F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
3. Milli-etnik problemlərin həlli yolları 
 
Milli-etnik münasibətlərin tənzim olunması sahəsində aparılan işdə  aşağıdakı iki istiqaməti nəzərə almaq 
lazımdır. 

---

65 
 
Birincisi,  bütövlükdə  cəmiyyətin effektiv fəaliyyətini təmin etməyin zəruri  şərti kimi əhalinin bütün 
qruplarının, o cümlədən milli-etnik icmaların normal inkişafına  əlverişli  şərait yaradılması, etnik mühitdə 
münaqişəli vəziyyətlərə, böhran hallarına yol verilməməsi və onların qarşısını almaq texnologiyalarının işlənib 
hazırlanmasıdır. 
Ikincisi,  milli-etnik birliklərin və qrupların həyat tərzi ilə  həmin  ərazidə (kənddə, rayonda, vilayətdə  və 
bütün ölkədə) yaşayan milli azlıqların həyat şəraiti arasında uyğunluq yaratmağa yönələn fəaliyyətdir. 
Etnik mühitdə sosial tərəfin xüsusiyyətləri, hər  şeydən  əvvəl, sosial-etnik birliklərin ayrı-ayn qruplarının 
özünə-məxsusluğu ilə  əlaqədardır. Bu həm problemin özünün, həm də  əhalinin bu qruplarının etnik mühiti ilə 
şərtlənən məsələlərin birgə həllini nəzərdə tutur. 
Bütövlükdə etnik mühitin səmərəli təşkili işi bir - biri ilə sıx bağlı olan aşağıdakı üç səviyyədə aparıla bilər: 
1. Dövlət səviyyəsində müxtəlif sosial-etnik birliklər arasındakı münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsi təmin 
olunmalı, millətlərarası münasibətlər sahəsində düzgün sosial siyasət formalaşdırılmalı  və  həyata keçirilməlidir. 
Etnik birliklərin inkişaf imkanlarını məhdudlaşdıra biləcək sosial ədalətsizlik halları aradan qaldırılmalıdır. 
2. Sözügedən müddəaların həyata keçirilməsi təmin edilməlidir. Xalqların milli özünəməxsusluğunun süni 
surətdə silinməsinə aparan müasir texnoloji sivilizasiyanın, urbanizasiyanın və kütləvi mədəniyyətin yayılması ilə 
bağlı proseslərin qarşısı alınmalıdır. Bununla yanaşı müxtəlif sosial-etnik birliklərin nümayəndələri, yerli və gəlmə 
sakinlər arasında qarşılıqlı etimada əsaslanan münasibətlərin formalaşmasına səy göstərilməlidir. 
[158 - 159] 
3. Yerlərdə sosial-etnik birliklərin nümayəndələrinin yaşadığı şəraitə uyğunlaşması, onların məskunlaşması, 
təhsili, tibbi xidmətin təşkili ilə bağlı konkret vəzifələr həll edilməlidir. Sonra, hər bir etnosun nümayəndələrinə öz 
milli adət və ənənələrini, psixologiyasını və mədəniyyətinin etnik komponentlərini qoruyub saxlamaqda köməklik 
göstərilməlidir. Xalqların öz ərazisində yerləşən və onların həyati tələbatını ödəyən təbii ehtiyatlardan müstəqil 
istifadə etməsinə  şərait yaradılmalıdır. Bu vəzifələrin yerinə yetirilməsində bütün hakimiyyət orqanları, bütün 
sosial institutlar, o cümlədən sosial xidmət müəssisələri böyük rol oynamalıdır. 
Göründüyü kimi, milli-etnik problemlərin həllinin bütün aspektlərində başlıca rolu sosial siyasət oynayır. 
Məhz buna görə  də  cəmiyyətin siyasi təşkili sistemində sosial-etnik birliklərin həyatının bütün tərəfləri ilə, o 
cümlədən milli məsələlərlə məşğul olan orqanlar yaradılmalıdır. Bununla əlaqədar qeyd edək ki, müstəqillik əldə 
edildikdən sonra respublikamızda milli siyasət məsələləri üzrə dövlət müşaviri (1992-ci ildən bu günə  qədər) 
vəzifəsi məhz bu funksiyaların yerinə yetirilməsi məqsədilə yaradılmışdır. Bu qəbildən olan orqanların 
fəaliyyətinin effektivliyi bütövlükdə  cəmiyyətin inkişaf səviyyəsindən, ictimai proseslərin necə idarə 
olunmasından, ölkənin inkişafının müxtəlif mərhələlərində dövlətin sosial siyasətinin məzmunundan və 
istiqamətlərindən asılıdır. 
Aydındır ki, millətlərarası  və etnik münasibətlər cəmiyyət həyatının bütün sahələrində, ictimai 
münasibətlərin müxtəlif səpkilərində  təzahür edir. Buna görə  də həmin sahələrin hər birində səmərəli, elmi milli 
siyasət yeritmək tələb olunur. Məsələn, siyasi sahədə diqqəti mərkəzi və yerli hakimiyyətlər arasındakı 
münasibətlərin qurulmasına, milli qurumların maraqlarının uyğunlaşdırılmasına yönəltmək lazımdır. Öz-özünü 
tənzimləmə fəaliyyətini genişləndirmək problemi milli-dövlət quruluşu olmayan milli qrup və birliklər üçün daha 
çox aktualdır. 
Sosial sahədə milli-ərazi qurumlarında kadrların seçilməsi 
[159 - 160]
 və yerləşdirilməsi məsələləri, bütün 
xalqların nümayəndələrinin işgüzar və siyasi keyfiyyətlərinə görə  rəhbər vəzifələr tutmasına bərabər imkanlar 
yaradan, dövlət işçilərinin milli mənsubiyyətə görə seçilməsində  ədalətsizliyi istisna edən tədbirlərin görülməsi 
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Siyasi strukturların mühüm vəzifələrindən biri milli-etnik münasibətlərin inkişafının proqnozlaşdırılması 
kimi idarəedici funksiyanın həyata keçirilməsi olmalıdır. Bütün bunlar millətçi ruhlu elementləri vaxtında aşkar 
etməyə, hadisələrin mənfi inkişafını qabaqlamağa imkan yaradır. 
Milli-etnik münasibətlərin həllində,  əhalinin müxtəlif sosial-etnik qruplarının hüquqlarına, sosial 
müdafiəsinə  həsr olunan və ya buna aid maddələri olan beynəlxalq sənədlərin tələblərinin yerinə yetirilməsi 
mühüm rol oynayır. Belə  sənədlər «İnsan hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsi» (BMT-nin Baş Assambleyası 
tərəfındən 10 dekabr 1948-ci ildə qəbul olunub), «Milli və ya etnik dini və dil azlıqlarına məxsus şəxslər haqqında 
Bəyannamə» (İnsan Hüquqları Komitəsi tərəfındən 1993-cü ildə qəbul olunub) və s. aid edilə bilər. 
Hər bir ölkə beynəlxalq sənədlərin əsas müddəalarını yerinə yetirməyə, eləcə də milli-etnik problemlərə aid 
özünün milli qanunverici və digər sənədlərini həyata keçirməyə çalışmalıdır. Azərbaycanda bu qəbildən olan 
məsələlər Konstitusiyada hərtərəfli əsaslandırılmış və hüquqi cəhətdən təsbit olunmuşdur. Bundan əlavə, «Məcburi 
köçkünlər və onlara bərabər tutulan şəxslərin sosial müdafiəsi haqqında» (1999) və «Qaçqınların və  məcburi 
köçkünlərin (ölkə daxilində köçürülmüş şəxslərin) statusu haqqında» (1999) və s. aktların da xüsusi rolunu qeyd 
etmək lazımdır. Bu sənədlərdə söhbət cinsindən, irqindən, milliyyətindən, mənşəyindən və dil fərqindən asılı 
olmayaraq insanların bərabər hüquqlarının təminatından, qaçqın, məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüş vətəndaşlara 
qayğı göstərilməsindən gedir. 

---

66 
 
Beynəlxalq dünya birliyinə  və keçmiş Sovet İttifaqına daxil olan ölkələrin təcrübəsi göstərdi ki, artıq 
yaranmış  və 
[160 - 161] 
kəskinləşən etnik konfliktlərə tezliklə, fövqəladə  dərəcədə çevik reaksiya verən 
mexanizmlərin yaradılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu mexanizmlər münaqişəli vəziyyətlərin qarşısını ala 
bilən xüsusi özünümüdafiə  dəstələrinin yaradılmasını, ayrı-ayrı rayonlarda fövqəladə  vəziyyətin elan edilməsini, 
qanunsuz silahlı birləşmələrin buraxılmasını, cinayət işlərinin dərhal açılmasını  və s. birləşdirə bilər. Tam 
qətiyyətlə demək olar ki, əgər bu tədbirlərin bir hissəsi vaxtında Dağlıq Qarabağda (Xankəndində) tətbiq edilsəydi, 
vəziyyət nəzarətdən çıxmaz və  məlum hadisələr baş verməzdi. Bu baxımdan etnik, millətlərarası münaqişələrin 
həlli ilə bağlı beynəlxalq və ölkədaxili təcrübənin nəzərə alınması vacibdir. 
Milli-etnik münaqişələrin qarşısının alınmasında müxtəlif yönümlü ictimai birliklər, sosial institutlar, elm və 
incəsənət xadimləri, görkəmli yazıçılar, tanınmış mədəniyyət xadimləri mühüm rol oynaya bilərlər. Təəssüflə qeyd 
etməliyik ki, Dağlıq Qarabağla bağlı  məlum hadisələr zamanı erməni ziyalıları bu proseslərdə tamamilə  əks-
fitnəkar mövqedən çıxış etmişdilər. 
İqtisadi sahədə sosial-etnik birliklər arasındakı qarşılıqlı münasibətlər, iqtisadi - təsərrüfat  əlaqələri təbii-
coğrafiı, milli-tarixi və tarixən yaranmış  əmək bölgüsünü nəzərə alaraq yaradılmalıdır. Xüsusilə bazar 
münasibətlərinin formalaşması  şəraitində millətlərarası iqtisadi münasibətlər etnik birliklərin iqtisadi tələbatının 
təmin olunmasına yönəlməlidir. 
Azsaylı  və kiçik xalqların  əksəriyyətinin yaşadığı  ərazilərə xüsusi diqqət verilməlidir. Burada insanların 
sosial vəziyyətinə  təsir edən təbii iqlim şəraitinin, demoqrafik situasiyanın nəzərə alınması sözügedən zəmində 
yarana bilən münaqişələrin qarşısının alınmasını şərtləndirən mühüm vasitələrdən biridir. 
Mənəvi, ideoloji fəaliyyət sahəsində etnik konfliktlərin qarşısının alınmasına tarixin «ağ ləkələrin»in aşkar 
edilməsi, ayrı-ayrı etnik birliklərin tarixinin, mədəniyyətinin, adət-ənənələrinin 
[161 - 162] 
öyrənilməsi və həqiqəti 
əks etdirən elmi əsərlərin, dərsliklərin yazılması köməklik edə bilər. Bütün bunlar xalqların mənəvi sahədə 
qarşılıqlı  zənginləşməsinə, eyni zamanda onların milli özünəməxsusluğunun saxlanılması  və inkişafına zəmin 
yaradır. Milli mənəvi mədəniyyət adətən kifayət qədər zəngin, eləcə  də çoxplanlı hadisə olmaqla, cəmiyyətdəki 
iqtisadi, siyasi, əxlaqi, dini və digər ictimai münasibətlər kontekstində inkişaf edir, öz üzərində onların təsirini hiss 
edir, hətta müəyyən dərəcədə onlardan asılıdır. 
Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, insanlarda milli özünüdərk, sağlam, sivil münasibətlər mədəniyyəti erkən 
yaşlarda formalaşmağa başlayır. Buna görə də ailədə, uşaq müəssisələrində, məktəblərdə  və s. müvafiq tərbiyəvi 
işlər aparılmalıdır. 
Milli-etnik qrupların nümayəndələrinin bir-biri ilə ünsiyyət məsələlərinin həllində kütləvi informasiya 
vasitələri mühüm rol oynayır. Bu, başlıca olaraq aşağıdakı amillə izah edilir. Azlıq təşkil edən etnik qruplar həm 
bir-birindən fərqləndiyi üçün, həm də yerli əhalinin dilini pis bildiyi üçün onların ünsiyyəti  əsas etibarilə yerli 
millətin nümayəndələri vasitəsilə həyata keçirilir. Ona görə də kütləvi informasiya vasitələrinin nəinki yerli millətin 
dilində, həm də bu ərazidə yaşayan digər milli-etnik birliklərin dillərində fəaliyyət göstərməsi məqsədəuyğundur. 
Etnik münasibətlərlə bağlı problemlərin nəzərdən keçirilən həlli yollarının reallaşmasında konkret sosioloji 
tədqiqatlar əhəmiyyətli rol oynayır. Onlar cəmiyyət həyatının konkret siyasi, iqtisadi, sosial və mənəvi sahələrində 
etnik münasibətlərin daha aktual aspektlərini aşkar etməyə, bununla da bu münasibətlərin gələcəkdəki inkişafını 
proqnozlaşdırmağa kömək edir. 
Milli-etnik münasibətlərin bütün kompleksinin ahəngdarlığının təmin olunması yalnız xalqlar arasındakı 
sosial-siyasi və digər münasibətlərin demokratikləşdirilməsi  şəraitində mümkündür. Bu istiqamətdə görülən işlər 
bütün xalqların 
[162 - 163] 
mənafeyinə cavab verir və millətlərarası münasibətlərin obyektiv inkişaf meyllərinin 
təsir imkanlarını genişləndirir. Həmin meyllərdən biri millətlərin iqtisadi və siyasi müstəqilliyinin inkişafında, 
dövlətçiliyin təkmilləşməsində və onların mənəvi mədəniyyətinin inkişafında ifadə olunur. Başqa bir meyl böyük 
və kiçik xalqların qarşılıqlı surətdə bir-birinə yaxınlaşmasında, onların əməkdaşlığının dərinləşməsində, iqtisadi və 
siyasi strukturların inteqrasiyasında özünü göstərir. 
Bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan bu meyllər bütün dünyada gedən milli proseslərdə təzahür edir. Hər bir 
dövlət özünün milli strategiyasını işləyib hazırlayarkən və həyata keçirərkən bu meylləri nəzərə almalıdır.