F ergana ’ da m oğOL

G ü l n i s a A y n a k u l o v a / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 1 4 / 1 4 : 1 5 7 - 1 6 8
demir parçalarından muhtelif eşyalar yapmakla meşgul olurlardı. Demirci dükkânla-
rı köylerde de mevcuttu, ancak şehir demircileri ve demirhaneleri esaslı bir şekilde 
ihtisaslaşmış durumdaydı. Fergana şehirlerinde silahlar, tarım ekonomisiyle ilgili 
araçlar ve bakır kapkacaklar üretilirdi (Gafurov 1949: 178).
Demircilikten sonra ehemmiyeti ve ustalarının çokluğu açısından önemli zanaat 
dalı olarak bakır işlemeciliği gelmekteydi. Kaynaklarda diğer zanaat dallarına göre 
bakırcılıktan daha az bahsedilmektedir; fakat; arkeoloji buluntularından, bakırcıların 
ürettiği belli başlı eşyalardan, kapkacaklardan bu zanaat hakkında yeterli derecede 
bilgi edinmekteyiz. Mukaddesî, Fergana’dan ihraç edilen malların arasında bakır 
eşyaların da bulunduğunu belirtmektedir (Mukaddasî 1967: 325). Müellif, mal çeşit-
lerini kaydetmemiş ise de verdiği bilgilerden Maveraünnehr’in diğer bölgelerinde 
üretilen ve ihraç edilen bakır eşyaların türleri hakkında bazı sonuçlara ulaşmak 
mümkündür. Meselâ, Semerkant’tan kırmızı bakırdan yapılan çok büyük kazanlar
(Mukaddasî 1967: 325), Buhara’dan sarı bakırdan yapılan lâmbalar ihraç edilirdi
(Mukaddasî 1967: 324). Çeşitli bakır ve tunç mamulleri Buhara pazarlarında satılırdı 
(Havkal 1967: 490; Şeşen 1985: 225). Fergana’nın zengin bakır ocaklarından (Havkal 
1967: 488; Istahrî 1967: 312) çıkarılan bakır, sadece hammadde olarak ihraç edilmeyip 
kuşkusuz sözü edilen eşyaların yapımı için de kullanılırdı. Ahsıket, Kuba ve diğer 
şehirlerde yapılan arkeolojik araştırmalarda savatlanmış, bitki nakışlarıyla süslenmiş 
bakır sacayağı, mutfak eşyaları, kazanlar, yay uçları (Ahrarov 1973, X: 60-61), lamba-
lar (Çulanov 1963: 201) bulunmuştur. Elde edilen eşyalar arasında en dikkat çeken 
madde herhalde tepsi olarak kullanılan yuvarlak bakır levhadır. Yuvarlak levhanın 
kenarı kıvrımlı motiflerle süslenmiş olup ortasında kadın kafalı kuş resmi bulunmak-
tadır. Bu tür fantastik yaratıklar sözünü ettiğimiz dönemde çok yaygındır. Resmin 
etrafındaki bütün saha, çeşitli bitki motifleriyle süslenmiştir (Çulanov 1963: 201). 
Tekstil zanaatı her şehirde, kasabada ve büyük köylerde mevcuttu. Fergana’da 
beyaz kumaşlar üretilmekteydi (Negmatov 1977: 75). Fakat yüksek kaliteli kumaşın 
gelişmiş üretimi birkaç merkezde toplanmış durumdaydı. Bunlardan en önemlisi 
Merv olup, Merv vahası ipeğin ve yüksek kaliteli pamuğun en büyük üretim alanı 
idi. Merv, kumaşlarının dünyaca meşhur olmasını kaliteli pamuğuna borçlu idi. 
Yazılı kaynaklardan Fergana’daki pamukçuluğun ve dokumacılığın durumu hak-
kında da bilgi sahibi olmaktayız (Mukaddasî 1967: 325). Bu bilgilerden anlaşıldığı 
üzere, Fergana’da yapılan kumaş ve kumaş eşyaları yerli halkın ihtiyaçlarını karşıla-
yabilecek durumda olup ayrıca olarak komşu göçebe Türklere hazır giyim şeklinde 
ihraç edilmekteydi (Mukaddasî 1967: 325). Önceki asırlarda olduğu gibi, kumaşlar 
yünden, ketenden, pamuktan ve ipekten yapılmaktaydı. Pamuk kumaşlar gittikçe 
keten dokumanın yerini almaktaydı. En kaba ve ucuz kumaşlar yünden yapılmakta, 
hammaddesi de komşu göçebelerden sağlanmaktaydı.
İslam müellifleri çömlekçiler hakkında çok az bilgi vermektedir. Fakat günümüz-
de, arkeoloji ilmi, yazılı kaynaklardaki bilgi eksikliğini çok zengin buluntularla gi-

---

F e r g a n a ’ d a M o ğ o l İ s t i l a s ı Ö n c e s i Z a n a a t v e T i c a r e t ( I X - X I I . Y ü z y ı l l a r )
| 
161 
dermektedir (Çulanov 1963: 199-200; Bernştam 1951: 29-30; Ahrarov 1962(a): 59-60; 
Davidoviç vd. 1955: 185-189). Mesela, Ahsıket’te yapılan arkeolojik araştırmalarda 
elde edilen eşyanın türleri Bab, Özkent, Kuba ve söz konusu yüzyılların diğer Ferga-
na şehirlerinde bulunan çini malların aynısıdır (Çulanov 1963: 200). Kazılarda elde 
edilen çini eşyanın büyük kısmı IX-XII. yüzyıllara ait olup söz konusu dönemin 
dökme çanak-çömlek imal tekniği ve süsleme sanatındaki yüksek kalitesiyle fark 
gösterdiği gibi benzerlerine göre daha gelişmiş bir örnek teşkil etmektedir. Ayrıca 
eşyaların şekillerinde Orta Asya’ya özgü genel hatların, genel bir tarzın ortaya çık-
maya başlaması dikkat çekicidir (Bernştam 1951: 29). Bu durum, bölgede köklü ve 
düzenli bir zanaatın tesis edildiğini, seri kapkacak imalatının varlığını, çiniciliğin iç 
ticarette başlıca unsurlardan biri olarak yer aldığını göstermektedir.
Fergana çömlekçilerinin eşyaları, diğer Orta Asya çömlekçilerininki gibi her 
alanda kullanmak üzere yapılmış eşyaların bolluğu ve çeşitliliği ile dikkat çekmekte-
dir. Bu toprak eşya, hububat, su, şarap ve benzeri şeyler saklamak için üretilen bü-
yük hacimli kaplardan başlayıp kokulu yağlar ve cıva saklamak için üretilmiş küçük 
ölçülü kaplara kadar her ebatta yapılmaktaydı. Aynı zamanda çeşitli motiflerle, renk-
li desenlerle süslenmiş, mineyle kaplanmış çini eşyaların da çok sayıda çeşidi vardır. 
Bütün meskûn yerlerdeki kazılarda ortaya çıkarılan çini eşyanın bolluğu ve çeşitlili-
ğine bakılırsa kap kacakların büyük kısmının yerli üretim olduğu anlaşılmaktadır 
(Davidoviç vd. 1955: 189). Bu bilgilerden hareketle, Fergana bölgesinin X. ve XIII. 
yüzyıllar arasında çini eşya üretimi açısından çok gelişmiş bir dönem yaşadığını 
söylemek mümkündür.
Cam üretimi, dokumacılık ve çömlekçilikten farklı olarak tam bir şehir zanaatıdır. 
IX-XII. yüzyıllarda cam üretimi önemli derecede artmıştır. Camdan mutfak eşyaları, 
kap kacaklar, parfüm şişeleri, terâzi taşları, kimya kap kacakları, ucuz süs eşyaları ve 
lâmbalar yapılırdı. Devrin bu daldaki yeniliği küçük disk şeklindeki pencere camla-
rının üretilmeye başlamasıdır (Abdurazakov vd. 1963: 102-104). Arkeoloji bilgilerine 
göre, X-XII. yüzyıl Fergana camcılığı -özellikle Kuba şehrindeki cam üretimi-, kütle-
sel bir şekilde gelişmekte idi (Ahrarov 1960: 28). Cüruf kalıntılarının kalabalığı, cam 
kalıntıları, cam eritme fırınlarının bulunması, yarı cam mamulleri zanaatçıların zah-
metli emeğine şahit olmakla birlikte yerli camcılığın inkişafını da göstermektedir. 
Eski dönemlerde olduğu gibi, X. yüzyılda da Çin ipeğine karşılık olarak Orta As-
ya’dan cam eşya ihraç edilmekteydi ve bunlar işçilik kalitesinden dolayı Çin’de bü-
yük rağbet görmekteydi. Cam kadeh ve bardak üretimi, Orta Asya’da özellikle X-
XII. yüzyıllarda çok gelişmiştir. Aynı tip kadeh ve bardaklara Nisa şehrinde, Kala-i 
Bolo kalesinde, Kuba şehrinde, Tirmiz’de, Kırım’ın güney sahilinde, Suriye ve Sa-
marra’da rastlanmıştır (Amincanova 1962: 92). Bu durum Fergana zanaatçılarının 
aynı zamanda dış ülkeler ve şehirler ile sıkı ilişkilerde bulunduklarına işaret etmek-
tedir. Eşyalar arasında çok sayıda camdan yapılmış mürekkep hokkaları bulunmuş-
tur. Mürekkep hokkalarının bolluğu ve çeşitliliği, Orta Asya şehirlerinde okur-
yazarlığın çok yaygın olduğunu göstermektedir. Cam eşyalar arasında en çok dikkat 

---

162 |