ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
34
məyib. Halbuki bu cəhət “Kitab”da aydın şəkildə ifadə olunub: “Kişi, qoynunda yatan həlalına sirrin deməzmi olur” (D-242). Yuxarıda qeyd etdik ki, “Kitab”a istinad etməmək bir sıra səhv nəticələrin meydana çıxmasına səbəb olur. Bu mənada qo- humluq münasibəti bildirən “həyat yoldaşı” anlamlı “yoldaş” sö- zünün dilçiliyimizdəki ümumi mənzərəsini nəzərdən keçirək; F.Ağayeva arvad və yoldaş sözlərini sinfi jarqon kon- tekstində təqdim edir, “yoldaş” sözünün (arvad mənasında) bir evfemizm kimi yeni yarandığını isə C.Cabbarlı və M.İbrahimov- dan gətirdiyi dialoqlarla, eyni zamanda F.Köçərlinin fikirlərinə istinad etməklə əsaslandırmağa çalışır: “F.Köçərli keçmişdə qadınların vəziyyətindən bəhs edən “həqiqi gözəllik və hərəkətsiz nisfimiz” adlı məqaləsində göstərir ki, “arvad tayfası” anadan kəniz doğulur, ərə getdikdə ərinə kənizlik edir və həmişə ərinə və yoldaşına “ər” və “yoldaş” deməyib, sahibim deyir... Sinfi jarqon baxımından haqqında mübahisə və mübarizələr gedən sözlərdən biri də “arvad” sözüdür. C.Cabbarlının “Yaşar” pyesində kəndli qızı Yaqut sanki “arvad” sözünün evfemizmlə əvəzlənməsindən nisgilli-nisgilli danışır: “Yaqut. ... O sizinlə gələn arvad kimdir? Yaşar. O mənim yoldaşımdır. Yaqut. Yoldaşın, yəni arvadın da... Yaşar. Yox mənim arvadım yoxdur, evlənməmişəm. Xalis subayam ki, varam. Yaqut. Burada indi adamlar öz arvadlarına yoldaş da deyirlər axı”. Bu söz ətrafında gedən çəkişmələr indi də davam etməkdə- dir. M.İbrahimovun “Kəndçi qızı” komediyasından misal: “Vahid. ... Elə qız ki, mənə arvad olsun. Ayxanım. Arvad yox, yoldaş. Vahid. İkisi də birdir. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 35
Ayxanım. Yox, bir deyil...” 1 . A.Aslanov evfemizmlərə müxtəlif bucaqlardan münasibət bildirsə də, həyat yoldaşı ifadəsinin son zamanlarda yarandığını göstərir: “Hətta kişilər başqasının qadınının adını çəkməyi belə qəbahət hesab edirlər. Buna görə də bəzən filankəsin əyalı, filan- kəsin zövcəsi, Əhmədin külfəti kimi ifadələr işlədirlər. Özünün və ya başqasının qadınının, kişisinin adını çəkmək o dərəcədə qəbahət hesab edilirdi ki, hətta danışan şəxs onların adları əvəzinə evfemizmlər işlətməklə kifayətlənməyir, üstəlik üzrxahlıq edir. Son zamanlarda mənim arvadım əvəzinə həyat yoldaşım, ömür yoldaşım kimi yeni evfemistik ifadələr yaranmışdır ki, bu da tabu ilə əlaqədardır”; 2
tabu sözlər hesab edir, eyni zamanda bu tip sözlərin milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı olduğunu qeyd edir: “Tabu sözlərin bir qismi mental xüsusiyyət, milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı olaraq meydana çıxır. Məsələn: özünün və ya başqasının qadınının, kişisinin adını çəkmək üçün (müsəlman aləmində ad çəkmək qəbahət hesab olunmuşdur) həyat yoldaşım, ömür-gün yoldaşım, uşaqların atası, uşaqların anası və s. ifadələr işlədilir” 3 . “Yalnız mənası təzə olan neologizmlər semantik neologizm adlanır”, – deyən A.Qurbanov yazır: “...yoldaş sözü əvvəllər birgə səfərə çıxan, yol gedən mənasını bildirdiyi halda, indi həyat yoldaşı, həmfikir və s. mənaları ifadə edir” 4 .
xini konkret olaraq göstərməsə də, onun izahlarından, xüsusən də fikri təsdiq üçün təqdim etdiyi nümunələrdən belə anlaşılır ki, “həyat yoldaşı” anlamlı “yoldaş” sözü sovet dövrünün məhsu-
1 Z.Verdiyeva, F.Ağayeva, M.Adilov. Azərbaycan dilinin semasilogiyası. Bakı, 1979, s.45-46. 2 Müasir Azərbaycan dili. I cild, Bakı, 1978, s.225. 3 B.Xəlilov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı, 2008, s.200. 4 A.Qurbanov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1985, s.224. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 36
ludur: “Sözün mənaca dəyişməsi nəticəsində mənaca genişlənən sözlərə istismar, imtahan, böyük yoldaş və s. leksik vahidləri gös- tərmək olar. Burada ilk əsas məna qalmaqla yeni mənalar meyda- na gəlmişdir... imtahan – hər hansı bir fənn üzrə keçirilən yoxla- ma, imtahan komissiyası, sınaq – məni imtahana çəkir: yoldaş- dost, rəfiq-məktəb yoldaşı, vətəndaş - bir yoldaş sizi soruşurdı, arvad-həyat yoldaşı...” 1 .
Fikrimizcə, yuxarıda adları çəkilən müəlliflər (onların sayını artırmaq da olar) üç mənbəni nəzərə almayıblar: 1) “Kitab”ı; 2) Azərbaycan dili şivələrini; 3) “Kitab”ın rus dilinə V.V.Bartold tərəfindən tərcüməsini. Bu mənbələrdəki faktları ayrılıqda nəzərdən keçirək: “Kitab”da “yoldaş” sözünün arvadı mənasında işlənməsi açıq-aydın şəkildə ifadə olunur: “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169). Bu, mətnin müasir şəklində (Zey- nalov – Əlizadə nəşri, Bakı, 1988) düzgün verilib (yoldaş=ömür yoldaşı); haşiyə: A.Məmmədova digər qorqudşünaslardan fərqli olaraq “yoldaş” sözünün həm də “həyat yoldaşı” mənasında işlən- diyini göstərir: halal – xatun – övrət – yoldaş, “arvad, həyat yol- daşı”: Qaçan Qazan evin yağmalatsa, halalınıŋ əlin alur, dışra çı- qardı...; Əzrayıl xatunıŋ canın olmağa gəldi. Adəmlər əvrəni yol- daşına qıyamadı; Övrətiŋdəŋmi ögrəndiŋ sən bu işi, qavat?! Bu sözlərdən hər biri ayrı-ayrılıqda başqa mənalar da ifadə edə bilər (məs.: halal – qadın, xatun – xanım, yoldaş – dost və s.). Lakin kontekstdən asılı olaraq sinonim cərgəyə qoyduğumuz bu lek- semlər “arvad, həyat yoldaşı” mənalarındadır” 2 . Azərbaycan dilinin bir sıra şivələrində, o cümlədən qərb şivələrində “arvadı” və ya əri əvəzinə “yoldaşı” sözünün işlə- dilməsi müşahidə olunur; “A bala, yoldaşıŋ kimlərdəndir, kimin qızıdı”; Qızım, yoldaşıŋ hası tayfadandı, kimiŋ oğludu?
1 H.Həsənov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı, 1988, s.18-19. 2 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.79. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 37
V.V.Bartoldun tərcüməsində yoldaş sözü “супруга” kimi verilib (Москва – Ленинград, 1962, с.63). Yəqin ki, bu mənbələrə istinad olunsa idi, “yoldaş” (həyat yoldaşı mənasında) sözü semantik neologizm, yeni yaranmış ev- femistik ifadə və s. başlıqlar altında şərh edilməzdi. Görünür, burada sovet dövlətinə inam və sevgi, sovet ideologiyası ilə silahlanma və s. də öz işini görüb. Bu tezislərlə müəyyən mənada razılaşmaq da olar. Amma bu da var ki, həmin qeyri-dəqiq izahlar bu gün də dilçiliyimizə dair yazılmış əsərlərdə təkrarlanmaqdadır. Yəni nə yuxarıdakı üç mənbəyə, nə də ki 1999-cu ildə çap olunmuş “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti”nə (burada yoldaş sözü “həyat yoldaşı”, “yaxın adam” mənasında verilib) istinad olunmadan fikirlər söylənilir. Bu mənada “Kitab”da işlənmiş “yol- daş” sözünü daha geniş müstəvidə izah etmək zərurəti yaranır. Bəri başdan qeyd edək ki, arvad anlamlı “yoldaş” sözünə yalnız V boyda – “Duxa qoca oğlu Dəli Domrul boyu”nda təsadüf olunur. Heç şübhəsiz ki, bu, birbaşa situasiya, uyğun sintaktik mühitlə bağlıdır: “Adəmlər əvrəni yoldaşına qıyamadı” (D-168); “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169). “Ki- tab”da arvadı anlamlı “yoldaş” sözü ilə müqayisədə dost, yaxın adam və s. anlamlı “yoldaş” sözü üstün mövqedə görünür: “Hey qıq eşüm, qırq yoldaşım! Qurban olsun sizə mənim başım!” (D- 190). Bundan əlavə, “yoldaş” sözünün metafora kimi işlənməsinə də rast gəlinir. Beyrək atını öyərkən onu özünə, həm də ən yaxın dost, yoldaş hesab edir: “Başıma iş gəldi, yoldaş deyərəm” (D-99). Maraqlıdır ki, görkəmli qorqudşünas O.Ş.Gökyay “yoldaş” sö- zünün yalnız “yol arkadaşı, arkadaş” mənalarından bəhs edir, yəni yoldaş sözünün “arvadı” mənasını ifadə etməsinə, eləcə də meta- fora yaratmada iştirakına münasibət bildirmir 1 . Azərbaycan dilçi- ləri də, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, həyat yoldaşı birləşməsinin bir evfemistik ifadə kimi sovet dövründə yarandığını xüsusi olaraq vurğulayıblar. Bu mənada “həyat yoldaşı” ifadəsi ilə “Kitab”da
1 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, s.313. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 38
arvadı mənasında işlənmiş “yoldaşı” sözünə müxtəlif bucaqlardan yanaşmaq lazım gəlir: “həyat yoldaşı” ifadəsi “Kitab”dakı “yol- daşı” (arvadı anlamlı) sözündən yalnız birinci komponentinə - so- vet ideologiyası ilə səsləşən həyat sözünə görə (müq.et: yeni hə- yat, yeni dövr...) fərqlənir; “Kitab”da “yoldaşı” sözü II növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfi kimi işlənmişdir ki, bu da asanlıqla bərpa oluna bilir. Daha doğrusu, birləşmənin birinci tərəfini danışıq dilindəki “baş yoldaşı” (arvad, ər, həyat yoldaşı) ifadəsinə söykənməklə bərpa etmək olur; belə bir bərpa isə “Kitab”da Banı- çiçəyin dilindən verilmiş “...bir yasduqda baş qoduğım! “ağısının, yaxud boylardakı – həlal, övrət, bir yastığa baş qoymaq = baş yol- daşı (arvadı) sözlərinin zəncirvari bağlılığını əks etdirən sintaktik bütövün, daha dəqiqi, Dəli Domrulun yoldaşının (arvadının) dilin- dən verilmiş “Bir yasdıqda baş qoyub əmişdigim” misrasının se- mantik tutumu (bir yastığa baş qoymaq – bir yerdə yatmaq, ər-ar- vad olmaq) ilə bağlanır, mətnə yapışıqlı görünür; bir yastığa baş qoymaq= baş yoldaşı olmaq – baş yoldaşı; “Kitab”ın poetik struk- turunda arvadı anlamlı “yoldaşı” sözü ilə yanaşı, “Xan qızı” (Dir- sə xanın arvadına müraciəti), “Xan babamın göygüsü – Xan ata- mın kürəkəni (Burla xatunun Qazana müraciəti) kimi evfemistik ifadələr də üstün mövqedə görünür... Bütün bunlar yoldaşı, həyat yoldaşı kimi evfemistik ifadələrin sovet dövründə yaranmadığını, minilliklərdən süzülüb gəldiyini sübut edir. Burada bir reallığı da qeyd etmək yerinə düşür: “Dədə Qorqud kitabı”nı Azərbaycana bağlayan çoxsaylı faktlar sırasına arvadı mənasında işlənmiş “yoldaşı” sözünü də aid etmək olar. Belə ki, Azərbaycan dilindəki arvadı və ya əri anlamlı baş yoldaşı, həyat yoldaşı kimi evfemistik ifadələr Türkiyə türcəsində müşahidə olunmur. Konkret desək, həmin vahidlərin Türkiyə türkcəsində qarşılığı belədir: baş yoldaşı – eş, zevce; yoldaşı, yoldaşım – eşi, ailesi (eşim, ailem), kocası, kocam; həyat yoldaşı – eş, zevce, koca. Fikrimcə, O.Ş.Gökyay bu cür detalları nəzərə alsa idi, yəqin ki, “Kitab”ın dili ilə bağlı qeyri- dəqiq mülahizələr söyləməzdi. Müəllif yazır: “...Azeri lehçesi o yüzyılda (XIV yüzyıl) henüz müstakil bir lehçe olarak ortada
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 39
yoktur” 1 . Türkologiyada bu fikrin yanlışlığı tutarlı faktlarla arqu- mentləşdirildiyi üçün cəmi bir faktı qeyd etməklə kifayətlənirəm: XIV əsrdə Azərbaycan dili müstəqil bir dil kimi ortada olmasa idi, “üzünü məndən nihan etmək dilərsən, etməgil...”, - deyən Nəsimi Azərbaycan dilində poetik siqlətli “Divan” yarada bilməzdi. “Duxa qoca oğlu Dəli Domrul boyu”nda həlal (qanuni izdi- vac, ər-arvad), övrət (arvad) və yoldaş (arvad) sözlərinin ardıcıl verilmiş sintaktik bütövlərdə sinonimik cərgə təşkil etməsi, daha doğrusu, sinonimik cərgə kimi çıxış etməsi müşahidə olunur: həlal – Sürdi həlalı yanına gəldi (D-166); övrət – Övrət burada soylamış görəlim, xanım, nə soylamış... (D-167); yoldaş – Adəmilər əvrəni yoldaşına qıyamadı (D-168); yoldaş – Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı (D-169). Bu sözlər sintaktik bütövləri bir-birinə bağlayan ən əsas detallar kimi görünür. Burada diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, sinonimik cərgədə türk mənşəli “yoldaş” daha intensivdir, həm də sinonimik cərgə məhz “yoldaş” sözü ilə tamamlanır. “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” cüm- ləsində ahəngdarlıq, melodiyalılıq, poetik semantika çox qüvvətli- dir. Burada təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, həmin cümlədə “y” samitinin alliterasiyası (y-y-y-y-y-y), şadlıq mənasını qüvvət- ləndirən “ş” alliterasiyası, daha doğrusu, üç dəfə kök morfemində təkrarlanmış “aş” hissəsi (daş, yaş, yaş) birbaşa sintaktik bütövün ilk hissəsi ilə bağlanır: “...yoldaşına qıyamadı. Allah təalaya bu- rada yalvarmış, görəlim, necə yalvarmış... Yucalardan yucasan... (D-168) (y-y-y-y-y-y-y; aş-ş-ş). Deməli, mətndə şadlıq mənasını qüvvətləndirən vasitələrdən biri məhz “y” və “ş” alliterasiyalarının zəncirvari bağlılığıdır, uyğun sintaktik mühitin uyğun forma ilə ifadəsidir.
1 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, s.CXCIV. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 40
“DƏDƏ QORQUD KITABI”NDA KİŞİ VƏ QADIN OBRAZLARININ QOHUMLUĞU
“Kitab”da kişi və qadın obrazlarının qohumluq əlaqələri ən az öyrənilən məsələlərdəndir. Dəqiq desək, bir sıra məqalə və monoqrafiyalarda “Dastan”dakı qəhrəmanların qohumluq dərəcəsi ilə bağlı izahlara təsadüf olunur. Burada bəzi faktları qeyd etməklə kifayətlənirik: “Kitab”dakı qəhrəmanların qohumluq əlaqələrinə dair ilk fikir söyləyənlərdən biri O.Ş.Gökyaydır. Müəllif Oğuz bəyləri və xanımlarının qohumluq əlaqələrindən bəhs edərkən mətndə birbaşa görünən, eyni zamanda mətn kontekstində müəy- yənləşə bilən qohumluq münasibətlərinə aydınlıq gətirməyə çalış- mışdır. Məsələn, “Banıçiçək” barədə yazır: “Bamsı Beyrək hika- yesinde (III) baş yeri olan kadın. “Han” olarak sifatlanan, demək ki Oğuz beylerinden olan Bay Bican Bey`in kızı” 1 . O.Ş.Gökyayın bu izahı “Kitab”da tam aydın şəkildə ifadə olunub: “Bəg yigidim, bu otağ Baybican bəg qızı Banıçiçəgiŋdir” (D-77). Yaxud “Don- dar” barədə yazır: “Aruz”un torunu olan Dündar, genc Oğuz baha- dırları kümesindendir” 2 . “Kitab”da Dondarın Aruzun nəvəsi ol- ması konkret olaraq ifadə olunmayıb. Deməli, O.Ş.Gökyay Aruzla Dondarın qohumluq əlaqəsini məhz “Kitab”ın poetik strukturuna istinad etməklə, mətn semantikasına söykənməklə müəyyənləşdi- rib. Burada xüsusi olaraq vurğulamaq lazım gəlir ki, O.Ş.Gökya- yın bu cür izahları cəmi bir-iki sözü əhatə edir. “Dastan”da bəzi adların xəsisliklə anıldığını xüsusi olaraq qabardan K.Abdulla yazır: “... yaddaşımızın ən müxtəlif qatlarını, dərinliklərini bir daha işə salmağa çalışaq. Hanı dediyin bəy ərənlər, gəlimli-gedimli dünya?! Hanı? Qıyan Səlcuq – Basatın qardaşı. Təpəgöz tərəfindən həlak edilib.
1 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul, 2000, s.183. 2 Yenə orada. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 41
Qaragünə - Salur Qazanın qardaşı... Qırqqunuq – Qara Çəkurun oğlu. Niqabla gəzən dörd igiddən biri.
Alp Rüstəm – iki qardaş bəbəyin öldürüb zəlil gəzən cənga- vər.
Əmən – Yeynəyin dayısı. Adı bəlli bəylərlə düşmən üstünə getməyən, beş axçalı ülüfəçilər (muzdlu əsgər?) özünə yoldaş edən Oğuz bəyi. Peyğəmbərin üzünü görən Oğuz zadəganı. Qıyan Səlcuq oğlu Dəli Dondar – Basatın qardaşı oğlu. At ağızlı Aruzun nəvəsi. Dəmir qapı Dərbənddəki dəmir qapını yıxıb alan Qazanı üç dəfə atından yıxa bilən Oğuz qəhrəmanı... Elin Qoca oğlu Alp Ərən – Əlli yeddi qələnin kilidin alan, otuz yeddi qələ bəyinin məhbub qızları ilə eşq qılan yeganə “qızbaz” Oğuz cəngavəri. Dəli Budaq – Qaragünənin oğlu, Salur Qazanın qardaşı oğlu və kürəkəni. Hamidlə Mardin qələlərini yıxıb alan cəngavər. Na- nı?... Əslində, cavab sualda gizlənir. Sual da, cavab da böyük və ulu Dədə Qorqudun əsrlər boyu bizə verdiyi dərslərin içində, bö- yük və müqəddəs həyat təcrübəsinin mayasında, canındadır 1 . Bu
təqdimat bir neçə baxımdan maraqlıdır: “Kitab”da az görünən qəhrəmanların qohumluq münasibətlərinə müəyyən qədər aydınlıq gətirilir; qəhrəmanların bədii təyinlərindəki bir sıra gizli məqamla- ra işıq salınır; qəhrəmanların sonrakı taleyi barədə fikir yürüdülər- kən mətnin semantik tutumuna istinad olunur ki, bu da postmoder- nizm baxımından dəyərlidir. Qorqudşünaslığın son nailiyyətləri göstərir ki, kişi və qadın obrazlarının qohumluq münasibətləri K.Əliyevin də diqqətindən yayınmayıb. Müəllif Aruz haqqında belə yazır: “...Bəs daha geniş mənada Aruz kimdir? İlk anlamda Dış Oğuzun ağsaqqalı, Qazan xanın dayısı” 2 . Yaxud Qazan xanla Uruzun, Bayındır xanla Uruzun qohumluğunu obrazlı desək, Dədə Qorqudsayağı təqdim
1 K.Abdulla. Mifdən yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud. Bakı, 2009, s.343-344. 2 K.Əliyev.Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”. Bakı, 2011, s.43. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 42
edir: “Uruz bəylərbəyi Qazan xanın oğlu, hətta bir az irəli getmiş olsaq, xanlar xanı Bayındır xanın nəvəsidir... Uruz tanınmaq area- lına görə belə qəhrəmandır, çünki o, Qazan xanın oğlu, Bayındır xanın nəvəsidir” 1 . Bu qeydlər onu deməyə əsas verir ki, problemə kompleks və sistemli şəkildə yanaşılmayıb. Fikrimizcə, bütövlükdə “Kitab”ın poetik strukturuna mətn semantikası kontekstində yanaşılarsa, bir sıra gizli qatları asanlıqla müəyyənləşdirmək olar. Məsələn, dəqiq- ləşdirmək olar ki, Aruzla Qam Ğan uzaq qohumluq xəttində birlə- şir: Aruz, Qam Ğanın oğlu Bayındır xanın qudası Ulaşın qaynıdır; Qam Ğan, Aruzun bacısı oğlu Qazanın qayınatası Bayındırın atasıdır. Yaxud Uruzla Dondarın uzaq qohumluğuna bir aydınlıq gətirmək olar: Dondar, Uruzun atasının dayısı nəvəsidirsə, Uruz da Dondarın atasının bibisi nəvəsidir (sonrakı səhifələrə bax). “Kitab”da işlənmiş ata, baba, dədə, oğul, qız, qardaş kimi qohumluq bildirən sözlər monoqamiya (təknikahlılıq, təkarvadlı- lıq) dövründə yaranmış vahidlər hesab olunur. Bu mənada “Ki- tab”da qohumluq əlaqələri araşdırılarkən həm də təkarvadlılıq məsələsinə münasibət bildirmək lazım gəlir. Yeri gəlmişkən, E.Əlibəyzadə “Kitab”da çoxarvadlılığın mü- şahidə olunmasından bəhs edərkən V.V.Bartoldun belə bir fikrini verir: “Eposda çoxarvadlılıqdan əsər-əlamət yoxdur: hər bir igidin “göz açıban gördüyü”, “könül verib sevdiyi” ancaq bir həyat yoldaşı var”. Müəllif fikrini qüvvətləndirmək üçün C.Lyuisin də şərhlərini təqdim edir: “Hər cür imkan və şəraitə baxmayaraq, “Oğuz bəylərinin ancaq bir arvadı olur” və ömürlərinin sonunadək ona sadiq qalırlar” 2 . “Kitab”dakı kişi və qadın obrazları, əsasən, üç istiqamətdə qruplaşdırılır: Oğuz bəyləri, Oğuz xanımları, kafirlər (yaxud kafir bəyləri). Bu baxımdan “Kitab”dakı kişi və qadın obrazlarının qohumluq əlaqələrini məhz həmin istiqamətlərə uyğun şəkildə
1 K.Əliyev. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”.Bakı,2011,s.52-53. 2 E.Əlibəyzadə. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1999, s.28. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 43
təhlil süzgəcindən keçirməyi məqsədəuyğun hesab edirik (izahlar- da “Kitab”da işlənməyən nəticə, quda, bibi kimi qohumluq bildi- rən sözlərdən də istifadə olunur).
Bəri başdan qeyd edək ki, “Kitab”da az və ya çox görün- məsindən asılı olmayaraq, Qam Ğan, Bayındır, Aruz, Qazan, Uşun qoca, Qanturalı kimi obrazların qohumluq əlaqələrinin araşdırıl- ması həm də türk tarixi və etnoqrafiyasının bir parçasının öyrənil- məsi deməkdir. Belə ki, bu tip obrazların əksəriyyətinin prototipi tarixi şəxsiyyətlərdir: “Bayındır xan – “xanlar xanı, “padşah” titu- lu ilə çıxış edir, qədim Oğuz, Göy türk, Xəzər, Qaraxanlı dövlət- lərində olmuş arxaik ikili (ikihakimiyyətli) dövlətçilik sistemində hökmdar... Bayındır xanı bir epik qəhrəman kimi oğuzların qədim epik tarixi ənənəsindən ayırmaq və Ağqoyunlu Bayandurilərin “Kiçik Asiyada hərbi hegemonluq” dövrü ilə bağlamaq cəhdləri elmi baxımdan əsassızdır” 1 . Qorqudşünaslıqda Aruz, Qazan, Qan- turalı, Uşun qoca kimi obrazlar barədə məhz bu cür izahlara rast gəlinir. Bu mənada onların hər birini ayrılıqda, həm də kişi xətti qohumluğu və ana xətti qohumluğu kontekstində nəzərdən keçirək: Alb Ərən. Bu modeldəki apelyativlər, əsasən, eyni semantik yuvaya daxil olur: alb (alp) – igid, qəhrəman; ərən – igid, cəsur, qəhrəman, qorxmaz. Alb Ərən adı yalnız II boyda, həm də cəmi bir dəfə bədii təyin daxilində işlənmişdir: “Kafərləri it ardına bu- rağıb xorlıyan, eldən çıqub Ayqırgözlü suyından at yüzdürən, əlli yeddi gəl`əniŋ kəlidin alan, Ağ Məlik Çeşmə qızına nikah edən Sufi Sandal Məlikə qan qusdıran qırq cübbə bürünüb otuz yedi gəl`ə bəyiniŋ məhbub qızlarını çalub bir-bir boynın qucan, yüzində - todağında öpən İlək qoca oğlı Alb Ərən ...”. Bu bədii təyinə, eyni zamanda İlək qocanın digər oğulları ilə bağlı parçala-
1 S.Əlizadə. Tarixi-coğrafi qeydlər. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1988, s.259. |