ƏZİzxan tanriverdi

Ulusun (44–35). Birinci komponenti böyük anlamlı ―ulu‖, 
ikinci  komponenti  isə  adam  anlamlı  arxaik  ―sun‖  vahididir. 
Ulusun böyük adam mənasını ifadə edir.  
Ulubab  (21–259).  Apelyativi  iki  sözdən  ibarətdir:‖ulu‖ 
və mənaca dəyişən ―bab‖ (baba) sözü. ―Baba‖ sözü ata anlamlı 
olub, müasir ədəbi dilimizdə həmin mənada deyil, hər hansı bir 
şəxsin atasının atası mənasında işlənir. Lakin Azərbaycan dili-
nin  qərb  şivələrində  və  Türkiyə  türkcəsində  ilkin  mənasında 
işlənməkdədir.  Müasir  Azərbaycan  antroponimləri  sistemində 
―Ulubaba‖ şəklində, az da olsa, müşahidə olunur. 
Uluğbəy  (Əmir  Teymurun  nəvəsi  Teymurilər  sülaləsinin 
başçısı  Uluğbəy  Məhəmməd  Torağay  (1394-1449)  bu  adın  ilk 
daşıyıcılarındandır)  (18a–451).  Apelyativi  qədim  türk  dilində 
oloğ,  oloq,  uluğ,  ulu  fonetik  variantlarında  böyük  mənasında 
işlənmişdir (121–74). ―Uluğ‖ sözünün sinonimi iri, yekə, böyük 
vahidləridir.  ―Ulu‖,‖uluğ‖  vahidi  əsl  şəxs  adları  sistemində 
müşahidə olunmasa da, familiyalarımız sistemində, az da olsa, 
işlənməkdədir.  Məsələn,  Uluxanov  (Zaqatalada  familiya  kimi 
işlənir).  Antroponimikamızda  ―ulu‖  sözünün  sinonimi  olan 
―böyük‖ sözü əsasında da antroponimik vahidlər  yaradılmışdır. 
Məsələn, Böyük, Böyükbəy, Böyükkişi və s.  
Xanı.  Müasir  Azərbaycan  antroponimləri  sistemində  az 
işlənən ―xanı‖ antroponimi ―Nəcəf və Pərzad‖ dastanında mü-
şahidə  edilir  (Xanı  xanım).  Apelyativi  müasir  ədəbi  dilimizdə 
işlənmir.  ―Xanı‖  başa  düşmək,  anlamaq  mənasını  ifadə  edən 
―qanmaq‖ vahidi ilə bir kökdəndir. ―Qanmaq‖ felinin kökünə -
ıq  sifət  düzəldən  şəkilçi  qoşularaq  ―qanıq‖  sifəti  yaranmışdır. 
Dilimizin  tarixində  q→x  səs  keçidini  və  söz  sonunda    ―q‖ 
samitinin  düşməsi  (qanıq-qanı,  ayıq-ayı  və  s.)  hadisəsini  əsas 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
85 
götürsək, ―xanı‖ ilə ―qanı‖ vahidlərinin bir söz olduğu anlaşılar. 
Bu aşağıdakı sxemdə daha aydın görünür:  
                      qan(maq) + ıq = qanıq 
                      qanıq//xanıq=qanı//xanı 
Deməli,  müasir  ədəbi  dilimizdə  arxaikləşən  qanı//xanı 
müsbət  keyfiyyətli  vahiddir  və  həmin  xüsusiyyətinə  görə  də 
antroponim  yaradıcılığında  iştirak  etmişdir.  Əlavə  edək  ki, 
N.A.Baskakov türk mənşəli rus familiyaları  sistemindəki  ―Xa-
nıkov‖  familiyasının  leksik-semantik  xüsusiyyətlərini  izah 
edərkən  ―xanıq‖  vahidinin  şadlıq,  sevinc  mənasında  olduğunu 
göstərir (33-65). 
Müasir  Azərbaycan  antroponimləri  sistemində  apelyativi 
arxaikləşən  ―Qanı‖  antroponimi  (Kürdəmir  rayonu)  də  işlən-
məkdədir.  Bizcə,  ―Xanı‖  antroponimi  ilə  bağlı  verdiyimiz  eti-
moloji təhlil eynilə ―Qanı‖ antroponiminə də aiddir. 
Xanpərvər  (N.Vəzirovun  əsərlərində  qadın  adı  kimi 
işlənmişdir).  Hibrid  antroponimlər  sisteminə  daxil  olan  ―Xan-
pərvər‖ antroponiminin birinci komponenti türk mənşəli arxaik 
―xan‖  vahidi,  ikinci  komponenti  isə  fars  mənşəli,  müasir  dili-
mizdə  yalnız sifət  düzəldən şəkilçi  kimi  işlənən  ―pərvər‖  mor-
femidir. 
Qeyd  etdiyimiz  antroponimlər  arxaikləşən  vahidlərin  ha-
mısını əhatə etmir. Bu ayrıca bir tədqiqatın mövzusudur. 
Antroponim kimi arxaikləşən vahidlərin təhlili göstərdi ki, 
antroponim  yaradıcılığında  iştirak  edən  apelyativlərin  bir  his-
səsi eynilə müasir ədəbi dilimizdə işlənməkdədir (fonetik fərq-
lər  nəzərə  alınmazsa).  Əksəriyyəti  isə  arxaikləşmişdir.  Dəqiq 
desək,  antroponim  kimi  arxaikləşən  vahidlərin  apelyativi  kimi 
işlənmiş alp (igid), altun (qızıl), xatın (xanım, arvad, qadın), ər 
(kişi,  igid),  ərən  (igid, qorxmaz), parax (it), bura//börü (qurd), 
bars  (bəbir),  basan  (yıxan,  qalib  gələn),  buğra  (dəvə),  bulmaq 
(tapmaq), börk (papaq), qut, qutluq (tale, uğur, bəxt), tur (allah 
anlamlı),  duxa  (igid,  mərd),  yağı  (düşmən),  iş//eş  (yoldaş), 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
86 
güzəm  (payız,  payızda  qırxılan  yun),  səgrək  (yaxşı  səkən, 
sıçrayan, səyirdən), sunqur (şahin), ur (vurmaq), toğan (qartal), 
uruz (xoşbəxt), xanı (başa düşən, anlayan) və s.  sözlər müasir 
ədəbi dilimiz baxımından arxaikləşən sözlərdir. Bu sözlərin bir 
hissəsi şivələrimizdə mühafizə olunur: börk, qut, yağı, güzəm... 
Ümumilikdə  götürdükdə  igidlik  və  mübarizlik,  arzu  və 
istək,  tanrıya  inam  və  gözəllik  keyfiyyətləri  türk  antroponimi-
kası  üçün  həmişə  əsas  olmuşdur.  Təsadüfi  deyildir  ki,  bu  xü-
susiyyətlər  müasir  antroponimikamız  baxımından  arxaikləşən 
antroponimlərdə də müşahidə edilir. 
Maraqlıdır ki, müasir Azərbaycan antroponimikasında hə-
min  arxaik  antroponimlərin  apelyativlərinin  müasir  ədəbi 
dildəki sinonimləri də antroponim yaradıcılığına cəlb edilmişdir. 
Məsələn:  
 
anlaq (annax) (Annax) – aqil (Aqil) 
bulmaq (Bulduq) – tapmaq (Tapdıq) 
ərən (Ərən) – qorxmaz (Qorxmaz) 
iş//eş (İşbak//İşbay) – yoldaş (Yoldaş) 
görklü (Adı görklü) – gözəl (Adıgözəl) 
yeg (Yegnək) – yaxşı (Yaxşı) 
uluğ (Uluğ) – böyük (Böyük) 
güz (Güzəmli) – payız (Payız) 
sunqur  (Ağ  sunqur,  Qara  sunqur,  Bəy  sunqur)  -  şahin 
(Şahin) 
 
Apelyativi arxaikləşən antroponimlər 
 
Müasir  Azərbaycan  antroponimləri  sistemində  elə  antro-
ponimik vahidlər vardır ki, onların apelyativi müasir ədəbi dili-
miz  baxımından  arxaikləşmişdir.  Həmin  tip  antroponimik  va-
hidləri iki qrupa bölmək olar: 1. Apelyativi arxaikləşən kişi ad-
ları; 2. Apelyativi arxaikləşən qadın adları. 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
87 
 
         Apelyativi arxaikləşən kişi adları 
 
Aqşin.  Bu  antroponimin  apelyativi  barədə  müxtəlif 
fikirlər  vardır.  B.Abdullayev  ―ağtəhər,  ağ  kimi,  ağüzlü,  ağ-
çöhrəli‖  mənasında  olduğunu  (4-10),  M.Adilov  və  A.Paşayev 
isə  ―ağ‖  sözünün  ―böyük‖,  ―şin‖  sözünün  ―qurd‖  mənasında 
olduğunu  göstərirlər  (10-15).  B.Abdullayevin  izahından  elə 
anlaşıla bilər ki, ―Aqşin‖ antroponimi gözəllik motivi əsasında 
formalaşmışdır. Məlumdur ki, bu motiv türk mənşəli kişi adları 
üçün deyil, qadın adları üçün xarakterikdir. ―Aqşin‖ antroponi-
minin  izahı  barədə  M.Adilov  və  A.Paşayevin  fikri  daha  inan-
dırıcıdır. Müəlliflərə görə, ―Aqşin‖ antroponiminin ikinci kom-
ponenti olan ―şin‖ vahidi  ―qurd‖ anlamlıdır. Bu  da qədim türk 
antroponimikasında  qurd  inanışı  ilə  bağlı  motivləşən  antropo-
nimik vahidlərlə bir sistem təşkil edir. Məsələn, Börü, Börütay, 
Baybura və s. 
Ağa. Apelyativi bəy, sahib, hakim, zadəgan, böyük qardaş 
və  s.  mənalı  arxaik  tituldur.  Müasir  Azərbaycan  antroponimik 
vahidlər  sistemində  həm  yalnız  türk  mənşəli  (Ağa,  Ağababa, 
Ağaşbəy, Ağaqardaş, Ağadadaş, Ağalar, Ağası, Ağaxan, Ağaş, 
Xanağa, Balaağa və s.), həm də hibrid antroponimlər (Ağabəşir, 
Ağaqurban,  Ağazadə,  Ağazal,  Ağazeynal,  Ağazəki,  Ağagül, 
Ağamusa, Ağarza, Ağasultan, Əzizağa, Əlağa və s.) tərkibində 
işlənməkdədir. 
Altay. Oronimik vahidlər əsasında yaranan antroponimlər 
sisteminə daxildir. ―Al‖ sözünün türk dillərində hündür, yüksək, 
―tay‖ sözünün isə dağ mənasında olduğu izah edilir (127-130). 
―Altay‖ oroniminin antroponimik  vahid  kimi  formalaşmasında 
da həmin məna əsas olmuşdur. Müasir ədəbi dilimizdə ―al‖ baş-
qa mənalarda,  tay, tau isə ―dağ‖ fonetik variantında işlənmək-
dədir. 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
88 
Alp. Müasir antroponimikamızda az təsadüf olunan antro-
ponimlərdəndir.  Apelyativi  igid,  qəhrəman  anlamlı  arxaik 
tituldur. 
Araz.  Etimologiyası  ilə  bağlı  müxtəlif  fikirlər  vardır. 
N.Nəbiyev  möhtəşəm,  böyük  mənasında  yunan  mənşəli  vahid 
kimi  izah  edir  (137-9).  N.Əsgərov  ―Araz‖  hidroniminin  tarixi 
mənbələrdə  müxtəlif  fonetik  variantlarda  (Aras,  Araks,  Arras, 
Rass  və  s.)  işlənməsini  göstərməklə  bərabər,  ayrı-ayrı  tədqi-
qatçıların,  o  cümlədən  A.Axundovun  ―Araz  antroponim  mən-
şəlidir‖, A.Nikonovun ―Araz  su mənasını ifadə edir‖ fikirlərini 
verir  və  ―Araz‖  hidronimi  etnonim  əsasında  (as//az)  yaranmış-
dır  -  qənaətinə  gəlir  (84-10-12).  ―Araz‖  hidronimi  ilə  bağlı 
etimoloji  təhlillərə  əsasən  demək  mümkündür  ki,  ―Araz‖  türk 
mənşəli vahiddir və apelyativi müasir ədəbi dilimizdə işlənmir. 
Aydındır  ki,  ―Araz‖  antroponimi  hidronim  əsasında  yaranmış-
dır. Lakin ―Araz‖ hidroniminin antroponim kimi işlənmə səbəbi 
barədə  müxtəlif  fikirlər  vardır.  Məsələn,  O.Mirzəyev  yazır: 
―Vətənin  dənizi  də, dağı da, çayı  da torpağı  kimi  əzizdir. Ona 
görə biz uşaqlarımızın adını Qoşqar, Savalan, Samur qoyuruq. 
Araz  da  bu  qəbildəndir.  Bu  adı  ilk  dəfə  öz  qəhrəmanına  Ab-
dulla Şaiq verib, ―Araz‖ povesti – uşaq ədəbiyyatımızın, şübhə-
siz  ki,  ən  böyük  xadiminin  yeganə  irihəcmli  nəsr  əsəridir. 
A.Şaiq  qəhrəmanı  inqilaba  məşəqqətli  yollarla  gələn  gənc 
fəhlədir. Doğma yurdumuzda Arazdan da böyük Kürümüz var. 
Lakin  Kür  adında  nə  oğlan,  nə  də  qıza  rast  gələrsiniz.  Yəqin 
yenə ona görə ki, azərbaycanlılar birhecalı ad qoymurlar‖ (122-
27).  B.Abdullayev  isə  ―Araz‖  hidroniminin  antroponim  kimi 
işlənməsini ―Araz‖  çayının coşqunluğu ilə bağlayır (4-13). 
Göründüyü kimi,  Araz hidroniminin antroponim kimi  iş-
lənmə  səbəbi  müxtəlif  prizmalardan  izah  olunmuşdur.  ―Araz‖ 
anttoponimi  ilə  bağlı  qeyd  olunan  motivlər  nə  qədər  əsaslan-
dırılmış olsa da, məqbul sayıla bilməz. O.Mirzəyevin azərbay-
canlılar  birhecalı  ad  qoymurlar  fikri  isə  özünü  doğrultmur. 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
89 
Çünki  antroponimikamızda  Alp,  Bəy,  Xan  və  s.  kimi  türk 
mənşəli, eləcə də Veys, Qeys, Rza, Zal, Şah və s. kimi  ərəb və 
fars mənşəli birhecalı antroponimlər, az da olsa, işlənməkdədir. 
Tarixin acı hökmü iki əsrə yaxındır ki, Azərbaycan türkünü iki 
yerə  parçalayıb,  qardaşı  qardaşdan  ayırıb,  ortada  Araz  çayıdır. 
Azərbaycan türkü Arazın hər iki sahilində intizar, həsrət, kədər 
içindədir.  Nə  qədər  ki,  vahid  Azərbaycan  dövləti  yaranmayıb, 
bu  nisgil  davam  edəcəkdir.  Azərbaycan  türkü  övladına  rəmzi 
olaraq  ―Araz‖  adını  verməklə  sanki  həsrətdən,  ayrılıqdan  qur-
tarıb  doğma  qardaşına  qovuşmuş,  arzusuna  çatmış  olur.  Məhz 
bu  keyfiyyətlər  Araz  antroponiminin  yaranması  üçün  əsas  ola 
bilər. 
Babək.  Antroponimikamızda  işlək  adlar  cərgəsində  olan 
―Babək‖ antroponiminin izahı ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır. 
O.Mirzəyev və  B.Abdullayev Babək antroponiminin  fars mən-
şəli  söz  əsasında  yarandığını  göstərirlər  (122-38)  (4-16). 
M.Adilov  və  A.Paşayev  konkret  faktlarla  əsaslandırır  ki,  ―Ba-
bək‖  antroponimi    ―ba‖  –  böyük,  ―bək‖  –  bəy  sözlərindən  dü-
zəlmiş,  mənası  ―böyük  bəy‖  deməkdir  (10-14).  Müasir  ədəbi 
dilimizdə böyük anlamlı ―ba‖ arxaikləşmiş, vaxtilə titul funksi-
yasını yerinə yetirən ―bəy‖ vahidi isə məhdud dairədə işlənir. 
Baxşı. Apelyativi kahin, şaman, ustad, aşıq anlamlı ―baq‖ 
(bax) və adam anlamlı ―şı‖ vahidləridir. ―Baq‖ teonimi müasir 
dilimizdəki  ―baxıcı‖  sözündə  qədim  şamanizmin  izini  yaşadır 
(187-95). 
―Baxşı‖ antroponimindəki ―şı‖ qədim türk dilində işlənən 
adam anlamlı sın, sun, sin, si, se, sə, sı vahidləri ilə bir sistemə 
daxildir.  Bu  vahidlər  Ulusun,  Ursi,  Telusun  kimi  qədim  türk 
mənşəli antroponimlərin  yaranmasında iştirak  etdiyi  kimi,  türk 
mənşəli  teonimlərlə  birlikdə  antroponim  yaradıcılığında  da 
iştirak  etmişdir.  Məsələn,  kud//qud  (Kudusun),  tar//tir//dir 
(Dirsə), baq//bax (Baxşı) və s. 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
90 
―Baxşı‖ antroponimi türk xalqları antroponimikasında ge-
niş  yayıldığındandır  ki,  rus  familiyaları  sisteminə  də  daxil  ol-
muşdur. N.A.Baskakov ―Makşeev‖ familiyasının yaranmasında 
kahin,  şaman,  aşıq  anlamlı  bagŞu-magŞu  vahidinin  əsas  oldu-
ğunu göstərir (34-134). 
Bəy. Qədim türk dilində hökmdar, rəhbər, knyaz mənala-
rında  işlənmişdir  (71-91).  Müasir  ədəbi  dilimizdə  hörmət  mə-
nasında işlənir. ―Bəy‖ apelyativi həm türk mənşəli (Bəy, Bəylər, 
Bəybala,  Balabəy,  Bəyverdi,  Elbəy  və  s.),  həm  də  hibrid 
(Əlibəy,  Əzizbəy  və  s.)  antroponimlərin  tərkibində  işlənmək-
dədir. 
Qambay.  Müasir  antroponimikamızda  təsadüf  olunan 
mürəkkəb quruluşlu ―Qambay‖ antroponiminin hər iki kompo-
nenti  müasir  ədəbi  dilimizdə  arxaikləşmişdir.  ―Qam‖  müxtəlif  
türk dillərində cadugər, şaman, nağıl danışan mənalarında işlən-
məkdədir (4-18). ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanındakı Qam-qan 
(Kam  xan)  və  Qam-büre  (Kam  Büre)  antroponimlərindəki 
―qam‖  teonimi  müqəddəs  anlamlıdır.  Qam-büre  ―müqəddəs  – 
qurd‖ mənasındadır (187-97). ―Bay‖ titulu isə, qeyd etdiyimiz 
kimi, yalnız hörmət mənasında işlənməkdədir. 
Qalabəy.  Titullar  əsasında  yaranan  antroponimlər  siste-
minə daxildir. Müasir ədəbi dilimizdə ―qala‖ sözü işlənir, ―bəy‖ 
isə mənaca daralan sözlər sırasındadır. ―Qalabəy‖ müasir ədəbi 
dilimizdə titul kimi arxaikləşmişdir. 
Qara.  Türk dillərində  ―qara‖ apelyativi güclü, qüvvətli, 
qüdrətli, böyük və s. mənalarla yanaşı, rəng anlamlı vahid kimi 
də işlənmişdir. Müasir  ədəbi dilimizdə  yalnız sonuncu mənada 
işlənməkdədir. ―Qara‖ apelyativi  əsasında formalaşan kişi  ad-
larının yaranmasında güclü, qüdrətli, qüvvətli, böyük, qadın ad-
larında isə gözəllik məna çalarları əsas olmuşdur. 
Qoçər.  Müasir  antroponimikamızda  az  işlənən  antropo-
nimlərdəndir. ―Qoç‖ sözü danışıq dilində igid, qoçaq, döyüşkən 
mənalarında  işlənir.  ―Qoçər‖  antroponimindəki  ―ər‖  sözü  də 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
91 
igid mənasını ifadə edir. Lakin ər sözü  müasir ədəbi dilimizdə 
həmin mənada deyil, qadının həyat yoldaşı mənasında işlənir. 
Qurxan. Müasir antroponimlərimiz sistemində az işlənən 
―Qurxan‖  antroponiminin  hər  iki  komponenti  arxaikləşmişdir. 
Dağ anlamlı ―qur‖ vahidi ―Qazbəy, Qazxan, Qor, Qorxan, Qır-
xan,  Qurxan  və  s.  kimi antroponimik  vahidlərimizdə  mühafizə 
olunmuşdur (184-108). ―Xan‖ sözü müasir ədəbi dilimizdə qə-
dim  türk  dilindəki  el  başçısı,  hakim,  hökmdar,  cənab,  ağa  mə-
nalarını (71-467) itirmişdir. Bu titul  türk mənşəli (Xan, Xanlar, 
Ataxan,  Ağaxan,  Qardaşxan,  Elxan  və  s.  kimi  kişi  adları;  
Xanqızı,  Xanbacı  və  s.  kimi  qadın  adları)  və  hibrid  (Əzizxan, 
Əhmədxan,  Muradxan  və  s.)  antroponimlər  tərkibində  işlən-
məkdədir. 
Domrul.  ―Kitabi-Dədə  Qorqud‖  dastanının  antroponimi-
kasına  daxil olan və antroponimikamızda 1960-cı illərdən son-
ra işlənməyə başlayan antroponimlər sırasına daxildir. Apelya-
tivi  ―həyat  verən,  həyat  başlanğıcı‖  mənasında  olub  (122-69), 
müasir ədəbi dilimizdə arxaikləşmişdir. 
Elçin. Bu antroponimin 1-ci hissəsindəki “el‖ sözü mü-
asir  ədəbi  dilimizin  lüğət  tərkibində  işlənir.  ―Çin‖  sözü  isə 
qədim türk dilində güc, qüdrət mənasında olmuş, müasir ədəbi 
dilimizdə həmin mənalarda arxaikləşmiş və yalnız“çin olmaq‖, 
―çin  çıxmaq‖  kimi  ifadələrdə  yaşamaqdadır. “ Elçin‖  igidlik 
motivi əsasında formalaşan antroponimlər sırasına daxildir. 
Eltəkin. Bu antroponimdəki ‖el‖  sözü qədim türk dilində 
tayfa  birliyi,  xalq,  dövlət  və  ölkə  anlamında  işlənmişdir  (71-
168-169). Müasir ədəbi dilimizdə ―el‖ sözü dövlət qurumu mə-
nasında  işlənmir.  ―Təkin//tegin‖  vahidi  isə  şahzadə  anlamlıdır, 
müasir ədəbi dilimizdə arxaikləşmişdir. 
Elturan.  Müasir  antroponimikamızda  az  işlənən  ―Eltu-
ran‖  antroponimindəki  ―turan‖  toponimik  vahidi ―tur‖  teonimi 
əsasında  yaranmışdır.  Müasir  ədəbi  dilimizdə  ümumi  leksik 
vahid kimi işlənmir. Qədimdə Orta Asiyada  türklərin yaşadığı 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
92 
yerin  adı  olub  (4-53).  Azərbaycan  onomastik  vahidlər 
sistemində  ―Turan‖  yalnız  antroponimik  vahid  kimi  işlənirsə, 
türk  xalqlarının  onomastik  vahidlər  sistemində  təkcə  antropo-
nim kimi deyil, həm də toponim kimi işlənməkdədir. Məsələn, 
Tuvada  Turan  çayı  (Uyuk-Turan)  və  Turan  şəhəri,  türklərin 
şərq  qolu  ilə  bağlı  arealda  Toran,  Toranqul,  Tura  və  s.  (187-
101). 
Eymur.  Etnonim  əsasında  yaranan  antroponimlərdəndir. 
―Eymur‖ sözü etnonim kimi F.Rəşidəddinin ―Oğuznamə‖sində 
böyük ordusu və əsgəri olan (165-40) mənada izah olunmuşdur, 
apelyativi arxaikləşmişdir. 
Ərtoğrul.  İgidlik,  güclülük  motivi  əsasında  formalaşan 
―Ərtoğrul‖  antroponiminin  hər  iki  komponenti  müasir  ədəbi 
dilimiz baxımından arxaikləşmişdir. ―Ər‖ sözünün müasir ədəbi 
dilimizdə  yalnız  qadının  həyat  yoldaşı  mənasında  işlənmə-
sindən bəhs etmişik. ―Toğrul‖ vahidi isə qədim türk dilində şa-
hin,  qartal  anlamlı  zooleksem  kimi  işlənib,  müasir  ədəbi  dili-
mizdə arxaikləşmişdir. 
Ərol.  Müasir  antroponimikamızda  az  təsadüf  olunan  an-
troponimlər  sırasına  daxildir.  Birinci  söz  igid  anlamlı  arxaik 
―ər‖, ikinci söz isə müasir ədəbi dilimizdə yarımmüstəqil fel ki-
mi işlənən ―olmaq‖ felinin kök hissəsidir, felin əmr formasında 
II  şəxsin  təkindədir.  ―Ərol‖  antroponiminin  semantikası  ―igid 
ol‖ kimi izah oluna bilər. 
Yüzbaşı.  Titul  əsasında  yaranıb,  müasir  antroponika-
mızda az müşahidə olunan (familiyalarda mühafizə edilmişdir. 
Məsələn,  Yüzbaşov)  ―Yüzbaşı‖  antroponiminin  apelyativi  titul 
kimi  arxaikləşmişdirsə  də,  həmin  titulun  komponentləri  olan 
―yüz‖ və ―baş‖ sözləri  müasir ədəbi dilimizin  lüğət  tərkibində 
işlənməkdədir. 
Yelmar.  Antroponimikamızda  az  işlənən  hibrid  antropo-
nimlərdəndir.  ―Yel‖  vahidi  türk  mənşəli  ―ilan‖  zoolekseminin 
qədim forması olan ―yılan‖ vahidinin dialektdə mühafizə olun-

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
93 
muş  variantıdır.  ―Yelmar‖  sözü  əksər  şivələrimizdə  yel-
mar//yeremal//yelemar şəklində ―ilan‖ mənasında  işlənməkdə-
dir  (86-55).  ―Yelmar‖  antroponiminin  ikinci  hissəsi  olan  ilan 
anlamlı ―mar‖ sözü isə fars mənşəlidir, ədəbi dilimiz baxımın-
dan  arxaikləşmişdir.  Deməli,  ―Yelmar‖  antroponiminin  forma-
laşmasında  ilan  anlamlı  iki  zooleksem  iştirak  etmişdir.  Əlavə 
edək  ki,  eyni  mənanı  bildirən  iki  leksik  vahidin  bir  məfhum 
ifadə  etməsi  dilimizin  həm  apelyativ,  həm  də  onomastik, 
konkret desək, antroponimik leksikasında (əsasən, hibrid antro-
ponimlərdə) müşahidə olunur. Məsələn, Azərbaycan antroponi-
mik  vahidlər  sistemindəki  Yazbahar  (―yaz‖  türk  mənşəli, 
―bahar‖  fars  mənşəli),  Gülçiçək  (―gül‖  fars  mənşəli,  ―çiçək‖ 
türk mənşəli), Şiraslan (―şir‖ fars mənşəli, ―aslan‖ türk mənşəli) 
və  s.  kimi  əsl  şəxs  adları,  Uzundraz  Məhəmməd  (―uzun‖  türk 
mənşəli,  ―draz-deraz‖  fars  mənşəli)  kimi  ləqəblər  bu  qə-
bildəndir. 
Gəray.  Müasir  antroponimikamızda  işlək  adlar  cərgəsin-
də  olan  ―Gəray‖  adının  etimologiyası  barədə  müxtəlif  fikirlər 
vardır.  H.Əliyev  yazır:  ―Gəray‖  mənşəcə  monqol  sözü  olub, 
―əməkdar‖, ―ləyaqətli‖ deməkdir. Lakin monqollarda bu sözün 
işlədilməsi  faktlarına  çətin  təsadüf  edilir.  Ehtimal  ki,  ―gəray‖ 
yunan  dilindən  alınmış  ―qerayos‖  sözündən  olmuş,  bu  da 
―şərəfli‖, ―qocaman‖ deməkdir (76-74). B.Abdullayevin fikrin-
cə, ―gəray‖ sözü bəzi türk dillərində ―şumlanmış yer, sürülmüş 
sahə‖  və  kotan  mənasında  işlədilən  ―gər‖  sözündən  və  -ay 
şəkilçisindən düzəlib, ―yer sürən, kotançı‖ mənasındadır (4-33). 
O.Mirzəyev  ―Gəray‖  antroponiminin  izahında  leksik-semantik 
xüsusiyyəti  əsas  götürməyərək  yazır:  ―Gəray  adının  hərfi 
mənası  məlum  deyil.  Lakin  tayfa  adının  şəxs  adına  çevrilməsi 
üçün bunun bir o qədər də əhəmiyəti yoxdur. Burada əsas amil 
Gəray adında  hökmdar və sərkərdələrin şöhrətidir‖ (122-123). 
M.Adilov ―Gəray‖ antroponimindəki ―gər‖ hissəsi ilə ―Koroğ-
lu‖ antroponimindəki ―kor‖ hissəsini qədim türk dilində qeyri-

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
94 
adi  dərəcədə  güclü,  qüvvətli  mənasında  işlənən  ―ker‖  kökü  ilə 
əlaqələndirir, ―ay‖ ünsürünün isə ―adam, insan‖ mənası verdiyi-
ni göstərir (80-277). Müəllifin etimoloji təhlili inandırıcıdır. Bu 
təhlili əsas götürsək, rus dilindəki ―qəhrəman‖ anlamlı ―герой‖ 
sözü  ilə    türk  mənşəli  ―gəray‖  sözü  fonetik,  həm  də  semantik 
baxımdan  eyni  yuvada  birləşər:  fonetik  baxımdan  gəray  – 
герой  (g→q,  ə→e,  a→o  səs  əvəzlənmələri  mümkündür), 
semantik baxımdan gəray (qeyri-adi dərəcədə güclü, qüvvətli), 
герой  (qəhrəman,  igid).  Hər  iki  vahidin  leksik  mənası  igidlik 
xəttində birləşir. 
Qədim  türk  dilində  igid,  kişi  mənasında  işlənən  ―ər‖ 
sözünün  türk  dillərində  ―ə:r//e:r//ar//ər//er//ir//ey//e://ə//yer// 
hə://rə‖  (157-322)  fonetik  variantlarında  işlənməsini,  F.Cəlilo-
vun  ―ər‖  sözünü  Avropaya  aparan  macarlar  onun  hersoq 
(knyaz)  derivatını  slavyan  və  german  dillərinə  ötürmüşdür, 
alman dilindəki herr (knyaz), latın dilindəki erus//herus (knyaz) 
sözlərinin  kökündəki  er//her  sözü  həmin  dillərə  daha  qədim 
dövrdəki  kontaktda  keçmişdir  fikrini  (186-141)  və  başqa  dilli 
mənbələrdə, o cümlədən yunan mənbələrində ―ar‖ əsaslı vahid-
lərin  qar  (Qarpak),  har  (harpaq),  ar  (Arpak)  (44-269)  fonetik 
variantlarda  qeydə alınmasını nəzərə alsaq, ehtimal etmək olar 
ki,  ―gəray‖  və  ―герой‖  sözlərinin  ilk  hissəsi  türk    mənşəli 
―ar//ər‖  vahidinin  derivatlarıdır.  ―Gəray‖  sözü  müasir  ədəbi 
dilimizdə apelyativ kimi arxaikləşmişdir.