F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
 
IX FƏSİL 
 
SOSİAL İNSTİTUTLAR 
 
1. «Sosial institut» anlayışı 
 
Fərdlərin cəmiyyətdəki həyatı sosial institutlar vasitəsilə ifadə olunur. İnstitut termini (latınca - institutum) 
təşkilat, bərqəraretmə mənasını verir. Sosiologiyada instituta insanların fəaliyyətinin bu və ya digər tərəfini tənzim 
edən, onların rol və statuslarını müəyyən sistem halına salan normaların, qaydaların və simvolların sabit kompleksi 
kimi tərif verilir. A. R. Radkliff-Brauna görə, institut elə standart xarakterli davranış üsullarıdır ki, onların köməyi 
ilə cəmiyyətin sosial strukturu - sosial münasibətlər şəbəkəsi, müəyyən zaman kəsiyində öz mövcudluğunu qoruyub 
saxlayır.
1 
Məsələn, ailə institutu ərlə arvadın nəslin artırılması ilə bağlı daimi birgə həyatının cəmiyyət tərəfindən 
qəbul olunmuş formasıdır. Onun tərkibinə ailədaxili qarşılıqlı münasibətlərin normaları, ailə qurmağın qaydaları, 
tərəflərin öz rolu ilə bağlı öhdəlikləri və hüquqları, habelə  həyatın bu sferasında cəmiyyətin təsdiq etdiyi digər 
simvollar sistemi daxildir. 
Sosial institut dedikdə, insanların obyektiv əlaqələri  əsasında formalaşan xüsusi tipli inteqrativ bütövlük 
başa düşülür. O, cəmiyyətin  əsas tələbatlarının ödənilməsində  dəyərli ictimai sərvət və prosedurları özündə 
birləşdirən əlaqə və sosial normaların təşkil olunmuş sistemi kimi çıxış edir. İstənilən sosial institut bu və ya digər 
sosial tələbatın nəticəsi kimi yaranır. Tələbat olmadıqda və ya tədricən yox olduqda 
[169 - 170] 
həmin institutun 
varlığı artıq ictimai həyatın inkişafına mane olur və belə institutlar sosial əlaqələrin  ətalətlilik prinsipi üzrə bir 
müddət fəaliyyət göstərsələr də, əksər hallarda öz fəaliyyətlərini dayandırmalı olurlar. 
İctimai institutun yaranması  və  məhvi prosesini zadəganların  şərəf nümunəsi hesab olunan duellərin 
timsalında aydın görmək olar. Məlum olduğu kimi, duellər XVI-XVIII əsrlərdə zadəganlar arasında münasibətləri 
aydınlaşdırmaq metodu kimi geniş yayılmışdı. Bu şərəf institutu zadəganın öz şərəfini qorumaq və həmin ictimai 
təbəqənin nümayəndələri arasında münasibətlərin nizamlanması  tələbatından yaranmışdı. Tədricən prosedur və 
normalar sistemi inkişaf edir, özbaşına yaranan dava-dalaşlar ixtisaslaşdırılmış rolları olan (əsas göstəriş verən, 
sekundantlar, təbiblər, xidmət göstərən personal) yüksək dərəcədə formalaşmış döyüşlərə və yarışlara çevrilirdilər. 
Bu institut əsasən cəmiyyətin yüksək təbəqəsində  qəbul edilmiş zadəgan  şərəfı ideologiyasını  əsas tuturdu. Duel 
institutu  şərəf kodeksinin müdafiəsi üçün kifayət qədər ciddi qaydalar nəzərdə tuturdu: duelə çağırış alırmış 
zadəgan ya duelə  gəlməli, ya da ictimai həyatdan qorxaq, ağciyər damğası ilə getməli idi. Lakin kapitalist 
münasibətləri inkişaf etdikcə  cəmiyyətdəki etik normalar dəyişildi və zadəgan  şərəfinin  əldə silahla müdafiəsi 
lazımsız oldu. Nəticədə bu institut öz mövcudluğunu itirdi. 
Tədqiqatçıların  əksəriyyəti belə hesab edir ki, ictimai həyatda qarşıya çıxan müvafıq təlabatların 
öyrənilməsində  və ödənilməsində sosial institutların mühüm əhəmiyyəti vardır. Sosioloqlar göstərirlər ki, hər bir 
cəmiyyətdə əsasən aşağıdakı sosial institutlar fəaliyyət göstərirlər: 
1. Hakimiyyətin həyata keçirilməsini və hakimiyyətlə bağlı münasibətləri tənzim edən siyasi institutlar. 
2. Əmtəələrin və xidmət növlərinin istehsalını və bölgüsünü tənzim edən iqtisadi institutlar. 
3. Öz tərkibində dini, təhsili və sözün əsl mənasında mədəniyyəti əhatə edən mədəniyyət institutları. Bunlar 
həyata 
[170 - 171] 
yeni gələn nəsillərin sosiallaşması, sosial dəyərlərin qorunub saxlanılması  və  nəsildən-nəslə 
ötürülməsi üçün cavabdehdirlər. 
4. Qohumlar, ər-arvad, valideynlərlə  uşaqlar arasındakı münasibətləri tənzim edən və  əhalinin təkrar 
istehsalını, habelə nəsillərarası ənənələrin ötürülməsini təmin edən institutlar. 
Qeyd olunan institutlar dəqiq işlənmiş ideologiyaya, qayda və normalar sisteminə, həmçinin onların yerinə 
yetirilməsində inkişaf etmiş sosial nəzarətə əsaslanan insan fəaliyyətinin özünəməxsus formaları kimi çıxış edir. 
Müasir cəmiyyətin institusional baxımdan necə təşkil olunduğunu aşağıdakı cədvəl əyani surətdə göstərir. 
Cədvəldən göründüyü kimi, hər bir sosial institutun özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri, həmçinin başqa 
institutlarla ümumi olan əlamətləri vardır. Hər bir sosial institut öz funksiyalarının yerinə yetirilməsində mövcud 
imkanları  nəzərə almalı, davranış standartını formalaşdırmalı,  əsas prinsiplərə sadiq qalmalı, digər institutlarla 
əlaqələrini genişləndirməlidir. 
Sosial institutun fəaliyyəti və inkişafı onun xarakteri və  məzmunundan irəli gələn spesifik xüsusiyyətlərə, 
məsələn, utilitar mədəniyyət cizgilərinə malik olmalıdır. Bəzi institutlar inkişaf etmiş institutlardan fərqli olaraq 
ümumi əlamətləri tam şəkildə özündə əks etdirməyə də bilər. Bu hal institutun tam formalaşmadığını göstərir. 
                                                 
1
 Радклиф-Браун А.  H.  Структура и функция в примитивном обществе. Очерки и лекции. М., 2001, c.231-232
.
 

---

70 
 
Bütün sosial institutlar onlar haqqında təsəvvür yaradan mədəni simvolik əlamətlərə malikdir. Məsələn, ailə 
institutu üçün nişan üzüyü, nigah mərasimi, dövlət üçün bayraq, gerb, milli himn belə  əlamətlərdir. Sənaye 
müəssisəsinin təsvirini yığcam şəkildə onun adından və ya ticarət markasından əldə etmək olar. Musiqi də simvolik 
ola bilər. Məsələn, milli musiqi, dövlət himni, tələbə mahnıları, toy marşı müvafiq institutun təsvirinin 
formalaşması üçün tətbiq olunur. Binalar da institutun simvolu ola bilər. Çünki vətəni, məscid, 
[171 - 172]
 
 
[172 - 173]: [173 - 174] 

---

71 
 
mədrəsə tikilisi olmadan islam dinini, məktəbsiz təhsili, prezident iqamətgahı (hökumət evi) olmadan dövləti 
təsəvvür etmək çətindir. Beləliklə, sosial institutun mədəni simvolik əlamətləri həmin institutun əsas səciyyəvi 
cəhətlərini daha yığcam  şəkildə  əks etdirən və onun tam təsvirini yaradan istənilən maddi və qeyri-maddi 
mədəniyyət elementləri ola bilər.