F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
4. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi 
və onun tənzimlənməsinin dinamikası 
 
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, ilk növbədə, XX əsrin  əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan xalqına qarşı 
zaman-zaman həyata keçirilən soyqırımı və deportasiya siyasətinin məntiqi nəticəsidir. 
«Böyük Ermənistan» ideyası altında ermənilər guya özlərinin tarixi əraziləri hesab etdikləri torpaqları 
birləşdirməyə  səy göstərirlər.  Əvvəla onu qeyd edək ki, qondarma «Böyük Ermənistan» deyilən  ərazi heç vaxt 
olmayıb və yalnız erməni təxəyyülünün uydurmasıdır. Bu ideyaların nəticəsidir ki, ərazi bütövlüyümüzə qarşı 

---

67 
 
ermənilərin qəsdi daha intensiv xarakter alır. Lakin Ermənistan öz məqsədlərini pərdələməklə  həmin ideyaların 
həyata keçirilməsi istiqamətində konkret addımlar atsa da, birbaşa ərazi iddiaları ilə çıxış etməmişdir. Uzun illərdən 
bəri Azərbaycan torpaqlarının  ələ keçirilməsinə yönəlmiş planın ilkin mərhələsində Ermənistanda yaşayan 
azərbaycanlıların kütləvi surətdə öz yurdlarından qovulması Azərbaycan və Ermənistan arasındakı münasibətlərin 
daha da kəskinləşməsinə səbəb oldu. 
[163 - 164]
 Tədricən Ermənistanın ərazi iddiaları özünü açıq şəkildə büruzə 
verməyə başladı. Bu, rəsmi ifadəsini Ermənistan SSRİ Ali Sovetinin Dağlıq Qarabağı Ermənistana birləşdirmək 
haqqında qərarında tapdı. Münaqişənin sonrakı mərhələsində ermənilər açıq təcavüzə keçmiş və Dağlıq Qarabağda 
apardıqları  işğalçı müharibə  və etnik təmizləmə siyasətinin nəticəsində respublikamızın  ərazisinin 20%-ni işğal 
etmiş, 18 mindən çox həmyerlimiz həlak olmuş, 20 mindən artıq insan yaralanmış, 50 mindən çox həmyerlimiz əlil 
olmuş, 4 min-dən yuxarı həmvətənimiz isə itkin düşmüşdür. Müharibə nəticəsində 4 mindən çox sənaye və kənd 
təsərrüfatı müəssisəsi, 600-dən artıq məktəb və uşaq bağçası, 250 xəstəxana, 724 şəhər, kənd və qəsəbə dağıdılmış 
və yandırılmışdır. Ermənistandan qovulmuş soydaşlarımızın 380 kəndi  ələ keçirilmiş  və bütün var-dövləti talan 
edilmişdir. Respublikamıza təxminən 50 milyard ABŞ dollarından artıq məbləğdə ziyan dəymişdir. 
 
 
Ermənistan - Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizama salınması istiqamətində ilk təşəbbüslər 
erməni işğalçı qüvvələrinin Dağlıq Qarabağ  ətrafındakı  əraziləri zəbt etdiyi dövrdən başlamışdır. Məlumdur ki, 
münaqişə ilə bağlı olaraq BMT Təhlükəsizlik Şurası 4 qətnamə qəbul etmişdir: 30 aprel 1993-cü il tarixli 822 saylı 
və 29 iyul 1993-cü il 853 saylı qətnamələrdə «vəziyyətin bölgədə sülh və təhlükəsizlik üçün qorxu törətməsi», 14 
oktyabr 1993-cü il 874 saylı  və 11 noyabr 1993-cü il 884 saylı  qətnamələrdə isə  vəziyyətin gərginləşməsindən 
yaranan narahatçılıq hissi ifadə olunurdu. 
Sənədlərin öyrənilməsi göstərir ki, BMT Təhlükəsizlik  Şurası Dağlıq Qarabağın və ona bitişik bir sıra 
rayonların Ermənistan tərəfindən işğalını tanımışdır. Belə ki, qətnamələrdə atəşin biryolluq dayandırılması 
məqsədilə bütün hərbi  əməliyyatların qarşısının alınması  və  işğalçı qüvvələrin Kəlbəcər, Ağdam rayonlarından, 
eləcə də Azərbaycanın işğal edilmiş başqa rayonlarından dərhal çıxarılması tələb edilir.
1 
Xeyli müddət keçdiyinə 
baxmayaraq, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri indiyə kimi icra edilməmişdir. Bütün bunlar dünyada hələ 
də müxtəlif məsələlərin, o cümlədən  ərazi münaqişələrinin həllində ikili standartların mövcud olmasını göstərir. 
Problemin həllini  əngəlləyən digər bir mühüm səbəb münaqişəyə dair 4 qətnamənin hamısının BMT 
Nizamnaməsindəki «Mübahisələrin dinc yolla tənzimlənməsi» adlanan VI fəslə aid olduğundan onların yalnız 
tövsiyə xarakteri daşımasıdır. Əgər həmin qətnamələr «Sülhə təhlükə, sülhün pozulması və təcavüz aktları ilə bağlı 
tədbirlər» adlanan VII fəslə uyğun olaraq qəbul edilsəydi, onda qətnamələrin yerinə yetirilməsi məcburi xarakterli 
olardı. Qətnamələrdə Ermənistan - Azərbaycan münaqişəsi sözügedən tərəflər arasında mübahisə kimi 
qiymətləndirilmişdir. Bu, ilk növbədə, münaqişədə iştirak edən tərəflərin tanınması və 
[165 - 166] 
onların bir-birinə 
qarşı iddiaları ilə bağlıdır. 
Ermənilər bu münaqişədə xalqların və millətlərin öz müqəddəratını  həll etməsi prinsipinə istinad edirlər. 
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin 2-ci maddəsinin 4-cü hissəsinə  əsasən bütün üzv dövlətlər öz 
                                                 
1
 Abdullaev E.  Dağlıq Qarabağ problemi beynəlxalq hüquq müstəvisində. B., 2004, s. 140. 

---

68 
 
beynəlxalq münasibətlərində  hər hansı bir dövlətin  ərazi bütövlüyünə  və siyasi müstəqilliyinə qarşı  və yaxud 
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məqsədləri ilə bir araya sığmayan hər hansı bir şəkildə güclə  hədələməkdən və 
gücün tətbiqindən çəkinməlidirlər. Ona görə də dünya təcrübəsində ərazi bütövlüyü və millətlərin öz müqəddəratını 
təyin etməsi prinsipləri bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edərsə, həmişə ərazi bütövlüyü prinsipi əsas götürülür. Onu da 
qeyd etmək zəruridir ki, müqəddəratı təyin etmək hüququndan danışarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bu hüququn 
subyekti milli azlıqlar deyil, xalqdır. Yalnız xalq öz müqəddəratını təyin etmək hüququna malikdir və onun iradəsi 
ilə dövlət ərazisinin dəyişdirilməsi həyata keçirilə bilər. 
Beləliklə, Azərbaycan  ərazisinə  əsasən XIX əsrin  əvvəllərində köçürülmüş ermənilər milli azlıq olduqları 
üçün öz müqəddəratlarını təyin etmək hüququna malik deyillər. Milli azlıq təşkil edən ermənilərin ərazi dəyişikliyi 
ilə bağlı etdikləri cəhdlər yalnız separatizm xarakteri daşıyır, beynəlxalq hüquq normalarına ziddir və qətiyyətlə dəf 
edilməlidir. 
Həm  ərazi bütövlüyü prinsipi, həm millətlərin öz müqəddəratını  təyin etməsi prinsipi, həm də milli 
azlıqların hüquqları insan hüquqları ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Məhz bu baxımdan insan hüquqlarının müdafiəsi 
mexanizminə malik olan Avropa Şurasının belə  məsələlərdə müstəsna rolu vardır. Azərbaycan və Ermənistan 
Avropa Şurasının üzvləri olduqdan sonra sözügedən təşkilatın orqanları tərəfindən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin 
nizamlanmasına yönəlmiş bir sıra aktlar qəbul edilmiş, eləcə  də Ermənistan təcavüzkar dövlət kimi tanınmışdır. 
Lakin bütün bunlar BMT qətnamələri kimi tövsiyə xarakteri daşıyır və münaqişənin həllinə kömək etmir. Təəssüflə 
qeyd etmək lazımdır ki, münaqişənin tənzimlənməsi prosesində də ikili yanaşmalar mövcuddur. Nədənsə, Dağlıq 
Qarabağ ərazisində yaşayan ermənilərin hüquqları dünyanın əksər dövlətləri tərəfindən tanınıb müdafiə edilsə də, 
erməni təcavüzü nəticəsində öz ata-baba torpaqlarından didərgin düşmüş  və hazırda çətin sosial-iqtisadi şəraitdə 
yaşayan 1 milyondan artıq həmyerlilərimizin hüquqları kifayət qədər tanınmır və müdafiə edilmir. 
ATƏT-in Minsk qrupu və onun üzvləri olan ABŞ, Rusiya və Fransa Ermənistan - Azərbaycan və Dağlıq 
Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həll olunması istiqamətində bir sıra təkliflərlə çıxış etmişlər. Birinci təklif (18 
iyul 1997-ci il) «Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin aradan qaldırılmasına dair hərtərəfli saziş», ikincisi (2 dekabr 
1997-ci il) «Dağlıq Qarabağ silahlı münaqişəsinin dayandırılması haqqında saziş», üçüncüsü isə (7 noyabr 1998-ci 
il) «Dağlıq Qarabağ silahlı münaqişəsinin hərtərəfli həllinin prinsipləri haqqında» adlanır. Bu təkliflərin bəziləri 
Ermənistan, bir qismi isə Azərbaycan tərəfindən qəbul edilməmişdir. Yalnız 2-ci təklifə, yəni mətbuatda mərhələli 
həll variantı kimi tanınmış saziş layihəsi hər iki dövləti qismən razı salırdı. Lakin Ermənistanda baş verən siyasi 
hadisələr, bu münaqişənin həllinə mane olan xarici dövlətlərin mövqeyi, Ter-Petrosyanın istefası problemi xeyli 
dərinləşdirdi, yeni hakimiyyətə gələn qüvvələr isə sözügedən saziş layihəsini rədd etdilər. Bu münaqişədə mühüm 
məsələlərdən biri də Dağlıq Qarabağın statusu ilə bağlıdır. ATƏT-in Minsk qrupu Azərbaycana axırıncı  dəfə 
«Ümumdövlət» təklifini vermişdir. Aydındır ki, bu yalnız erməni dövlətinin mənafeyinə xidmət edir. İstər 
ermənilər, istərsə  də onun bir sıra havadarları, o cümlədən bəzi beynəlxalq təşkilatlar problemə yalnız ikili 
standartla yanaşaraq münaqişənin həllini qəsdən dolaşığa salır, həlli müşkül olan problemə çevirirlər. Təbii ki, 
ümumi dövlət ideyası ilə bağlı layihəni ümummilli liderimiz Heydər  Əliyev «qaradan da qara» sayaraq, 
mahiyyətində Azərbaycanda ikinci erməni 
[167 - 168]
 dövləti yaratmaq niyyəti duran bu təklifı  qətiyyətlə  rədd 
etmişdir. 
Ermənistan artıq iqtisadi müstəvidə uduzduğu kimi, siyasi müstəvidə də uduzacağını başa düşür. Bu ölkənin 
Bakı-Tiflis-Ceyhan, Bakı-Tiflis-Ərzurum kimi beynəlxalq layihələrdən kənarda qalması, Bakı-Tiflis-Qars dəmir 
yolunun çəkilməsi ilə beynəlxalq aləmdən təcrid olunması iqtisadi sahədə qazandığı «uğurlar»dır. 
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dövləti bütün rəsmi və qeyri-rəsmi səviyyələrdə keçirdiyi görüşlərdə 
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həllinin yalnız beynəlxalq hüquq normaları əsasında mümkünlüyünü 
bəyan etmişdir. Azərbaycan işğal olunmuş  ərazisinin qeyri-şərtsiz azad edilməsi, beynəlxalq hüquq normalarına 
tam uyğun olaraq, Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın tərkibində  ən yüksək dərəcəli özünüidarəetmə statusunun 
verilməsi əsasında münaqişənin ədalətli həllinə nail olmağa çalışır. 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham  Əliyev öz çıxışlarında və müxtəlif səviyyəli görüşlərində 
dəfələrlə bəyan etmişdir ki, Azərbaycan heç zaman «mövcud reallıqlar» əsasında həll variantı ilə razılaşmayacaq və 
torpaqlarının bir qarışını belə heç kimə verməyəcəkdir. Azərbaycan üçün Ermənistanla başa çatmamış müharibə 
təxirəsalınmaz xarici və daxili sosial-siyasi problemdir və yeni müstəqil dövlət kimi ölkəmiz bütün sahələrdə, 
xüsusilə hərbi sahədə öz mövqelərini daha da möhkəmləndirməlidir. 
[168 - 169] 

---

69