təhsilin iki səviyyəsi fərqlənir: əsas məktəb (5-9 siniflər) və orta məktəb (10-11 siniflər). "İnsan münasibətlərinin etikası" fənni ibtidai məktəbdə, orta məktəbdə isə "Ailə həyatının etikası və psixologiyası" tədris olunur.5-7-ci siniflərdə insan münasibətləri etikası kursunun öyrənilməsində məqsəd etika anlayışının sistemli inkişafıdır: 5-ci sinifdə insan münasibətləri etikası kursunun öyrənilməsində məqsəd etika anlayışını, nitq mədəniyyətini tanıtmaq və sistematik şəkildə inkişaf etdirmək, məhsuldar ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirmək, tələb və qaydalara riayət etmək, sosial normaları rəhbər tutmaqdır. Səthi aktiv maddələrin - psixoaktiv maddələrin, səthi aktiv maddələrin istifadəsinin səbəbləri ilə tanış olun, təhlükəsizliyi qorumağı və təzyiqə qarşı durmağı öyrənin. Kurs deduktiv əsaslandırma elementlərindən istifadə edərək induktiv əsasda qurulur. Nəzəri material aktiv öyrənmə metodları haqqında təqdim olunur: rol oyunları, vəziyyət təhlili, məşq oyunları, şifahi olmayan ünsiyyət formaları. Əxlaqi və etik metod və qanunlar qaydalar şəklində tərtib olunur. Əvvəla, qeyd etmək lazımdır ki, tarixi inkişaf boyunca təhsil özü bir dəyərdir. Rusiya Federasiyasının əməkdar elm xadimi, VSPU-nun professoru E.P. Belozertsev buna diqqət çəkir: “Təhsil bütün dövrlərin və xalqların əsas kateqoriyası və mütləq dəyəridir. Birincisi, həyatın bir funksiyası olaraq, təhsil hər bir insanın həyatı boyu həyatını əhatə edir, hər hansı bir dövlət və cəmiyyət üçün vacib bir xüsusiyyətdir. Beləliklə, biz onun fövqəladə xüsusiyyətini vurğulayırıq, çünki fərqli yaş və sosial statuslu insanların yaşadığı və işlədiyi, ünsiyyət quracağı daha böyük bir şey yoxdur. " Təhsilin bu yüksək rolu və onun həyat statusu, təlim və təhsil məqsədlərinin birləşdirildiyi ilə izah edilə bilər. Bunlar aşağıdakılardır: "bilik sistemini ötürmək və bu biliklərə yiyələnmək, tələbənin vətəndaş, mənəvi və peşə inkişafı yolu ilə inkişaf etməsi;<...> mənəvi və mənəvi cəhətdən inkişaf etmiş və peşənin əsas biliklərini və əsaslarını mənimsəmişdir. ” Və bu baxımdan, tərbiyənin mahiyyəti "təhsilin etik vasitələrinin dəyərlərini açıqlamaq" olduğuna inanan yerli alim V.V.Varava ilə razıyıq, buna görə "etik", fikrimizcə, tələbələrin təlim vasitələrindən biri hesab edilməlidir. mənəvi insan, vətəndaş və peşə yetişdirmək. Beləliklə, "Təhsil və tərbiyə etikası" kursunu öyrənmək və həyata keçirmək məqsədi təhsil və tərbiyə problemləri kontekstində götürülmüş əxlaqi dəyərlərdir.