F. M. Xalimova turizm geografiyasi o‘quv qo‘llanma

Tayanch iboralar: Siyosiy xarita, xalqaro xavfsizlik, tashkilotlar, huquqlar, 
vakolatla, nohukumat, siyosiy-geografik, ilmiy-texnik, tipologiya, hukumatlararo, 
milliy chegaralar. 
Nazorat savollari 
1. Dunyo siyosiy va iqtisodiy xaritasi tushunchasining mazmun va mohiyatini 
tushuntiring. 
2. Hozirgi dunyo siyosiy va iqtisodiy xaritasi shakllanishi davrlariga ta’rif 
bering. 
3. Hozirgi dunyo mamlakatlari hilma-hilligi qanday sabablarga bog‘liq? 
4. Davlatlararo tashkilotlari qanday vakolatli tashkilotlarga bo‘linadi? 
 
 

---

21 
4-bob. DUNYO AHOLI GEOGRAFIYASI 
4.1. Aholi soni, dinamikasi va tabiiy harakati. 
4.2. Aholining yosh-jins, irqiy, etnik va diniy tarkibi 
4.3. Aholining talimiy darajasi 
4.4. Aholining hududiy joylashishi 
4.5. Aholi migratsiyasi va urbanizatsiya jarayoni 
4.1. Aholi soni, dinamikasi va tabiiy harakati. 
Aholi soni va tarkibi uning bajaradigan vazifalari bilan bog‘liq holda 
baholanadi. Aholi avvalambor o‘zidan ko‘payadigan, o‘zini takror barpo qiladigan 
biocosial organizmdir. Aholi shu bilan birga jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi 
kuchi va ictemolchicidir. Ana shu nuqtai nazardan aholi soni, tarkibi, o‘sish sur’atlari, 
joylashishiga xos xususiyatlarni tahlil etish alohida ahamiyat kasb etadi. 
XIX asrgacha bo‘lgan davrda demografik jarayonlarda sezilarli sifat 
o‘zgarishlari bo‘lib o‘tmadi. Undan keyingi davrda aholining tabiiy harakati 
ko‘rsatkichlarida demografik o‘tish jarayoni boshlandi. U oila bajaradigan 
vazifalarning keskin o‘zgarishi, turmushning nisbatan yaxshilanishi, aholining yosh 
tarkibidagi siljishlar va boshqa omillar bilan bog‘langandir. 
Demograf olimlar demografik o‘tish jarayonini to‘rt ketma-ket keluvchi fazani 
o‘z ichga olishini ilmiy asoslab berganlar.
Birinchi faza uchun tug‘ilishning yuqori darajada saqlanishi va o‘limning 
keskin qisqarishi oqibatida vujudga keluvchi juda yuqori darajadagi tabiiy o‘sish 
xosdir.
Ikkinchi faza ko‘p bolali oiladan kam bolali oilaga o‘tish, o‘limning 
qisqarishi, tug‘ilishning esa undan ham ko‘p miqyosda kamayishi natijada tabiiy 
o‘sishning pasayishi bilan ifodalanadi.
Uchinchi fazada avvalambor aholi ichida qariyalar soni va ulushining o‘sishi 
hamda tug‘ilishning asta-sekin pasayishi natijasida o‘lim birmuncha ko‘tariladi. 
Mazkur bosqichda aholi soni juda kam miqdor va sur’atlarda o‘sadi yoki qisqaradi.
To‘rtinchi fazada tug‘ilish va o‘lim ko‘rsatkichlari tenglashadi, aholining 
umumiy o‘sishi barham topadi. 

---

22 
Demografik o‘tish davri dastavval Yevropada XVIII asrda boshlandi. Shunda tabiiy 
o‘sish 20-30 promillga teng bo‘ldi buni haqiqatdan ham demografik inqilob deb 
atash mumkin.