F. R. Abduraxmonov

Kasbga yo‘l - yo‘riq berish yoki kasbga yo‘llash - bu yoshlami kasbga ega bo‘lishlaridagi psixologik - pedagogik va meditsina bilan bog‘liq bir butun jarayon bo‘lib, unda shu yoshlaming xohishlaridan, havaslari, qobiliyatlari va xalq xo‘jaligini, jamiyatni mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyojlarini hisobga olgan holdagi yuz beradigan jarayondir. Bu kasbga yo‘nalish berish (профессионалная оринтация) - fran- suzcha so‘zdan olingan bo‘lib установка degan ma’noni bildiradi. Kasbga yo‘nalish berish bilan tizimli ravishda ta’lim va tarbiya bemvchi o‘quv maskanlari shug‘ullanishadi. Ular yoshlami kasb­lar bilan tanishtirib boradi, yoshlardagi psixologik imkoniyatlami va ulaming fiziologik holatlarini bilgan holda yo‘l - yo‘riqlar berib boradilar. 0‘qituvchining o‘quvchini kasbga yo‘llashi bu awalo o‘quvchidagi mavjud bo‘lgan psixologik xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. 0‘quvchi kasb tanlashi uchun eng awalo o‘zida shu kasbga intilish, havas, qiziqish bo‘lishi shart hisoblanadi.
0‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro munosabat sharqona tarbiya asosida bo‘lishi muhimdir. 0‘qituvchining yoshi kattaligi, uning o‘quvchiga nisbatan hayotiy tajribasi, malakasi ko‘pligi, bilim va kasb darajasi yuqori turishi, sharhona urf - odatlar va an’analar o‘quvchining o‘z o‘qituvchisiga boiadigan munosa- batda hurmat, e’zozlash munosabatlarini olib borishga majburlab turadi. G‘arbdagi o‘quvchilaming o‘zini erkin tutishi va o‘qituvchi bilan boiadigan munosabati bizning taiim tizimimizga to‘g‘ri kel- maydi. Bizda taiim olish uchun o‘quvchida tarbiya ham boiishi, Abdulla Avloniy aytganidek, taiim olishda tarbiyani uning muhim tomonini tashkil etishi kerak. Bilim olayotgan bola darsda jim oiirishi, tinglashi, o‘qituvchi aytgan jarayonlami bajarishi shart hisoblanadi. 0‘qituvchi qachon o‘zi bilim berayotgan o‘quvchisi bilan yaqin munosabatda va o‘zaro tushunishda boiadi. Qachonki o‘zi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlarda o‘zaro hurmat va e’tibor boiganda, milliy urf - odatlar va an’analarga rioya qilingan- da bu jarayon yuz beradi. Albatta, bu o‘zaro munosabatni boiishi ko‘pgina omillar bilan bogiiqdir. Bu bir tomondan o‘quvchining yaqin odamlari, ya’ni oilasi, tanishlari, tengdoshlari o‘qituvchi ha­qida va umuman pedagoglar haqida yaxshi fikrlami bildirib, ulami hurmatini joyiga qo‘ysalar. Ikkinchi tomondan o‘qituvchining o‘zi ham o‘zidagi ahloqiy - estetik bilimlardan ijobiy foydalana olib, o‘quvchilarda hurmat qozona olsalar. 0‘qituvchi o‘quvchi bilan ya­qin va o‘zaro tushunish munosabatida boiishi uchun bolaning psix­ologik xususiyatlarini, har xil vaziyatli holatlami yaxshi va to‘g‘ri baholab olishida, uning bilim, malaka, iqtidori haqida maiumotga ega boisa va shuningdek o‘quvchi ham o‘qituvchini bilim va tar­biya berishga boigan intilishini anglay olsagina sodir boiadi. Bi­lim berish bu tartibni, intizomni, ma’suliyatni his etish bilan bogiiq jarayondir. Dars davomida o‘qituvchi o‘quvchilami darsga boigan qiziqishini vujudga keltirishi bilan birga o‘quvchining ham darsga boigan o‘zidagi ichki ruhiy qiziqishlari boiishi zamr hisoblanadi. 0‘qituvchi jonini berib tushuntirsada o‘quvchi boshqa ishlar bilan shug‘ullansa uni bilim olishi qiyinlashadi. Albatta bolalar har xil individual - psixologik xususiyatlarga egalar. Ular o‘zlarini har xil vaziyatlarda har xil tutadilar. Lekin dars davomida o‘quvchi diqqatini faqat o‘qituvchiga qaratgan bo‘lishi, o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan materiallami o‘zlashtirishi shart hisoblanadi.
0‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, tushu­nish qachon sodir bo‘ladi. Bu ikkala subyektni bir-biriga nisbatan bo‘ladigan munosabatlarida o‘zaro hurmat va bilimni olishga bo‘lgan intilish bo‘lsa sodir bo‘ladi. Bir-birini bunday o‘zaro tu- shungan jarayondan yaxshi natijalar olsa bo‘ladi.
0‘qituvchi o‘quvchi bilan o‘zaro tushunish munosabatida bo‘lar ekan, o‘qituvchi bolalami iqtidoridan, qiziqishidan kelib chiqqan holda ularga ma’lum bir kasbga yo‘nalishlar, maslahatlar berib bora­di. Bolalardagi o‘ziga xos individual - psixologik xususiyatlami bo‘lishi ulami qaysi kasbni egallashlari mumkinligini ko‘rsatadi. 0‘qituvchini o‘zi o‘qitayotgan o‘quvchilarini kasbga yo‘naltirishda quyidagi talablar qo‘yiladi deb o‘ylaymiz. Bular:

• 
  0‘quvchilami bilim olishga bo‘lgan qiziqishlarini bilish;
  
• 
  0‘quvchilardagi individual - psixologik xususiyatlami qaysi tomoni yaxshi rivojlanganligi haqida bilimlami bilishi;
  
• 
  0‘quvchilami psixofiziologik va jismoniy sog‘lomligini bilish;
  
• 
  0‘quvchilar bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatdagi yaqin- lik, o‘zaro ishonchdan kelib chiqqan holda bolalardagi iste’dod, qobiliyat,havas, qiziqishlarni o‘qituvchi yaxshi bilgan holda kasbiy yo‘nalishlar berib, o‘rgatib borishi;
  
• 
  0‘qituvchini o‘zini ham kasb maorifi haqidagi bilimlarini bo‘lishi,professiografiya haqida tasavvurlami bo‘lishi;
  
• 
  0‘qituvchini jamiyatdagi kasbga bo‘lgan ehtiyojlar haqida ham bilimlari bo‘lishi.
  

Kasbga yo‘naltirishda ta’lim va uning muhim psixologik tavsiflari. Kasbga yo‘naltirishda ta’lim va uning psixologik qiyofasi
Kasbga yo‘naltirish jarayoni bu ta’lim tizimi bilan uzviy bog‘liq jarayon hisoblanadi. Kasbga yo‘naltirish (профессионалная ориентация) - bu psixologik - pedagogik va meditsinaga oid kom- pleks tadbirlaming birligidir. Bunda yoshlarni kasb tanlash va ish- ga joylashishini eng qulay usullarini, ulaming xohishlami, intil- ishlari va shakllangan qobiliyatlari, shuningdek jamiyatni kadrlarga boigan talabini hisobga olish orqali kasbga yoilashdir. Kasbga yo‘naltirishning ikki xil shakli mavjud. Biri o‘quv maskanlarida kasbga tayyorlash davomida yoshlarni kasbiy faoliyatga tayyorlab borish boisa, ikkinchisi yoshlarni kasblar dunyosi bilan tanishtirish orqali ulami kasbga yoilash hisoblanadi.
Kasbga yo‘naltirishni taiim jarayonlarisiz tasavvur qilib boimaydi. Chunki taiim - bu bilim berish,malaka va ko‘nikmalar hosil qilish jarayoni boiib, insonni hayotga va mehnatga tay- yorlashning asosiy vositasi hisoblanadi. Inson taiim jarayonida maiumot, bilim oladi va tarbiyalanib boradi. Kasbga yo‘naltirish bu eng awalo kasb o‘rganuvchiga maiumot, bilim berish, uni o‘zi qiziqqan kasbni egallashi uchun shu kasblar haqida o‘ziga xos boigan ko‘nikmalami shakllantirish hisoblanadi. Taiim jarayoni- ning natijasi bu insonni jamiyatda o‘z o‘mini topishga, kasbiy faoliyati davomida aniq maqsadlarga erishishga olib keladi.
Dunyoni ko‘plab mutafakkirlari taiim haqida, uning ahami­yati haqida ko‘plab fikrlar aytib oiganlar. Deylik, E.Renan fransuz adabiyotchisi va tarixchisi shunday yozadi: “Awalgi zamonlarda vorisiylik yordamida, asriy urf - odatlar, urug‘ - aymoqchilar va xalq udumlari yordamida erishilgan narsalarga endilikda faqat taiimning ko‘magi bilangina erishish mumkin”. L.N. Tolstoy rus yozuvchisi esa “Ta’limga ehtiyoj har bir kishida mujassam; xalq nafas olishi uchun havoni qanchalik ardoqlasa va izlasa, u ta’limni ham shu qa- dar e’zozlaydi va izlaydi”. K.D. Ushinskiy rus pedagogi esa shun­day yozadi: “Barcha ta’limlaming bosh vazifalaridan biri shundaki, ular mutlaq farog‘at sari nihoyasiz intila borishdek umumiy ishda in­soniyat uchun muttasil ravishda yangi avlodlami yetishtirib beradi”. T. Edison Amerikaning ko‘zga ko‘ringan olimi ta’lim haqida fikr bildirib shunday yozadi: “Sivilizatsiyaning buyuk vazifasi, odam- ni fikrlashga o‘rgatishdir”. Ya. Komenskiy Ta’lim qanday bo‘lishi haqida fikr bildirib, “Ta’lim haqiqiy, to‘la, ravshan va mustahkam bo‘lmog‘i zarur” [19,155 - 159.] deb ko‘rsatadi.
Ta’lim bu kasb olishning maxsus yo‘li sifatida ko‘pgina shaxslar- ni o‘ziga xos e’tibor berishlarini talab qiladi. Kasbga yo‘naltirishda ustozlami, ota - onani o‘mi juda kattadir. Ularga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishda, kasb tanlashlarini tashkil etishda ular tashkil etgan muhitning о‘mi juda muhimdir. “Buning uchun har qaysi ota - ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida awalo shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashay- digan komil insonlar etib voyaga yetkazish - ta’lim - tarbiya so- hasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qili- shimiz kerak. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib borishni talab etadi”. [10,61.]
Ta’lim berish bu o‘zida insonga xos bo‘lgan psixologik jara- yonlami qamrab oladi. Inson ta’lim olar ekan o‘zidagi ma’lum bir qobiliyatlar asosida, ya’ni insonga xos psixologik xususiyatlarga, ta’lim olish jarayonidagi psixologik jarayonlarga suyangan holda bu jarayonlarni tashkil etadi. Inson ta’lim olishi davomida ta’limga xos bo‘lgan psixologik jarayonlarni boshidan kechiradi. 0‘qituvchilar o‘quvchilardagi yoshga xos bo‘lgan psixologik xususiyatlami shakl- lantirib borib, ularga ta’lim olishlari uchun sharoitlar yaratadilar. Psixologiya fani yoshlarni ta’lim berish davomida o‘rganadi, ulami bu jarayonlardagi sodir bo‘luvchi qonuniyatlarini tahlil qilib boradi.
Yoshlarga ta’lim berib, ulami kasbga yo‘naltirishdan iborat asosiy vazifa - bu o‘quvchilami fan asoslarini faol, ongli, mustahkam va tizimli ravishda egallashlarini ta’minlash hisoblanadi. Bolalami bilimlami, kasblami haqiqiy o‘zlashtirishlari - bu hamisha faol jarayon bo‘lib, bilishga oid xilma - xil vazifalami hal qilish bilan bog‘langandir. Kasbga yo‘naltirish davomida ta’lim olayotgan bo­lalar berilgan bilimlami o‘zlashtirib boradilar. 0‘zlashtirish esa keng ma’noda olganda o‘quvchining uyushgan bilish faoliyati- dir. 0‘quvchining bu faoliyati idrok, xotira, diqqat, tafakkur, hay-
ol kabi qator bilish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Shuni aytish kerakki,o‘zlashtirish sifatida o‘qish, bilim olish uch faktorga suy- anadi. Bu nimani o‘qitishga, kimni o‘qitishga qanday o‘qitishga bog‘liqdir. Bunda aynan kasbga yo‘naltirishga qaratilgan ta’limning psixologik tasniflari kelib chiqadi.
Kasbga yo‘naltirilgan ta’lim o‘zining psixologik tomonlari bilan kasb oluvchining va kasbga yo‘naltiruvchining birgalikdagi o‘zaro munosabatlaridan kelib chiqqan holda ta’lim muhitini yaratadi. Bunda ta’limning xarakteri o‘zlashtirilayotgan materialga, uning mazmuniga, bu materiallar qanday tizimda yetkazib berilayotganiga e’tibor bersak bu muhitning bir tomonini tashkil etishini ko‘rishimiz mumkinbo‘ladi. Ikkinchi tomoni esa o‘qituvchining bilimiga, uslubiy mahoratiga, tajri- basiga, shaxsiy xususiyatlariga, o‘ziga xos bo‘lgan qaytarilmas usullar- idan foydalana olishiga bog‘liqdir. Uning uchinchi tomoni esa bu kasb o‘rganuvchining o‘ziga xos xususiyatlari, uning psixik rivojlanishi (aqliy, emotsional, irodaviy jihatlari va bosh.), uning o‘qishga nisbatan qaror topgan munosabatlari, qiziqish - havaslariga bog‘liqdir.
Kasbga yo‘naltirishda ta’lim va uning muhim psixologik tomoni bu o‘quvchilami berilgan bilimlami o‘zlashtirishi hisoblanadi. Bu sohada N.D. Levitov o‘zlashtirishning psixologik komponentlari tushunchasini fanga kiritdi. Uning fikricha,ana shu komponentlami faollashtirmasdan turib ta’lim muhitini va maqsadini amalga oshirib boTmaydi. Bunday komponentlarga quyidagilar kiradi:

1. 
   o‘quvchilaming o‘qishga ijobiy munosabatda bo‘lishi;
   
2. 
   material bilan bilan bevosita hissiy tanishish jarayonlari;
   
3. 
   olingan materialni faol ravishda qayta ishlash jarayoni bo‘lgan fikrlash jarayoni;
   
4. 
   qabul qilingan hamda ishlab chiqilgan axborotni esda saqlash protsessi.
   

Kasbga yo‘naltirishda ta’lim tizimini shakllantirish va undagi psixologik qiyofa yondoshilishi jihatidan ko‘p qirrali tushunchadir. Ta’limning psixologik qiyofasi eng awalo jamiyat va uning ehtiyoj­lari bilan bog‘liq. Ta’limga ta’sir etuvchi yana bir muhim zveno bu o‘qituvchi va uning faoliyati hisoblanadi. Ta’limning psixologik qi- yofasini eng muhim zvenosi bu tayyorlanayotgan kadrlar, kasb ega- laridir. Mana shu uchta muhim omil ta’limdagi psixologik qiyofani shakllanishiga asos bo‘ladi.
Takrorlash uchun savollar

1. 
   Kasb psixologiyasi va o‘qituvchi shaxsi.
   
2. 
   0‘qituvchilik kasbining umumiy masalalari va kasb psixologi­yasi.
   
3. 
   0‘qituvchi va ishlab chiqarish. Kasb tanlashda o‘qituvchining о‘mi va roli.
   
4. 
   0‘qituvchi shaxsi va kasbiy maslahat.
   
5. 
   Kasbga yo‘naltirish. 0‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro tushunish asoslari.
   
6. 
   0‘qituvchilarga kasbga yo‘naltirishda qo‘yiladigan talablar. 0‘qituvchilar kollektivi va ijtimoiy psixologik qiyofa.
   
7. 
   Kasbga yo‘naltirishda ta’lim va uning muhim psixologik tav- siflari.
   
8. 
   Kasbga yo‘naltirishda ta’lim va uning psixologik qiyofasi.
   

2. 
   Kasbga yo‘naltirish va talaba - o‘qituvchi o‘rtasidagi bir - birini tushunish asoslari Kasbga yo‘naltirish va unda o‘qituvchining roli. 0‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi yaqinlikning paydo bo‘lishi
   

О‘sib kelayotgan yosh avlodni ma’lum bir kasbga yo‘llashda o‘qituvchilaming o‘mi juda kattadir. Kasbga yo‘naltirish, o‘quvchi- larga kasbiy maslahatlar berishda o‘qituvchilaming roli va vazi­falari ko‘pdir. Quyida kasbga yo‘naltirishga xos bo‘lgan ma’lum bir ta’rifni berib ko‘ramiz. Kasbga yo‘naltirish - bu yoshlarni kasbga ega bo‘lishlaridagi psixologik - pedagogik va meditsina bilan bog‘liq bir butun jarayon bo‘lib, unda shu yoshlaming xohishlari- dan, havaslari, qobiliyatlari va xalq xo‘jaligini, jamiyatni mutaxas- sislarga bo‘lgan ehtiyojlarini hisobga olgan holdagi yuz beradigan jarayondir. Kasbga yo‘naltirish - bu pedagoglami ta’lim va tarbiya berish jarayonida o‘quvchilardagi qobiliyat va qiziqishlardan kelib chiqqan holdagi, ulardagi psixologik xususiyatlami hisobga olgan tarzdagi maslahatlar berish jarayoni dir.
Kasbga yo‘naltirishda asosan maktab psixologlari ish olib bor- salarda, bu jarayonda ko‘proq o‘qituvchilaming o‘mi va roli katta bo‘ladi. 0‘qituvchi o‘quvchi bilan doimo bilim berish davomida muloqotda bo‘ladi va undagi qobiliyat, havas, qiziqishlar haqida ko‘proq ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Shulardan kelib chiqqan holda o‘qituvchining kasb tanlashda о‘quvchiga ta’siri ham, yo‘nalish be- rishga imkoniyati ham yuqori bo‘ladi.





Bu yuqoridagi chizmada biz shaxsning kasbiy yo‘nalishi bilan bog‘liq tomonlami ko‘rsatganmiz. 5-chizma [18, 93. ]
Kasbga yo‘naltirishda o‘qituvchining roli katta bo‘lib, o‘qituvchi o‘quvchi bilan bevosita ishlashi undagi ko‘plab va xususiyatlami o‘rganib boradi. Shuni ta’kidlash kerakki, bo‘lg‘usi kasbni tanlayot- gan yoshlar hayotida bu jarayon ular uchun va ota onalar uchun juda mas’uliyatli va qiziqarli jarayon hisoblanadi. Bu davrda o‘quvchilar va ota - onalar his - hayojonga, ikkilanishlar va tashvishlarga to‘la davr hisoblanadi. Bu davrda o‘qituvchining vazifasi ota - onalarga va o‘quvchilaming o‘ziga yordam berish, ulami to‘g‘ri kasb tanlashlari uchun maslahatlar berish hisoblanadi.
Shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, kasb tanlash davri- dagi o‘quvchilar hali kasbni mustaqil tanlay olmaydilar, ular- ning ko‘pchiligi qaror qabul qilishda qo‘rqinch hissini boshidan o‘tkazadilar. Kasb tanlashda ikki xil kategoriyaga tegishli bo‘Igan o‘quvchilar mavjud. Biri hali biror bir kasbga qiziqmagan, hech nar- sa bilan mashg‘ul bo‘lmagan, ular uchun hayot bir xil, zerikarlidir. Ikkinchi ko‘rinish uni teskarisi juda faol bo‘lgan o‘quvchilar, ular o‘qishda juda faollar, boshqa faoliyat turlarida ham faolliklari bilan ajralib turadilar. Bu bolalar hamma narsani bajara oladigan, epchil, uddaburon bo‘lib ularda talant ham bor, lekin kasb tanlashda ular qaysi kasbni tanlashga ikkilanib qoladilar. Ularda o‘zlari bajarayotgan qaysi kasb ko‘proq kerakligini anglash darajasi yaxshi bo‘lmaydi. Bu yerda ham o‘qituvchining roli ko‘zga tashlanadi.
0‘qituvchi o‘quvchilami kasbga yo‘naltirishi bu asosan kasb tan­lash jarayonida ko‘proq ko‘zga tashlanadi. Bunda katta yoshdagi maktab o‘quvchilariga o‘qituvchi quyidagi yo‘nalishlarda o‘z yor- damlarini beradilar:
Maqsadli - motivli komponentlar (aniq bir kasbga bo‘lgan qiziq- ishni mustahkamligi)
Irodaviy - emotsional komponentlar (faoliyatni aniqlashdagi mus- taqillik, intizomlilik, faollik va emotsional bir xillik)
Kognitiv - komponent (kasb to‘g‘risidagi bilimlami mavjudligi, kasbiy faoliyatni spetsifikasini bilish)
Amaliy - faoliyat komponentlari (kasbiy amaliyotda bilimlami tadbiq etishdagi uddaburonlik va savodxonlik bilan xarakterlanadi) Refleksiv - natijali komponent (kasbni tanlashdagi va keyingi davrdagi ishlariga qattiq ishonish va uni to‘g‘riligini anglash)
0‘qituvchi o‘quvchilami kasb tanlashlarini shakllanishiga tayyor- lashda quyidagi sharoitlami tadbiq etadi:

• 
  0‘quvchilami har xil kasb bilan tanishtirish, ayniqsa shu region uchun zarur bo‘lgan kasblami ularga tanishtirib borish (ota - onalari- nibufaoliyatgajalb qilish, shu kasbdagi ko‘zga ko‘ringan mutaxas- sislami hayot yo‘li bilan tanishtirish).
  
• 
  0‘quvchilami shaxsiy intilishlarini, havaslarini anglashlariga yordam berish, ulami qobiliyatlarini va imkoniyatlarini har xil kasb- larda tadbiq eta olishlarini tushunishlariga yordam berish (shu jumladan kasbga yo‘naltiruvchi o‘yinlar orqali).
  
• 
  0‘quvchilami maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatlarini faollashti- rish, qiziqishlarini rivojlantirish, havas va imkoniyatlarini faollashti- rish (bu to‘garaklarda va darsdan tashqari faoliyatlarda).
  
• 
  Maktabdagi kasbga yo‘naltirish masalalari bo‘yicha oliy ta’lim o‘quv yurtlari va ishlab chiqarish tashkilotlari bilan uzviy hamkor- likni yo‘lga qo‘yish (ekskursiyalar, “ochiq eshiklar”).
  
•