Eylül 2016 İstanbul/Türkiye
IV- Yesevî Düşüncenin Hint Kültürüne Etkileri
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- A- Bhakti Hareketi
- B- Kabir ve Guru Nanak
- Sonuç ve Değerlendirme
- Hanife Dilek BATİSLAM*
|
IV- Yesevî Düşüncenin Hint Kültürüne Etkileri Yesevî’nin düşüncelerinin özellikle Hindistan’ın kuzeybatı kısmında yani Pencab bölgesinde daha etkin olduğunu görebilmekteyiz. Bu manada 15. yüz- yılda Sihizm’in ortaya çıkışı Yesevî düşüncesinin izlerini sürmemiz açısından dikkat çekicidir. Burada Sihizm’in kurucuları arasında sayılan Kabir ve Si- hizm’in ilk gurusu olan Nanak’ın düşüncelerine değinmek ve Yesevî düşünce- siyle benzerlik gösteren noktalarına dikkat çekmek istiyoruz. Ancak bundan önce Islam’ın Hint yarımadasına gelmesiyle filizlenen Bhakti (Tanrı sevgisi) anlayışı üzerinde durmak konunun anlaşılması açısından önemlidir. Son ola- rak da Ahmed Yesevî için kullanılan pir kavramının Sih düşüncesindeki kul- lanımına ve pir kavramının batıni anlamı ile guru kavramının batıni kavramı arasındaki dikkat çekici benzerliğe vurgu yapmak istiyoruz. A- Bhakti Hareketi Bazı araştırmacılar Ortaçağda Bhakti hareketinin güçlenmesinin temel ne- deninin Islam olduğunu ifade ederler. Bhakti hareketinin Hint alt kıtasında 11. yüzyıldan itibaren yaygınlaşması Müslüman yöneticilerin idaresi altına giren bölgede Islam’ın yayılışı ve güçlü etkisi karşısında bir cevap olarak de- ğerlendirilir. 18 Islam’ın Sihizm üzerindeki etkisi konusunda araştırmacılar hemfikirdir. Zira Sih kutsal metninde Şeyh Ferid ve Kabir gibi Müslüman mistiklerin sözleri vardır. 19 Islam felsefesinin temel karakteristikleri ile Or- 17 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 177 18 Annemarie Schimmel, Islam in the Indian Subcontinent, Brill, Leiden, 1997, ss. 3-7; Karen Peche- lis, “Bhakti Traditions”, The Continuum Companion to Hindu Studies, Ed. Jessica Frazier & Gavin Flood, Bloomsbury, 2011, ss. 107-121; Andre Wink, Al-Hind: the Making of the Indo-Islamic World, Brill, Leiden, 2004 John Stratton Hawley, A Storm of Songs: India and the Idea of the Bhakti Movement, Harvard University Press, 2015, ss. 39-61. 19 Michael Shapiro, Songs of the Saints from the Adi Granth, Journal Of The American Oriental Society, 2002, ss. 924-925; Mahinder N. Gulati, Comparative Religious And Philosophies : Anthropomorp- hism And Divinity, Atlantic, 2008, ss. 302; H.S. Singha, The Encyclopedia of Sikhism, Hemkunt Press, 2009, s. 8; Gurinder Singh Mann, The Making of Sikh Scripture, Oxford University Press, Oxford, 2001, s. 19 498 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî taçağlarda yaşamış Hint mistik ve azizlerinin bakış açılarındaki benzerlik, Is- lam’ın söz konusu grup mensuplarını etkilemesi olarak yorumlanır. 20 Islam tasavvufu ve Bhakti hareketi arasındaki benzerlikler, etkinin kay- nağı konusunda araştırmacıların üzerinde durdukları en önemli konudur. En önemli benzerlik ise Tanrı’ya sevgi ve aşk ile yaklaşımdır. Ilahî aşk veya Tanrıya adanma olarak da adlandırılabilecek olan anlayışın hem Islam tasav- vufunda hem de Bhakti hareketinde önemli olması, etkileşimin delili olarak sunulmaktadır. Yesevî’nin dizelerinde bu durum şöyle ifade edilmektedir: Günah derdi hasta eyledi tabibimsin Aşk yolunda damla damla kanlar yutarım Sevdiğimsin, dermanımsın, sevgilimsin Rahman adı rahmetinden ümit tutayım Yolda kaldım halimi soran yoldaşımsın Şarap kadehini doyası versen candan geçeyim Elimi tutup yola koy “Ente’l-Hâdi”.21/8 Hasretinde iki gözümü yaşlasam ben.51/5 Nefes alış-verişini kontrollü biçimde sürdürme, bir pir veya gurunun reh- berliğine sığınma, ibadet esnasında bazı kutsal veya gizemli sözcükleri mı- rıldanma yine önemli benzerlikler arasında kabul edilmektedir. 21 Sufiler ve dervişler, Hindu mistikleri etkilemişlerdir ve bunlar arasındaki ilişkinin var- lığı inkâr edilemez. Özellikle Sufizm, Keşmir Şivaizmi ve Vedanta düşüncesi arasında yakın bir ilişki vardır. Müslüman tüccarların, askerlerin ve din adam- larının sekizinci asırdan itibaren Hint alt kıtasına gelip gitmeleri bu etkileşim için uygun bir zemin oluşturmuştur. Gazali, Inb-i Arabi, Hucviri ve Cami Hint kültüründe etkili olan Müslüman âlimlerdir. Muinuddin Çişti, Feriduddin, Nizamuddin gibi sufilerin öğretileri ve uygulamaları Islam’ın Hindu kültürü üzerindeki etkisinin gelişmesinde büyük bir öneme sahiptir. 22
15. yüzyıl Hindistan’da bir reform ve yenilenme dönemi olarak tanımlanır. Hintli mistik Kabir’in (1440-1518) Sufi tarikatlarıyla yakın bir ilişkisi söz 20 Tarihsel faktörler Şankara’nın Islam ile tanışmış olma ihtimalini arttırmaktadır. Zira Şanka- ra’nın doğduğu bölgede hâkim olan Kaladi kralının Islam’a girmiş olması bu ihtimali güç- lendirmektedir. Tara Chand, Influence of Islam on Indian Culture, Indian Press, 1954; Humayun Kabir, The Cultural Heritage of India, IV/586-587; S. R. Goyal, “Foreword”, Susmita Pande,
1989, s. XI 21 S. R. Goyal, “Foreword”, Susmita Pande, Medieval Bhakti Movement: Its History and Philosophy, Kusumanjali Prakashan, Meerut (India), 1989, ss. XI-XII 22 Susmita Pande, Medieval Bhakti Movement: Its History and Philosophy, Kusumanjali Prakashan, Meerut (India), 1989, ss. 103-104 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 499
konusudur. 23 Kabir Tanrıyı bütün sıfatların, niteliklerin ve sayıların ötesin- de olarak tanımlar. O deruni ve içsel bir aşk ile ulaşılabilecek konumdadır. Dindar kimse kendini Tanrı’ya teslim etmelidir, ona tam bir inançla bağlan- malıdır. Onun düşüncesinde dindar kimse ‘Tanrı tarafından sevilen’, Tanrı da ‘insanın sevgilisi’dir. Bu durum, Yesevî’nin âşık ve maşuk tanımlamasının tezahürüdür. Gerçek dertliye kendim ilaç, kendim derman; Hem âşıkım, hem mâşukum, kendim canan; Rahmet eyleyim, adım Rahman, zâtım Sübhan; Bir nazarda içlerini safâ eyledim.54/7 Tanrıya ulaşmak için arzulara gem vurulmalıdır, öfke ve açgözlülük terk edilmelidir ve dünya malına bağlanılmalıdır. Yesevî bu konuda şöyle demek- tedir:
Ey evlat ümmetlerin derdi örter Yanlış, noksan günahları dağdan artar Dini bırakıp dünya malını kendine çeker O sebepten Hakk’tan korkup kabre girdim. 9/8 Dünya malını yığıp yolu yitirenler Kısa ömrünü küfr içinde geçirenler Kılavuzsuz kırlarda yürüyenler Muhabbetin değerini ne zaman bilir? 136/4 Kabir’in düşüncesinde ilahi aşka ulaşmak için görünür tarzda ritüellerin hiçbir yararı yoktur. Bunları gösteriş veya riyakârlık olarak değerlendirmek- tedir. Aslolan ise bireyin kendi iç dünyasına yönelmesidir. Ahmet Yesevî, içe dönüşle ilgili olarak hikmetlerinde şöyle demektedir: Oruç tutup halka riya eyleyenleri Söz dışta olsa içte lezzet olmaz Namaz kılıp tesbih ele alanları, İçi kuru olsa orada lezzet olmaz Şeyhim diye başka bina koyanları Niceleri arzu eyleyip nasip almaz Son anda imanından ayrı eyledim.54/12 İddia ile anlamını arayıp bulunmaz o.131/4 23 Kabir’in ailesinin sosyal konumlarını iyileştirmek için Islam’a girdiğini ifade edilmektedir. H. P. Dwivedi, Kabir, Hindi Granth Ratnakar, Bombay, 1964, ss. 3 vd. 500 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Kabir, gurunun manevi gelişimindeki rolüne büyük önem atfeder. Guruyu mecazi olarak çömlekçiye benzetir. Çömlekçi nasıl ki çamura şekil verirse guru da öğrencisine şekil verir. Guru, öğrencisinin manevi cehaletini gide- rerek Tanrıya ulaşma konusunda onu bilgilendirir. Divan-ı Hikmet’te pirin önemi, cahilliğin ve cahillerin eleştirisi şöyle ifade edilmektedir: Ben yirmialtı yaşta sevda eyledim Mansur gibi cemal için kavga eyledim Pirsiz yürüyüp dert ve sıkıntı peyda eyledim O sebepten Hakk’a sığınıp geldim ben işte. Ben yirmiyedi yaşta Pir’i buldum; Her ne gördüm perde ile sırrı örttüm Eşiğine yaslanarak izini öptüm; O sebepten Hakk’a sığınıp geldim ben işte.4/7-8 Kabir, kutsal ismin seslendirilişine vurgu yapar. Kişi dikkatini yoğunlaş- tırdığı unsuru gözünde canlandırır ve onun içerisine girer. 24 Yesevî düşün- cesinde bu husus Hakk’ın zikri biçiminde ele alınmaktadır. Hikmetlerde bu konuda şu örneklere rastlamaktayız: Rahim içinde belirdim, ses geldi; “Zikir söyle!” dedi, organlarım titreyiverdi Ruhum girdi, kemiklerim Allah” dedi; O sebepten altmış üçte girdim yere.2/6 Nam ve nişan hiç kalmadı, “Lâ... -La...” oldum; Allah zikrini diye diye “...illâ...” oldum; Halis olup, muhlis olup “...lillah” oldum; “Fena fillah” makamına geçtim ben işte.2/12 Guru Nanak (1469-1539) Lahor yakınlarındaki, bugün Nankana Sahip diye bilinen Talvandi köyünde dünyaya gelmiştir. Nanak, bölgenin ünlü su- fisi Kâbir’den etkilenmiştir. Rivayete göre o, 30 yaşına gelince, Sultanpur’da 24 Kabir hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Susmita Pande, Medieval Bhakti Movement: Its History and Philosophy, Kusumanjali Prakashan, Meerut (India), 1989, ss. 120-130 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 501
aydınlanma tecrübesi yaşamış ve Guruluk mertebesine erişmiştir. 25 Nanak’a göre Tanrı her şeyin yaratıcısıdır. O’nun eşi ve benzeri yoktur (AG, 463). Ye- sevî Allah’ın gücü ve kudretini; Tek’liğini ve Var’lığını şöyle dile getirmiştir: Bir fırsatta yetişip gelmeyip geçmeyip saat Haşmetine yer ve gökler eylemez takat Ferman olsa Allah’ımdan ölüm meleği Nasıl takat yetireceğimi bilemezdim.47/13 Adem Safi sünnetlerini dile alsam “Yâ Rabbenâ zalemnâ” deyip feryad etsem Kırlarda gözyaşımı akıtsam Bir ve Var’ım beni yola salar mı ki? 64/5 Insan Tanrı’nın iradesine tevekkül etmelidir, ona boyun eğmeli ve rıza gös- termelidir. Nanak’a göre bu da disiplinli bir ahlaki tutum ve davranışı gerekli kılar. Bu husus Hikmet’te şöyle ifade bulur: Nefsten geçip kanaatı huy edinen, Her kim tepse, râzı olup boyun sunan, İyilere hizmet eyleyip dua alan; Öyle âşıkın mahşer günü üzüntüsü yok.140/4 Nanak’ın ifade ettiği üzere insanoğlu aklına ve ahlaki sezisine rağmen bencilliğinden ve cehaletinden ötürü Tanrı’dan uzaklaşmaktadır. Çünkü ben- cilce düşünce ve tavırlar insan ile Tanrı arasına duvarlar örmektedir. Manevi ilerleyiş bunların üstesinden gelmekle gerçekleşir. Yesevî bencillik ve kibirle ilgili şöyle der: Onbirimde rahmet deryası dolup taştı; “Allah!” dedim, şeytan benden uzak kaçtı; Hay u heves, ben-bencillik durmayıp göçtü; On ikide bu sırları gördüm ben işte.3/2 25 Bazı araştırmacılar ne Kabir’i ne de Nanak’ı sistematik bir düşünür kabul eder. Onlar iç tepki ve sezgileriyle hareket eden eklektik öğretmenler kabul edilir. Nicol Macnicol, Indian Theism: From the Vedic to the Muhammadan Period, Oxford University Press, 1915, Oxford, s. 146 502 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Şeyhim diye ulu tuttun özünü daim, Gönlün kibir ve benlik ile, dilin saim. Nefsin için uzun geceler durup kaim, Okuyup Kur’an hiç özüne gelmez misin? 193/2 Nanak’a göre manevi ilerleyişte Tanrı’nın lütfu da önemli bir etkendir. Ye- sevî’de bu hususta Hakk’ın inayetinin âşıkların üzerine olduğu ve Allah’ın istediği kuluna lütfedeceği vurgulanır. Aşıklara olup Hakkın inayeti Bâtın içinde açılır keşif ve kerameti Dillerine saçıp her an Hakk rahmeti Fani olup masivâdan geçer imiş.114/3 Sübhan Rabb’im kuluna lutf eylese, İçi aydınlanıp, dışı yanıp biryan olur. Pir eteğini tutarak âşık yola girse, Hakk’ı izleyip iki gözü giryan olur.137/1 Nanak’a göre mutlak guru Tanrı’dır. Beşeri gurular Tanrısal lütfun, sevgi- nin ve bilginin insanlara aktarılmasında aracı görevi görürler. 26 Yesevî’de ise bu konuda pir, pir-i kâmil ve Hakk ayrımı söz konusudur. C- Pir ve Guru Pir kelimesi, tasavvufi anlamda ilk olarak 9-10. asırlarda Horasan sufileri arasında kullanılmıştır. Pir ve şeyh kelimeleri birbiri yerine ve aynı anlamda kullanıldığı görülmektedir. Horasanlı sufiler, doğdukları yerlere veya yaşadık- ları coğrafi bölgeye nispet edilerek pir sözcüğüyle birlikte zikredilmişlerdir. Abdullah Ensari pir-i Herat, Şeyh Nasur da pir-i Guhistan olarak isimlendi- rilmiştir. Bu kullanım tarzının en meşhuru Ahmed Yesevî için kullanılan pir-i Türkistan ifadesidir. Pir terimi, zahiri ve batıni bir anlama sahiptir. Bu açıdan kutub, gavs, mürebbi, veli ve mürşid gibi kelimelerle ilişkilidir. Pir sözcüğü- nün zahiri anlamı seyru suluku tamamlayıp insanlara rehberlik eden tarikat 26 Guru Nanak hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Susmita Pande, Medieval Bhakti Movement: Its History and Philosophy, Kusumanjali Prakashan, Meerut (India), 1989, ss. 130-138; Hammet Arslan, “Sihizm”, Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni (I-X), Ed. Bayram Ali Çetinkaya, Insan Yayınları, Istanbul, 2015, I/723-754.
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 503
şeyhini ifade eder. Pir teriminin batıni anlamı ise mücerret bir şahsiyet veya ilahî bir ilke için kullanılır. 27 Sih guru silsilesinin altıncı gurusu olan Hargobind (1595-1644), dönemin- deki Müslüman etkiye binaen pir sözcüğünü “dini ve ahlaki ilkeleri insanlara anlatan rehberler” için kullanmaya başlamıştır. Bu tanımlama açısından ba- kıldığında Sih düşüncesinde pir sözcüğünün kullanım alanıyla yukarıda bah- settiğimiz zahiri anlam arasında herhangi bir farklılık yoktur. Bu yüzden Har- gobind pir sözcüğünü dinî alandaki öncüler ve rehberler için kullanırken Hint Alt Kıtasında fiilen mevcut olan Horasan sufilerinden hatta büyük olasılıkla Yesevî dervişlerinden etkilenmiştir. Zira pir sözcüğü en tanıdık ve yaygın kul- lanım alanına pir-i Türkistan olarak Ahmed Yesevî ile ulaşmış gözükmektedir. Pir kelimesi batıni anlamda manevi ve ahlaki ilkeler için kullanılır. Bu du- rum Sih ahlaki ve dini ilkelerini içeren kutsal metin anlayışında görülmekte- dir. Ancak burada pir kavramı yerine guru sözcüğü tercih edilmiştir. Ancak pir ve guru sözcükleri insanlara ve isteklilere rehberlik etme anlamında büyük bir içerik benzeşmesine sahiptir. Onuncu ve son guru Gobind Singh (1666- 1708), kendisinden sonra beşeri formda bir guru gelmeyeceğini ve bundan böyle dinî ve ahlaki ilkeleri ihtiva eden kutsal metni guru ilan etmiştir. Bu husus hem guru ve hem de pir sözcüğünün batıni olarak dinî ve ahlaki ilkeler bütününü ifade etmeleri açısından eş anlamlı kabul edilebileceğini göster- mektedir. Sonuç ve Değerlendirme Türkistan civarında doğan ve eğitim alan Hoca Ahmed Yesevî, Orta Asya Türkleri arasında yetişen en büyük mutasavvıflardan biridir. O, birçok öğren- ci yetiştirerek düşüncelerinin canlı kalmasını sağlamıştır. Yesevî’nin düşün- celeri öğrencileri sayesinde dünyanın birçok yerine dağılmıştır. Onun Türk ve Islam düşüncesi içerisindeki yeri her geçen gün daha fazla bilinir önemi de daha artar hâle gelmektedir. Ahmed Yesevî’nin din ve tasavvuf anlayışın- daki en önemli unsurlardan birisi de “ilahî aşk”tır. Her ne kadar kendisinden önceki mutasavvıflarda bu anlayış mevcut ise de Ahmed Yesevî ile birlikte Orta Asya Türkleri arasında din algısının ayrılmaz bir parçası hâline gelmiş- tir. Ayrıca kibir ve bencillikten uzaklaşma, pire önem verme, riyadan uzak durma onun hikmetlerinde vurguladığı düşüncelerinden bazılarıdır. Ahmed 27 Safi Arpaguş, “Pir”, DİA, 34/272-273; Hayati Bice, “Hoca Ahmed Yesevi - Divân-ı Hikmet Sözlük”, Divân-ı Hikmet, Haz. Hayati Bice, TDV, Ankara, 2009, s. 468 504 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Yesevî’nin düşüncelerinin hem Müslümanlar hem de civardaki diğer inanç mensupları üzerinde de etkili olduğu gözlemlenmektedir. Onun düşünceleri dervişler ve diğer kişiler sayesinde Hint alt kıtasındaki özellikle Sind, Pen- cab, Agra gibi yerlere ulaştırılmıştır. Keşmir vadisinin Müslümanlaşmasında Bülbül Şah isimli Yesevî dervişi etkin olmuştur. Yesevî dervişlerince yapılan zikr-i erre (bıçkı zikri) uygulamasına Hint alt kıtasında rastlanılması bölgede Yesevîliğin etkisini göstermesi açısından mühimdir. Yesevî’ye büyük saygı duyan Timur’un Hint topraklarını fethetmesi Ah- med Yesevî’nin düşünce ve inançlarının Hint kültürüne intikaline yol aç- mıştır. Hint alt kıtasında etkin olan Islam düşüncesi, Yesevî düşüncesi ile birleşerek bölgedeki etkinliğini daha fazla hissettirmeye başlamıştır. Ahmed Yesevî’nin fikirlerinin Hint kültürünün önemli mistik simaları üzerinde izler bıraktığı görülmektedir. Kabir ve Nanak gibi Hint mistikleri şiirlerinde “bir tek Tanrı’nın varlığına ve ona duyulan ilahî aşka” vurgu yapmaktadırlar. Ayrı- ca bencillikten uzak durma, cehaleti def etme, guruya sadakatle bağlılık gibi hususlarda Yesevî etkiyi görebilmek mümkündür. Hargobind’in “insanlara dinî anlamda rehberlik eden kişi”yi ifade etmek için pir kavramını kullanmaya başlaması Ahmed Yesevî’ye verilen “Pir-i Türkistan” ismini akla getirmekte- dir. Bu örnek, Yesevî düşüncenin Sih kültür üzerindeki önemli bir etki yarat- tığını göstermektedir. Dolayısıyla Yesevî düşünce Hint altı kıtasında sadece Müslümanlar arasında değil Sihler arasında da etkin olmuştur.
Arpaguş, Safi, “Pir”, DİA, 34/272-273 Arslan, Hammet, “Islam’ın Hint Kültürüne Etkisi: Ahmed Yesevî, Kabir ve Guru Nanak Örneği”, Uluslararası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu, Basılmamış Bildiri Metni, 28-30 Nisan 2016, Ankara. Arslan, Hammet, “Sihizm”, Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni (I-X), Ed. Bayram Ali Çetinkaya, Insan Yayınları, Istanbul, 2015, I/723-754. Bice, Hayati, “Hoca Ahmed Yesevî - Divân-ı Hikmet Sözlük”, Divân-ı Hikmet, Haz. Hayati Bice, TDV, Ankara, 2009.
Chand, Tara, Influence of Islam on Indian Culture, Indian Press, 1954. Dwivedi, H. P., Kabir, Hindi Granth Ratnakar, Bombay, 1964. Eraslan, Kemal, “Ahmed Yesevî”, DİA, II/159-161 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 505
Goyal, S. R., “Foreword”, Susmita Pande, Medieval Bhakti Movement: Its History and Philosophy, Kusumanjali Prakashan, Meerut (India), 1989. Gulati, Mahinder N., Comparative Religious And Philosophies : Anthropomorphism And Divinity, Atlantic, 2008. Hawley, John Stratton, A Storm of Songs: India and the Idea of the Bhakti Movement, Harvard University Press, 2015.
Kabir, Humayun, The Cultural Heritage of India, IV/586-587 Kadı Mahdum Nebi Can Hatif, Vakı’at-ı Timur, Taşkend, 1308’den aktaranlar: Köprülü, M. Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, ALFA, Istanbul, 2014 Macnicol, Nicol, Indian Theism: From the Vedic to the Muhammadan Period, Oxford University Press, Oxford, 1915. Mann, Gurinder Singh, The Making of Sikh Scripture, Oxford University Press, Oxford, 2001. Nizamüddin Şami, Zafernâme, Çev. Necati Lugal, TTK, Ankara, 1987 Pande, Susmita, Medieval Bhakti Movement: Its History and Philosophy, Kusumanjali Prakashan, Meerut (India), 1989. Pechelis, Karen, “Bhakti Traditions”, The Continuum Companion to Hindu Studies, Ed. Jessica Frazier & Gavin Flood, Bloomsbury, 2011 Schimmel, Annemarie, Islam in the Indian Subcontinent, Brill, Leiden, 1997. Schuyler, E., Türkistan Seyahatnamesi, Çev. Kolağası Ahmed. Shapiro, Michael, Songs of the Saints from the Adi Granth, Journal Of The American Ori- ental Society, 2002 Singha, H.S., The Encyclopedia of Sikhism, Hemkunt Press, 2009. Wink, Andre, Al-Hind: the Making of the Indo-Islamic World, Brill, Leiden, 2004. Zarcone, Thierry, ”Turkish Sufism in India: The Case of the Yasawiyya”, Confluence of Cultures: French Contribution to the Indo-Persian Studies, Ed. Françoise Nalini Delvo- ye, Manohar, Delhi, 1994, ss. 82-92.“Hindistan’da Türk Tasavvufu: Yesevîlik Örneği”, Dergah, Nisan 1993, Istanbul, ss. 19-20. Hoca Ahmet Yesevî’nin Hikâyet-i Mi‘râc’ı Hanife Dilek BATİSLAM* Mi‘râc terimi, Hz. Peygamber’in Mescid-i Harâm’dan Mescid-i Aksâ’ya, oradan da göğe yaptığı yolculuğu ifade eder. Sözlükte mi‘râc kelimesi, “yu- karı çıkmak, yükselmek” anlamındaki urûc kökünden türemiş, “yukarı çıkma vasıtası, merdiven” anlamında ism-i âlet olarak tanımlanmıştır. Hz. Peygam- ber’in göğe yükselişini ve Allah katına çıkışını anlatan mi‘râc olayı, Mescid- i Harâm’dan Mescid-i Aksâ’ya gidiş ve oradan da yükseklere çıkış şeklinde yorumlandığından kaynaklarda daha çok “isrâ ve mi‘râc” şeklinde geçse de Türkçede mi‘râc kelimesiyle her ikisi de anlatılır. Islâmî kaynaklarda ele alın- dığı şekliyle mi‘râc, iki aşamada meydana gelmiştir. Hz. Peygamberin gece Mescid-i Harâm’dan Mescid-i Aksâ’ya yaptığı yolculuğa isrâ; oradan göklere yükselmesine mi‘râc denilmiştir. Sery kökünden türeyen isrâ’ aynı zamanda Kur’an’da bir sûre adıdır 1 . Kaynaklarda mi‘râcın gerçekleştiği tarih farklı verilmektedir. Rebîülev- vel veya Ramazan ayından bahseden rivayetler olsa da Müslümanların çoğu mi‘râcı Receb ayının 27. gecesinde kutlar. Mi‘râc olayında önemli yer tutan Mescid-i Aksâ’nın hangi mescit olduğu konusunda ayetlerde açıklama yapıl- mamış, sadece çevresinin kutsal kabul edildiği belirtilmiştir 2 . Mi‘râcla ilgili rivayetlerde bazı farklılıklar vardır. Rivayetlerin ortak nok- talarına göre mi‘râc şu şekilde gerçekleşmiştir: Kâbe’de Hicr veya Hatîm de- nilen yerde Cebrâil geldi, Hz. Peygamberin göğsünü açtı, zemzemle yıkadık- tan sonra içine iman ve hikmet doldurup kapattı. Burak adlı bineğe bindirip Beytülmakdis’e götürdü. Peygamber Mescid-i Aksâ’da iki rekat namaz kılıp * Çukurova Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, batislam@cu.edu.tr 1 Salih Sabri Yavuz, “Mi’râc”, DİA, C. XXX, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Istanbul, 2005, s.132. 2 Yavuz, a.g.m. s.133. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 507
dışarı çıktığında, Cebrâil biri süt, diğeri şarap dolu iki kap getirdi. Peygamber süt dolu kabı seçince Cebrâil kendisine “fıtratı seçtin” dedi, ardından onu alıp dünya semasına yükseltti. Semaların her birinde sırasıyla Âdem, Îsâ, Yûsuf, Idrîs, Hârûn ve Mûsâ peygamberlerle görüştü; nihayet Beytü’l-ma‘mûr’un bu- lunduğu yedinci semada Hz. Ibrâhim’le buluştu. Sidretü’l-müntehâ denilen yere ulaştıklarında yazıcı meleklerin kalemlerinin seslerini duydu ve Allah’ın huzuruna çıktı. Burada elli vakit namaz farz kılındı. Dönüşte Hz. Mûsâ, elli vakit namazın ümmetine ağır geleceğini söyleyip Allah’tan onu hafifletmesini istemesini tavsiye etti. Namaz beş vakte indirilinceye kadar Hz. Peygamber’in huzûr-i ilâhîye müracaatı ve Mûsâ ile diyalogu devam etti. Bir rivayete göre, Hz. Peygamber’e mi‘râcda Bakara sûresinin son ayetleri indirilmiş ve Allah’a ortak koşmayanların affedileceği müjdesi verilmiştir 3 .
nen mi yoksa ruhen mi gerçekleştiği konusudur. Konuyla ilgili yapılan çeşit- li yorumların amacı, olayı insan aklının anlayabileceği bir şekilde izah etme çabasıdır. Ancak, mucize kabul edilen böyle bir olayın tamamen akılla izah edilebilir hâle getirilmesi de mümkün değildir. Kaynaklarda isrâ ve mi‘râcın Hz. Peygamber’in hayatında kaç defa gerçekleştiği de önemli bir yer tutar. Bunun nedeni rivayetlerde ortaya çıkan tarih, tasvir ve bilgi farklılıklarıdır. Ayrıca, bir başka tartışma konusu da Hz. Peygamber’in mi‘râcda Allah’ı görüp görmediğidir. Bu tartışma, Hz. Peygamber’in Sidretü’l-müntehâda “iki yay ucu aralığı kadar” Allah’a yaklaştığını ve O’nu gördüğünü açıklayan ayetlere dayanır. Ayetlerde söz edilen yakınlaşmanın kimler arasında olduğu ve Hz. Peygamber’in kimi gördüğü iki farklı şekilde yorumlanmaktadır. Müfessir- lerin çoğu yaklaşma hadisesinin Hz. Peygamber ile Cebrâil arasında gerçek- leştiğini, diğer görüş ise, yaklaşmanın doğrudan Allah’la peygamber arasında olduğunu kabul eder. Rivayetlerde sidretü’l-müntehâya sadece peygamber ve meleklerin ulaşabildiği ve orayı geçmenin yalnız Hz. Peygamber’e özgü ol- duğu söylenir. Yaklaşmanın mi‘râc gecesinde gerçekleşmesi ihtimaline bağlı olarak, o gece Hz. Peygamber’in Allah’ı görüp görmediği konusunda da görüş ayrılığı vardır 4 .
gamberliği kanıtlama işlevi açısından bakıldığında, klasik mucize ölçüleri dı- 3 Yavuz, a.g.m. s.132. 4 Yavuz, a. g. m., s. 134. 508 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî şında Hz. Peygamber’in manevî dünyasında gerçekleşen olağanüstü bir olay olduğu anlaşılır. Kur’an’da ve sünnette namazın öneminin vurgulandığı bi- linir. Namaz, görünen şeklinin ötesinde müminin ruhî mi‘râcı kabul edilir 5 . Isrâ ve mi‘râc olayı bazı eserlere de konu olmuştur. Hz. Peygamber’in mi‘râcını konu alan eserlere genel olarak mi‘râciyye adı verilir 6 . Mi‘râc muci- zesi, hemen bütün Müslüman toplumların edebiyat, musikî, minyatür, hat ve kitap sanatlarında çeşitli şekillerde yansıtılmıştır. Ancak, bu konudaki eserle- re mi‘râciyye veya mi‘râcnâme 7 adı verilmesinin Iranlılar ve Türklerde yaygın olduğu bilinmektedir. Mi‘râciye konulu eserler arasında en çok edebî eserle- rin bulunduğu, edebiyatı minyatür, hat ve kitap sanatlarının izlediği, musiki alanında ise, sadece Osmanlılarda mevlid gibi bir mi‘râciye okuma geleneği oluşturulduğu görülmektedir 8 .
ler dışında, Arapça yazılmış mi‘râciye konulu eserler, edebî eser olmaktan çok mi‘râcı dinî bilimler açısından ele alan çalışmalardır. Bu eserlerin yazarları da genellikle büyük mutasavvıflardır. Fars edebiyatında mi‘râc edebî eserlere konu olmuş, mi‘râciye türü eserlerin bağımsız bir eser niteliğinde olanların- dan çok, hamse ya da mesnevilerde bir bölüm olarak yer alan örnekleri ilgi görmüştür. Ferîdüddin Attâr’ın İlâhînâme ve Esrârnâme mesnevilerindeki ya da Molla Câmî, Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin farklı eserlerinin içinde yer alan örnekler gibi 9 .
eserlerin dışında siyer, mevlit, mu‘cizât-ı nebî gibi eserlerde ele alınmış ya da Muhammediyye ve Garibnâme gibi eserlerin bir bölümü mi‘râca ayrılmıştır. Ayrı- ca, divanlarla din dışı mesnevilerde de mi‘râciyelere yer verilmesi bir gelenek olmuş, zaman içinde kaside şeklinde yazılanların mi‘râciyye, mesnevilerin ise 5 Yavuz, a. g. m., s. 135. 6 Mi‘râciyyeler konusunda ayrıntılı bilgi için; Metin Akar, Türk Edebiyatında Manzum Mi’râc- nâmeler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987 adlı çalışmaya bakılabilir. 7 Mi‘râciyye ve mi‘râcnâme tanımları için; Mehmet Aça, Halûk Gökalp, Isa Kocakaplan, Başlan- gıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi, Kriter Yay. , Istanbul, 2009, s. 355-359; Ahmet Mermer, Lütfi Alıcı, Muvaffak Eflatun, Yavuz Bayram, Neslihan Koç Keskin, Üniversite- ler için Eski Türk Edebiyatına Giriş, Akçağ Yay., 2. Baskı, Ankara, 2007, s. 284-290 adlı çalışma- lara bakılabilir. 8 Mustafa Uzun, “Mi’râciyye”, DİA, C. XXX, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Istanbul, 2005, s.135. 9 Uzun, a. g. m., s. 135. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 509
mi‘râcnâme olarak adlandırıldığı edebî tür gelişmiştir. Bu tür eserlerde, ko- nunun dinî kaynaklara dayanılarak didaktik amaçlı anlatıldığı, yazarın sanatçı yönünün ağır basmadığı, tasavvufî konulu mesnevi ve kasidelerde ise, daha lirik ve sanatlı bir üslûbun öne çıktığı, şairlerin hayal dünyalarının zenginliği- ne göre olaya kimi zaman kişisel yorumlarını da kattıkları görülür 10 . Kaside şeklinde yazılan mi‘râciyyelerde konu, ortalama elli-altmış beyit içinde özetlenirken mesnevilerde 2000’e yaklaşan beyit hacmine bağlı ola- rak çok ayrıntılı işlenmektedir. Kasidelerin nesîb kısmı, mi‘râc gece meydana geldiği için bu anlamdaki Arapça ve Farsça kelimelerle yapılmış söz sanatla- rıyla başlar; küfür karanlıklarını ortadan kaldıran nûrânî ve ilâhî bir mucize kabul edilerek gecenin önemi vurgulanır. Ardından gece ve gökyüzü tasvirine geçilir. Bazen de mi‘râc öncesi yine gece gerçekleşmiş olan “şakk-ı sadr” mu- cizesinden söz edilir ve mi‘râcın safha safha tasviri yapılır. Ümmü Hânî’nin evinden başlayan bu yolculukta Cebrâil’in Burak’ı cennetten getirişi anlatılır. Burak’ın ayrıntılı tasviri mi‘râciyyelerin en önemli konularındandır. Hz. Pey- gamber’in Mescid-i Aksâ’ya gidişi, orada diğer peygamberlere namaz kıldır- ması ve onlardan üstünlüğü vurgulanır. Kudüs’ten tekrar semaya yükselişi sırasında sahrenin Hz. Peygamber’in ardından harekete geçmesi ve “dur” ih- tarıyla havada asılı kalması mucizesi telmihler, tecâhül-i ârifler, hüsn-i ta‘lîl- lerle süslenerek anlatılır. Bunu gökyüzünde dolaşma, sema katlarında diğer peygamberlerle tanışma, cennet, tûbâ, hûriler, köşkler, ırmaklar ve cehennem hayatı tasvirleri takip eder. Hz. Peygamber’in “kabe kavseyn” makamına ulaş- ması, Allah ile mülâkatı ve Allah katındaki değeri anlatılarak, sanatçının bakış açısına göre, farklı yorumlarla dile getirilir. Namazın mi‘râcda farz kılınması, Hz. Peygamber’in dönüşte hadiseyi ashabına müjdelemesi, müminlerin kabu- lü ve müşriklerin inkârı gibi konular işlenir. Mesnevilerde ise tevhid, na‘t ve münâcâtın ardından yukarıdaki konuların her biri bir kaside hacmine ulaşan bölümler halinde bazen Isrâiliyat’a dayanan rivayetlerle anlatılır 11 . Mi‘râc, Türk edebiyatında ilk kez bir motif olarak Satuk Buğra Han Desta- nı’nda görülür. Çağatay sahasında XII. yüzyılda Hakîm Ata’nın yazdığı ka- bul edilen 122 beyitlik “Mi‘râcnâmetü’l-hazret” türün ilk örneği olup hece vezniyle ve sade bir dille yazılmıştır. Mîr Haydar’ın “mi‘râcnâmesi” Anadolu dışında yazılmış bir diğer örnektir 12 .
Uzun, a. g. m., s. 135-136. 11 Uzun, a. g. m., s. 135-136. 12 Uzun, a. g. m., s. 136. 510 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Anadolu sahasındaki ilk müstakil mi‘râciyyeyi XV. yüzyılın başında Ahme- dî yazmıştır. Tahkîk-i Mi‘râc-ı Resûl başlıklı 497 beyitlik eser, şairin divanındaki kısa mi‘râciyyelerden farklı olduğu gibi İskendernâmesi’ndeki mevlid bölümün- den de ayrıdır. Anadolu’da yazılan mi‘râciyye türü eserler farklı özelliklere sahiptir. Zamanla özellikleri belirginleşen mi‘râcnâmeler, XV. yüzyıldan baş- layarak daha çok ilgi görmüş, manzum, mensur veya çoğu manzum-mensur karışık metinler şeklinde gelişmeye devam etmiştir. Dinî-tasavvufî manzum eserlerde mi‘râca bir bölüm ayrılması da yine XV. yüzyılda yaygın hâle gel- miştir. XVI. yüzyıldan sonra divanların içindeki mi‘râciyyeler artmış, XVII. ve XVIII. yüzyıllarda ise, hemen her şairin divanında bir veya birkaç mi‘râciyye yer almıştır. XVIII. yüzyılda tasavvufî içerikli, mi‘râc kandillerinde okunmak için yazılıp bestelenmiş veya didaktik yönü ağır basan örnekler yazılmıştır. XIX. yüzyılda da önceki yüzyıllara benzer türde mi‘râcnâme ya da mi‘râciyye- lerin yazımı devam etmiştir. Balıkesirli Fatma Kâmile Hanım’ın mi‘râciyyesi bir kadının yazdığı bilinen tek eserdir. Mi‘râciyyeler na‘tlar gibi derlenerek, mi‘râciyye veya na‘t-mi‘râciyye mecmuaları düzenlenmiştir 13 .
Nâyî Osman Dede’nin mi‘râciyyesiyle başladığı görüşü hâkimdir. Ancak, Türk edebiyatında ilk mi‘râciyyenin XII. yüzyılda yazıldığı, ilk müstakil mevlid ve mi‘râciyyenin de XV. yüzyılda yazılıp okunduğu düşünülürse bu tarih geç bir tarihtir. Ayrıca, XIV. yüzyılda Muînü’l-mürîd ile Hârizmî’nin Muhabbetnâme’si dinî toplantılarda okunmaktaydı. Yazıcıoğlu Mehmed’in Muhammediyye’si de yazılışından itibaren mevlid gibi okunduğuna göre bu eserdeki mi‘râc faslının da mi‘râc kandillerinde okunmuş olması mümkündür. Tekkelerin kapatılma- sından sonra dinî musikinin zayıflamasıyla birlikte mi‘râciyye okuma geleneği de unutulmaya yüz tutmuştur 14 . Islâm ve Türk minyatür sanatında da mi‘râc minyatürleri ayrı bir grup meydana getirebilecek çeşitlilikte olup mi‘râcnâme adıyla anılır 15 . Siyer- 13 Uzun, a. g. m., s. 136. 14 Uzun, a. g. m., s. 137. 15 Miraç minyatürleri konusunda; Akar, a.g.e. s.76-78; Başak Burcu Tekin, “Islam Sanatı Resimli El Yazmalarında Hz. Muhammed’in Aslan Tasvirli Mirâç Sahneleri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal
Kütüphanesi Resimli El Yazmalarındaki Miraç Tasvirlerine Bakış”, Prof. Dr. Zafer Bayburtlu- oğlu’na Armağan, (Editörler: Mustafa Denktaş- Yıldıray Özbek), Kayseri, 2001b, s. 537-550; Başak Burcu Tekin, “Safevî Dönemi 16. Yüzyıl Aslan Tasvirli Mi‘râc Minyatürleri: Şah Ismail Hatâî’nin Yaklaşımı Açısından Bir Değerlendirme”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 511
i nebî, kısas-ı enbiyâ ve mi‘râcnâmelerde, içinde mi‘râciyye bulunan divan, hamse ve mesnevilerde, acâibü’l-mahlûkât ve fal-nâmelerde mi‘râc konulu minyatürler yer alır. Mi‘râc minyatürlerinin sanatçının hadisleri anlama ve yorumlamasından kaynaklanan farkların yanı sıra dönemin ve coğrafyanın kompozisyon, resim, şekil, nakış ve renk anlayışının da etkisi vardır. Bu ne- denle Iran, Arap, Hint ve Türk minyatür üslûplarının mi‘râc minyatürlerine değişik şekillerde yansıdığı görülür. Özellikle Türk ve Iranlı minyatür ustala- rının yaptığı mi‘râc minyatürlerinin, XIV. yüzyılda en gelişmiş örneklerinin ortaya konulduğu bilinir 16 . Mi‘rac minyatürlerinin en eskisi Câmi‘u’t-tevârîh’te bulunan, Hz. Peygam- ber’in Burak’ın üzerinde meleklerle beraber gökyüzünde uçarken tasvir edil- diği minyatürdür. Nizâmî, hamsesinin ilk mesnevisi “Mahzenü’l-esrâr”da mi‘râca yer verdiği için eserin minyatürlü nüshalarında mi‘râc minyatürleri vardır. Mi‘râc minyatürleriyle dikkat çeken önemli bir eser de Darîr’in Sîre-
son başarılı örneklerinden sayılan minyatürlü nüshasıdır. Eserin mi‘râcın an- latılmasıyla başlayan III. cildinde beş minyatür bulunur. Mi‘râc, halk resmin- de de işlenmiştir. Burak insan yüzlü, tavuskuyruklu, yeşil kanatlı, başında ayyıldızlı bir taç bulunan kırat görünümünde resmedilmiştir. Mi‘râcla ilgili ayet ve hadislerle süslenen levhaların bir tarafında Mekke, diğer tarafında Mescid-i Aksâ çizilmiş, araya da Burak yerleştirilmiştir 17 . Hat sanatında, mi‘râcın anlatıldığı Isrâ ve Necm surelerinin tamamı veya bazı ayetleri, farklı surelerde yer alan ilgili ayetler, bu konudaki hadisler yahut bunların belirli bölümleri mushaflarda, cüzlerde, ayrıca murakka‘ ve levhalar- da, özellikle de camilerin kuşak yazılarında süsleme unsuru olarak kullanıl- mıştır. Kûfî hatla yazılan ilk mushaf örneklerinden itibaren Isrâ ve Necm su- relerinin başındaki tezhipli ser levhalar ayrı bir estetik ve değer kazanmıştır. Ekol sahibi büyük hattat ve sanatkârlar eliyle yazılmış mushafların bu konuda önemli etkisi olmuştur. Kubbetü’s-sahre ile yakınındaki Mescid-i Aksâ’nın içinde, gerek kuşak gerek levha olarak mi‘râcla ilgili ayet ve hadislerin, çoğu Osmanlı hattatları tarafından yazılmış, değerli örnekleri bulunmaktadır 18 .
16 Uzun, a. g. m., s. 139. 17 Uzun, a. g. m., s. 139. 18 Uzun, a. g. m., s. 139. 512 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Ahmet Yesevî, dinî-tasavvufî halk edebiyatının ilk ve önemli temsilcilerin- den biri olarak kabul edilmektedir. Menkıbelere dayalı hayatı ve kurucusu ol- duğu Yesevîlik tarikatı dolayısıyla Türk dünyasındaki etkisi yüzyıllar boyunca devam etmiştir. Hoca Ahmet Yesevî’nin hayatı hakkında kaynaklarda çeşitli bilgiler verilmiş, menkıbelerine ve düşünce sistemine dair çeşitli kitaplar ya- zılmıştır. Orta Asya Türkleri’nin dinî-tasavvufî hayatında geniş etkisi olan “pir-i Türkistan” diye anılan mutasavvıf şair, Yeseviyye tarikatının kurucusu Ahmet Yesevî’nin tarihî kimliği ve hayatına yönelik bilgiler sınırlı ya da az- dır. Bilgilerin büyük bir bölümü de menkıbelerle karışmış durumdadır. Elde bulunan bilgilerden yola çıkılarak kesin bir sonuca varılması zor, hatta bazı konularda da imkânsızdır. Ancak, hikmetlerinden, bazı tarihî kaynaklardan ve menâkıbnâmelerden elde edilecek bilgiler, çıkarılacak sonuçlar, menkıbevi ağırlıklı da olsa hayatı, edebî yönü, eseri ve etkisi hakkında fikir vermektedir. Daha çok hikmetleriyle tanınan Ahmet Yesevî’nin hikmetlerinde Müslüman- lığın esasları, şeriat hükümleri, tasavvufun incelikleri, tarikat âdâb ve erkânı- nı müritlere öğretmeye yönelik bilgilere yer verilmiştir. Hikmetlerin içeriği, biçimi ve dil özellikleri Yesevî’nin yetiştiği çevre, hayatı, kişiliği, amacı ve seslendiği topluluğun sosyal, kültürel yapısıyla yakından ilgilidir 19 .
lı mi‘râciyyeden, görebildiğimiz kadarıyla, konuyla ilgili bilgi veren kaynak- larda ve mi‘râciyyeleri ya da mi‘râcnâmeleri konu alan bibliyografyalarda 20
de mi‘râciyyelerin anlatıldığı kaynaklarda söz edilmesi beklenirdi. Yesevî’nin şiiri, Kemal Eraslan’ın hazırladığı Ahmed-i Yesevî Divan-ı Hikmet Seçmeler adlı kitapta yer almaktadır. Bu çalışmada söz konusu kitaptaki metin esas alındı. Metnin aslının yanı sıra bu günün diline çevirisi de kitapta verilmiştir. 19 Ahmet Yesevî’nin hayatı, hikmetleri ve hikmetlerin özellikleri konusunda; Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 7. Baskı, Diyanet Işleri Başkanlığı, Ilmi Eserler, S.11, Ankara, 1991, s.27-180; Eraslan, Kemal, “Ahmed Yesevî”, mad. DİA. ,C.II, Türkiye Diyanet Vakfı Ya- yınları, Istanbul, 1989, s.159-161; Ahmed-i Yesevî, Dîvân-ı Hikmet Seçmeler,(haz. Kemal Eras- lan), Kültür Bakanlığı 1000 Temel Eser/98, Ankara, 1991; Kurnaz, Cemal- Mustafa Tatçı, Yesevilik Bilgisi, MEB. Basımevi, Ankara, 2000 adlı çalışmalara bakılabilir. 20 Gülüm, Emrah “Türk Edebiyatı’nda Mi’râcnâmeler Üzerine Hazırlanmış Çalışmalar Hakkında Bibliyografya Denemesi” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research, C. 7, S. 35, Sinop, 2014, s. 105-112. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 513
Ahmet Yesevî’nin hikmetleri içinde bulunan “Hikâyet-i Mi‘râc” 21 adlı manzumesi içeriği ve biçimsel özellikleri bakımından ele alındığında, şiirde Eski Türk şiiri ve halk şiirinin etkileri görülür. Aynı zamanda, Ahmet Ye- sevî’nin mi‘râciyesi tekke-tasavvuf edebiyatı ya da dinî-tasavvufî halk edebi- yatı geleneğinin özelliklerini de yansıtır niteliktedir 22 . Biçim ve içerik açısın- dan bu geleneğin başlangıç dönemi örneklerinden biri olarak kabul edilebile- cek özelliklere sahiptir. 4+4+4=12’li hece vezni ve dörtlükler hâlinde yazı- lan şiir, yirmi sekiz dörtlüktür. Kafiye şeması halk şiiri örneklerinden koşma tipinde olduğu gibi, abab, ccca, ddda, fffa… şeklinde devam eder. Divan şiiri örnekleri dikkate alındığında mütekerrir murabbalara benzer şekilde ilk dört- lük dışında kalan bütün diğer dörtlüklerde son dize aynen tekrar edilir. Yani ilk dörtlükte 1. ve 3. dizeler kendi içinde 2. ve 4. dizeler de yine kendi içinde kafiyelidir. Diğer dörtlüklerde ilk üç dize birbiriyle kafiyeli, dördüncü dizeler nakarat olarak tekrar edilmektedir. Şiirin içeriğine dair fikir vermek için anlatılanları kısaca özetleyecek olur- sak; şiir Hz. Peygamber’in “âlemlere rahmet olarak gönderildiği” ayetinden alıntıyla başlar. Arkasından, Hz. Peygamber’e mi‘râc mucizesinin bağışlandı- ğı, rahmet denizinin dolup taşması, dalgalanması, Hz. Peygamber’in başına taç konulması, Cebrail’in gelmesi, Burak’a binen Hz. Peygamber’in uçup ha- valanması, Hind el Irak’a, Aksâ’ya ulaşması, ruhların toplanması, Hz. Pey- gamber’in orada ruhlarla bir olması, Cebrail’in tekrar Hz. Peygamber’i alarak Sidretü’l-müntehâ’ya çıkarması, Cebrail’in Hz. Peygamber’i yüceltmesi, Ceb- rail’in daha ileri gidemeyip Burak’ın yularını Mikail’e teslim etmesi, o yoru- lunca Israfil’in Hz. Peygamber’i alıp cennete uçması, o makamda dolaşması, kalması, arşa bakıp ayak koyması, nalınlarını terk etmek istemesi, gelen nida dolayısıyla nalınlarıyla ayak basması, Hak tarafından nida gelmesi, “habibim bana yakın gel seni sırlarıma mahrem kılayım” denmesi, Hz. Peygamber’in Allah’la baş başa olması, kimsenin bu makama ulaşmadığı, ulaşamayacağı, Allah’ın Hz. Peygamber’e onun isteğini yerine getireceğini söylemesi, Hz. Peygamber’in ümmeti için kırk yaşa ulaşanlara rahmet kılmasını istemesi, Allah’ın bu dileği kabul etmesi, başka dileği varsa çok dilek dilemesini ve onu kabul edeceğini bildirmesi üzerine, Hz.Peygamber’in Allah’tan sırayla 21 Ahmed-i Yesevî, Dîvân-ı Hikmet Seçmeler, Haz. Kemal Eraslan, Kültür Bakanlığı 1000 Temel Eser/98, Ankara, 1991, s. 256-257. 22 Güzel, Abdurrahman, “Tekke Şiiri”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı III, Halk Şiiri, Miraciye, S. 445-450, Ankara, 1989, s. 297-302. 514 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî kırktan öte elli yaşı istemesi, elli yaşın kabul edilmesi, sonra altmış yaşın istenmesi, Allah’ın Peygamber’den hoşnut olduğunu Hz. Peygamber’in de hoşnut olması gerektiğini söylemesi, Hz. Peygamber’in yetmiş yaşı dileme- si, Allah’ın yetmiş yaşına kadar Hz. Peygamber’e ümmet olan ve geçimi için sıkıntı çeken kuluna zahmet vermeyeceğini bildirmesi, ardından kulun yet- miş, seksen, doksan yaşa ulaştığında Allah’ın kulun günahını bağışlayacağını söylemesi, ümmetin ve Hz. Peygamber’in üzülmemesi, gamının giderilmesi, kul yaşlanınca ona berat verileceğinin bildirilmesi, Hz. Peygamber’in sevin- mesinin istenmesi, münafıkların yanlışları, onların kara bahtlı olup kendileri- ne gelmedikleri, onlardan uzak durulması gerektiği ve çevrelerine zararlarını dokunduğunun söylenmesi vb. anlatılmıştır. Son dörtlükte; Kul hâce Ahmed Mirac sözünü hikmet kıldı; Allah’a şükür, Mustafa’ya evlat kıldı; Arslan Baba’m hurma verip sevindirdi; Gerçek ümmetseniz, işitip selam verin dostlar23 sözleriyle şiir tamamlanır. Bu son dörtlükte sözü edilen Arslan Baba, ashâ- bın önde gelenlerinden ve Yesevî’nin mürşitlerindendir. Bir menkıbeye göre, yedi yaşında yetim kalan Ahmet Yesevî’yi irşat için Hz. Peygamber’in manevî yönlendirmesiyle Sayram’a gelmiştir. Rivayete göre dört yüz ya da yedi yüz yıl yaşadığı söylenen Arslan Baba’nın Türkistan’a gelmesi de bir başka menkı- bede anlatılır. Hz. Peygamber’in gazâlarından birinde aç kalan ashâb huzura gelip yiyecek ister. Hz. Peygamber’in duası üzerine, Cebrail cennetten bir ta- bak hurma getirir. Yere düşen bir hurmanın Ahmet Yesevî’nin kısmeti olduğu bildirilir. Hz. Peygamber emaneti sahibine kimin vereceğine dair teklifte bu- lunur, kimse cevap vermez. Arslan Baba bu görevi kabul eder. Hz. Peygam- ber hurmayı Arslan Baba’nın ağzına koyar. Ahmet Yesevî’yi nasıl bulacağını anlatarak onun terbiyesiyle meşgul olmasını ister. Arslan Baba Yesî’ye gelerek henüz çocuk olan Ahmet Yesevî’yi bulup emanet teslim ederek terbiyesiyle il- gilenir. Bir yıl sonra da Arslan Baba vefat eder 24 . Arslan Baba şiirde bir telmih unsuru olarak yer almıştır. Ahmet Yesevî’nin mi‘râciyyesinde Hz. Peygamber’in mi‘râcda Allah’tan ümmeti için ömür ve ümmeti yaşlandıkça, Allah’ın rahmetinin, bağışlayıcılı- 23 Eraslan, a. g. e. , s. 267. 24 Eraslan, a. g. e. , s. 356-357. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 515
ğının ümmetinin üzerine olmasını dilediği anlatılmıştır. Kulun yaşı ilerledik- çe ve ilahî emirler dışına çıkmadıkça, Allah’ın o kullarına daha çok merhamet edeceği bildirilmiştir. Hz. Peygamber’in talebi de bu yönde olmuştur. Burada, ilk talebin olgunlukta kırk yaşla başlaması, sonra yetmiş yaşa kadar sırayla devam etmesi, Allah’ın da seksen ve doksan yaşa ulaşan kullarına ayrıcalık tanıyacağını, berat hattı vereceğini bildirmesi dikkat çekicidir. Şiirde en geniş yer -yaklaşık on bir dörtlük- Hz. Peygamber’in Allah’la konuşmasına ve üm- meti için taleplerine ayrılmıştır. Ayrıca,“Hikâyet-i Mi‘râc” da Hz. Peygamber’in sözlerinin iyi öğrenilmesi gerektiği ve bu sözlerin ümmet için bal gibi faydalı olacağı, münafıklara ise iyi gelmeyeceği bildirilmiştir. Münafıkların şüpheli davranıp reddedildikleri, cehennem ateşinde yanacakları ve geç gelen pişmanlıklarının onlara bir fay- da sağlamayacağı söylenmiştir. Hz. Peygamber’in mi‘râcına kulak tutanların, işittiklerinin sudan ak olduğu ve gerçek ümmetin pınar gibi gözyaşı dökeceği belirtilmiştir. Metinde bulunan seslenmeler, hitaplar bir nevi nasihat amaçlı hitap gele- neğinin sonucudur. Hitaplar arasında yer alan, “eyâ dostlar, ey habibim, ey Hudayâ, yâ Hak resul, yâ ilâhî, ey birâder” vb. bu tür örneklerdir. Şiirde ay- rıca, dedim-dedi kalıbının “Hudâ aydı, resul aydı” biçimindeki arkaik hâlinin yer yer tekrar edildiği görülmektedir. Her dörtlüğün sonunda tekrarlanan, “gerçek ümmetseniz işitip selam ve- rin dostlar” sözleri, insanları Hz. Peygamber’in gerçek ümmeti olmaya ça- ğırmanın yanı sıra ona selam vermenin önemini ve gerekliliğini de vurgula- maktadır. “Ey birâder” seslenmeleri insanları kötülükten ve münafıklıktan uzaklaştırmaya, doğru yola götürmeye, tavsiyelerde bulunmaya yönelik uyarı hitaplarıdır. Şiirde; “Rahmeten li’l-âlemin” (Âlemlere rahmet olarak, Enbiyâ 21/107), “Erinî” (Rabbim bana kendini göster Araf 7/142) gibi ayetlerden iktibaslara yer verilmiştir. Ayrıca mi‘râcla ilgili olarak, Cibrîl, Burak, Hind el-ırak, Aksâ, Sidretü’l-müntehâ, Mikail, Israfil vb. telmih unsurlarından yararlanılmıştır. “Le-amrük” “ömrün hakkı için” anlamında Türkçedeki “başın hakkı için” Arapçada “dinin hakkı için” anlamındaki ifadeye yer verilmiştir 25 .
le yazıldığını söyleyebileceğimiz mi‘râciyyede, bazı benzetmelere, deyimlere ve telmih unsurlarına rastlanır. Benzetmeler arasında “rahmet denizi ve bu 25 Eraslan, a. g. e. , s. 349. 516 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî denizin dalgalanması”, “sözün bal olması”, “sudan ak olmak”, “pınar gibi ağlamak”; deyimler arasında da “ayak koymak, ayak basmak, kulak salmak, boyun sunmak, kara bahtlı olmak” vb. sayılabilir. Içerik açısından metne bakıldığında, mi‘râciye metni olmanın gereği, mi‘râcın yanı sıra din ve tasavvufla ilgili unsurların varlığı da dikkati çeker. “Hak, Resul, ümmet olmak, cüz, kül, Hüdavend, münafık, kıyamet günü, rah- met saçmak, günah, cehennem, cennet” vb. bu unsurlardandır.
Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|