F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

3. Sosial stratifikasiya 
 
Yuxarıda qısa  şəkildə olsa da, cəmiyyətin «sosial strukturu» anlayışına münasibətdə özünü göstərən  əsas 
sinfı yanaşmalar qeyd olundu. Sosiologiyada son dərəcə geniş yayılmış olan sosial stratifıkasiya anlayışı  və 
nəzəriyyəsi də onlarla əlaqəlidir. Bu anlayış  cəmiyyətin strukturunu və sosial təbəqələr üzrə bölgünün əlamətlər 
sistemini əhatə edir. 
Stratifıkasiya anlayışı (lat. stratum - təbəqə  və facio -edirəm) sosiologiyaya geologiyadan (müxtəlif 
süxurların şaquli 
[112 - 113]
 yerləşməsini bildirir) gətirilmişdir. 
Sosial stratifikasiya və sosial təbəqələşmə anlayışları elmi ədəbiyyatda eyni mənanı ifadə edir. 
«Təbəqələşmə» anlayışı  hərfı  mənada bütün cəmiyyətin təbəqələrə bölünməsi deməkdir. Sosial təbəqələşmə isə 
əhali arasında təbəqələrin yaranma prosesini göstərir. Latın dilində buna sosiologiya elmində  qəbul olunmuş iki 
termin uyğun gəlir - diferensiasiya və stratifıkasiya.
1 
«Stratifikasiya» termini daha çox elmi ədəbiyyatda, «təbəqələşmə» sözu isə gündəlik danışıqda işlədilir. 
«Təbəqələşmə» cəmiyyətin varlı  və yoxsullara bölünməsini ifadə edirsə, «stratifıkasiya» bununla yanaşı, 
həm də çoxsaylı orta təbəqəni ehtiva edir. Odur ki, stratifikasiya gerçəkliyi daha dolğun  əks etdirir. Biz bu 
termindən cəmiyyətin təbəqələşməsi prosesini və bunun nəticəsini ifadə etmək üçün istifadə edəcəyik. 
Stratifikasiyanın tarixi tipləri aşağıdakılardır: 
a) quldarlıq; b) kasta quruluşu; c) təbəqələr; ç) siniflər. 
Qərb sosiologiyasında sosial stratifikasiya nəzəriyyəsi siniflərin cəmiyyətin sosial strukturunun əsasını təşkil 
etməsi barədə marksist təliminin inkarıdır. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları iddia edirlər ki, sinif anlayışı keçmiş 
cəmiyyətlərin, o cümlədən sənayecə inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin sosial strukturunu təhlil etməyə yarayırdı, 
lakin müasir industrial cəmiyyətin sosial strukturunun tədqiqi üçün yaramır. Çünki müasir cəmiyyətdə  əsas 
səhmdarların istehsalın idarə edilməsindən kənarlaşdırılması  və onların muzdlu menecerlərlə  əvəz olunması ilə 
əlaqədar mülkiyyət münasibətləri özünün müəyyənedici statusunu itirmişdir. Buna görə də sinif anlayışı «strat» ilə 
əvəz edilməlidir. 
Bu nəzəriyyəyə görə, hər strata təqribən eyni gəliri, səlahiyyəti, təhsil və nüfuzu olan insanlar daxildir. 
Cəmiyyətdə yuxarıdan aşağıya doğru zənginlər, varlılar, orta təbəqə və yoxsul adamların stratları yerləşir. 
[113 - 
114] 
Sosioloqların müəyyən bir qrupu belə hesab edir ki, sosial stratifikasiya təlimi müəyyən tarixi zaman 
ərzində  cəmiyyətdə mövcud olan sosial bərabərsizliyin iyerarxiyalı  təşkil olunmuş strukturunu daha dolğun  əks 
etdirir. Adi təbəqələşmə ilə müqayisədə sosial stratifikasiya iki fərqli cəhəti ilə seçilir. Birincisi, stratifikasiya 
dərəcəyə görə  təbəqələşmə ilə xarakterikdir. Belə ki, yuxarı  təbəqələr aşağı  təbəqələrdən (sərvətlərə sahibolma 
münasibətində  və ya mükafatların alınması imkanları ilə müqayisədə) daha imtiyazlı  vəziyyətdədirlər.  İkincisi, 
yuxarı təbəqələrin cəmiyyətdəki üzvlərinin sayı xeyli azlıq təşkil edir. 
Beləliklə, sosial stratifıkasiya  şaquli qaydada yerləşmiş sosial təbəqələrin məcmusudur. Burada sosial 
təbəqələr hakimiyyət, var-dövlət, təhsil və nüfuza sahib olmaq üçün sosial bərabərsizlik meyarı üzrə yerləşmişdir. 
Strat stratifıkasiyanın dörd şkalası üzrə oxşar göstəricilərə malik olan insanların sosial təbəqəsidir. 
Sosioloji  ədəbiyyatda stratifikasiyanın müxtəlif meyarları  əsaslandırılır. Alman sosioloqu R. Darendorf 
sosial stratifikasiya üçün başlıca meyar «nüfuz» anlayışını hesab edirdi. Amerika sosioloqu B. Barber cəmiyyətin 
stratifıkasiyasını gəlir, təhsil, dini, peşə, etnik mənsubiyyət və s. kimi meyarların əsas götürülməsini təklif etmişdir. 
P. Sorokinin sosial stratifıkasiya ilə bağlı fıkirləri də maraq doğurur. O, sosial stratifıkasiyanın üç müxtəlif 
növünü fərqləndirir: iqtisadi, siyasi və peşə.