Fakultə: “Əmtəəşünaslıq” İXTİsas:”İstehlak mallarının ekspertizası və marketinqi”

1.  Geyimlərə verilən estetik tələblər. 

Geyim  insanların  xarici  görünüşünün  müəyyən  qaydada  tərtib  edilməsində 

əsas  vəzifəni  yerinə  yetirir.  Buna  görə  də  məmulatların  bədii  cəhətdən  tərtib 

edilməsi  çox  vacib  və  bəzəndə  birinci  dərəcəli  tələb  sayılır.  Geyim  nəinki  özü-

özülüyündə  gözəl  olmalıdır,  eyni  zamanda  insanı  bəzəndirmə  qabiliyyətinə  malik 

olmalıdır.  O  növ  geyim  məmulatları  yüksək  estetik  tələblərə  uyğun  gələ  bilər  ki, 

onun  modası  müasir,  gözəllik  qanunauyğunluqlarına  və  tamaşaçı  baxışına  cavab 

verə  bilsin.  Belə  halda  həmin  məmulat  insanlarda  estetik  hisslərin  oyanmasına  və 

ödənilməsinə səbəb ola bilər.  

Hər  bir  cəmiyyətin  gözəllik  haqqında  estetik  ideaları  olmuşdur.  Müasir 

şəraitdə  geyimlərin  estetik  idealı  onun  istifadəsinin  rahatlılığı,  gözəl  tərtib 

edilməsinin  əmək  və  məişətə  uyğun  gəlməsi,  həm  də  müasir  insanın  xarici 

görünüşünə  cavab  verməsidir.  Ölkəmizdə  avropa  geyim  biçiminin  tətbiqi  zamanı 

15 

 

milli  geyimlərin  elementləri,  daha  çox  tətbiq  edilir.  Milli  kostyumlar  özlərinin 

yararlılıq və estetik xassələrini özündə əks etdirə bilir.  

Geyimlərin estetik tələblərinə təsir edən ən  vacib amillərdən birisi  moda  və 

stildir  (üslub).  Stil  və  yaxud  da  üslub  dedikdə  müəyyən  dövrün  incəsənəti  üçün 

səciyyəvi olan obrazlı sistemin ümumiliyi, bədii ifadə vasitələri başa düşülür.  

Hər  hansı  bir  üslub  çərçivəsi  daxilində  geyimin  formasında  müəyyən 

dəyişikliklərin edilməsi modaya aiddir. Moda dedikdə müəyyən ictimai mühitdə bu 

və  ya  digər  zövqlərin  geyimdə  ağalıq  etməsi  başa  düşülür.  Moda  orjinallıqdan, 

qeyri-adi  görünmək  və  yaxud  fərdi  zövqü  ifadə  edən  bir  şey  yaratmaq  cəhdindən 

başlanır. Insanın zövqlə  və  moda  ilə  geyinmək arzusu tamamilə təbiidir. Moda öz 

kostyumuna,  mənzilinə,  şəxsi  zövq  payı  gətirilməsinə  maneəçilik  törətmir. 

Modanın  daim  dəyişməsində  məişətdə  yeninin  və  daha  yaxşının  yaradıcı  surətdə 

axtarışı  əks  olunur.  modanın  səbəbi  və  onun  zəruriliyi  də  elə  məhz  bundan 

ibarətdir. 

Modanın  dəyişilməsinə  müxtəlif  amillərin  təsiri  vardır.  Buraya  ilk  anda 

istehsalına sərf edilən materiaalın dəyəri və əlverişliliyi aiddir. Bununla bərabər bu 

və  ya  digər  geyim  formasının  genişlənməsinə  idealoji  amillərində  böyük  təsiri 

vardır.  

Geyim  modalarının  dəyişilməsində  insanların  pisixoloji  amillərinin  də  rolu 

vardır.  Insan  bahalanmaya,  orjinallığa  və  yeniliyə  doğru  sövq  etməyə  daha  çox 

həssas  olur.  gözəl  bir  geyimi  görən  hər  bir  şəxs  onu  özü  üçün  almağa  can  atır. 

Moda o zaman təsdiq edilmiş hesab olunar ki, əhalinin əksəriyyət hissəsi ona meyl 

etmiş olsun. 

Siluet  dedikdə  əşyanın  kölgəsinin  müstəvi  halında  bir  rəngli  əksi  başa 

dşülməlidir.  Siluet  məmulatın  bel  nahiyyəsinə  yapışma  dərəcəsi,  çiyinin 

hündürlüyü  və  eni,  qolunun  biçilməsi  və  ətəyinin  tərtibatı  ilə  xarakterizə  olunur. 

siluet  məmulatın  bədii  cəhətdən  tərtibatında  ən  əsas  element  sayılmaqla  modaya 

nisbətən daha çox hərəkətdə olur.  

16 

 

Geyimlərin estetik tələb xassələri onların təyinatı və istehlak şəraiti ilə təyin 

olunur.  Məsələn,  rəqs  və  ev  işi  üçün  istehsal  olunan  geyimlərin  forması  tamamilə 

biri-birilərindən  fərqlənir;  müəyyən  bir  formanı  yaratmaq  üçün  müəyyən  xassəli 

parça  lazımdır.  Məmulatın  təyinatından  asılı  olaraq  onun  rənginin,  həlli  və 

kompozisiyasının  səlisliyi  müəyyən  edilir;  müəllimlər,  ekskursiya  və  buna  bənzər 

sənət,  peşə  adamlarının  geyimlərində  rəngin  seçilməsi  elə  olmalıdır  ki,  baxan 

adamların gözünü yormamaqla onları özünə cəlb etməməlidir. Lakin bunun əksinə 

olaraq müğənnilərin geyimlərinin rəngi elə olmalıdır ki, o dinləyiciləri özünə daha 

çox cəlb edə bilsin. 

Geyimlərin  estetik  xassələri  nəinki  onun  modelindən  asılıdır,  həm  də 

materialın  xassəsindən,  konstruksiyasından  və  məmulatın  texnoloji  emalından  da 

çox asılıdır. Müasir gözəl geyimlərin yaradılmasında parçanın tərtibatını, xassəsini, 

lif tərkibini nəzərə almamaq mümkün deyil. Onun insan bədəninə düzgün oturması 

dəqiq konstruksiyalaşdırmanın yerinə yetirilməsindən çox asılıdır.  

  

2.Geyimlərə verilən gigiyenik tələblər.  

Geyimlərə verilən gigiyenik tələblər insanların həyat fəaliyyəti üçün olduqca 

zəruridir. Geyimlərin gigiyenik olması istehlakçıların həyat fəaliyyətini təmin edir. 

Belə  ki,  geyimlərin  gigiyenik  xassələrinin  yüksək  olması  istehlakçının  istilik 

itirməsini  azaldır,  bədəndə  daimi  temperaturun  olması  üçün  şərait  yaradır, 

orqanizmi mühafizə edir və müxtəlif iqlim şəraitində əmək qabiliyyətini saxlamağa 

imkan  verir.  Geyimlərə  verilən  gigiyenik  tələblər  insan  orqanizminin  fizioloji 

xüsusiyyətləri ilə sıx surətdə bağlıdır. 

Geyimlərə verilən gigiyenik tələblərin əsas vəzifəsi ondan ibarətdir ki, onlar 

insanın  normal  həyat  fəaliyyətini  təmin  etmiş  olsun,  istilik  itirilməsini  aşağı 

salmaqla bədənin daimi temperaturasının saxlanılması üçün lazımi şərait yaradsın, 

orqanizmanı  mühafizə  etməklə  müxtəlif  iqlim  şəraitində  insanın  iş  fəaliyyətini 

saxlaya  bilsin.  Bütün  göstərilən  bu  tələblər  bilavasitə  insan  orqanizminin  fizioloji 

xüsusiyyətləri sıxı surətdə bağlıdır.  

17 

 

Geyimlərin  gigiyenik  funksiyasını  nəzərə alaraq bu tələbləri iki əsas qurupa 

bölmək olar: 

1.  İnsan  bədənini  xarici  mühitin  xoşagəlməz  amillərindən  qoruya  bilməsi. 

Burada  aşağı  və  yüksək  temperaturanın  təsirləri,  artıq  günəş  şüalarının, 

küləyin, çənin, yağışın, qarın, mexaniki zədələnmələrin təsirləri daxildir.  

2.  Orqanizmanın  normal  funksiyasını  təmin  etmək  üçün  lazımi  şəraitin 

yaradılması. Buraya bədənin daimi temperaturasının saxlanılması,  maddələr 

mübadiləsi  məhsullarının (su buxarları, duzlar,  yağlar  və s.) kənar edilməsi, 

bədən  təmizliyinin  qorunması,  tozun,  çirkin,  mikroorqanizmilərin  bədənə 

daxil  olunmasının  qarşısının  alınması,  normal  qan  dövranının  təmin 

edilməsi,  normal  nəfəs  alma  və  bədən  hərəkətini  sərbəst  olaraq  təmin 

edilməsi kimi amillər daxildir. 

Baxmayaraq  ki,  müxtəlif  təyinatlı  geyimlər  üçün  bu  göstərilən  tələblərin 

əhəmiyyət  dərəcəsi  müxtəlifdir.  Lakin  istənilən  hər  hansı  bir  geyim  məmulatı 

yuxarıda  adları  çəkilən  gigiyenik  tələb  göstəricilərinə  malik  olmalıdır.  Məsələn,  

qış  geyimlərinə  qoyulan  əsas  gigiyenik  tələblərbədəni  soyuqdan  qoruması,  alt 

geyimlərinə  qoyulan  əsas  gigiyenik  tələblər  isə  insan  bədənində  baş  verən 

maddələr  mübadiləsi  məhsullarını  özünə  cəlb  etmək  və  ətraf  mühitə  verməkdən 

ibarətdir. 

Xüsusi  təyinatlı  geyimlər  insan  orqanizmasını  kimyəvi,  radioaktiv, 

bakterioloji  təsirlərdən  qorumaqla  yanaşı  onlar  bir  neçə  əlavə  tələblərə  də  cavab 

verməlidir.  

Gigiyenik  tələblərin  ödənilməsi  öz  növbəsində  bir  neçə  amillərdən  yəni 

materialların  xassəsindən  (lifin  növü  və  xassəsi,  parçanın  quruluşu,  həcmi  çəkisi) 

modelin  seçilməsindən,  məmulatın  konstruksiyasının  emalından  çox  asılıdır. 

 

Məlumdur ki, geyim insan bədəninin 80%-ə qədərini örtə bilir və bununlada 

bir  başa  günəş  şüalarının,  istinin,  küləyin,  yağışın  təsirindən  qorumaqla 

orqanizmanı  artıq  istilik  itirmədən  və  qızmadan  qoruya  bilir.  Geyim  ilə  bədən 

arasında mikroiqlim şəraiti yaradır.  

18 

 

Insanın  normal  həyat  fəaliyyətinin  qorunub  saxlanılmasında  geyimlərin 

formasının,  insan  ölçüsünə  uyğunluğunu,  onun  buxar  və  hava  keçirməsinin, 

hiqroskopikliyinin, 

çəkisinin 

ağır 

olmasının, 

az 

çirklənməsinin 

və 

elektrikləşməsinin  də  böyük  rolu  vardır.  Geyimlərin  gigiyenik  cəhətdən  əlverişli 

olmasında  materialın  rənginin  də  müəyyən  rolu  vardır.  Geyimin  rəngi  günəş 

şüalarının qəbul edilməsində və dəf edilməsində böyük əhəmiyyəti olduğundan isti 

şəraitdə belə geyimlərin əlverişli olması daha məqsədəuyğundur. Məlumdur ki, ağ 

material  günəş  şüalarını  98%  dəf  edirsə,  qara  material  isə  99,5%  udur.  Qırmızı 

rəng  istilik  şüalarını  yaxşı  dəf  edir  və  materialı  qızmadan  qoruyur.  Qara  material 

çirklənməni gizlədir, bununlada onun gigiyenik xassəsi pisləşir.  

Geyimlərin  gigiyenik  xassəsini  lazımi  tələb  göstəricilərinə  uyğun 

gəlməsində çirklənmənin  və elektrikləşmənin də  xüsusi rolu  vardır. Materialın toz 

götürməsi  onun  xarici  səthinin  xarakteri  ilə  müəyyən  olur.  Bundan  əlavə  burada 

lifinin  növü  və  məmulatın  konstruksiyasının  da  əhəmiyyəti  çoxdur.  Məlumdur  ki, 

hamar  səthli  material  tozu  az  götürür,  lakin  xovlu  və  mürəkkəb  tikiş  sırıqlarına 

malik  məmulat  nisbətən  çox  toz  götürə  bilir.  Geyimlərin  çirklənməsinə  təsir  edən 

ən  vacib  şərtlərdən  birisi  parçanın  elektrikləşməsidir.  Adətən  sintetik  və  süni 

liflərin  bəziləri  yüksək  elektrikləşmə  xassəsinə  malik  olduğundan  bu  növ 

materiallardan olan geyimlər istehlak zamanı asanlıqla çirklənirlər.  

3.Geyimlərə verilən istismar tələblər.  

Geyimlərə  qoyulan  ən  vacib  tələblərdən  birisidə  onun  istismar  müddətinin 

uzun olması və  yaxud xidmətinin daha çox olmasıdır. Geyimlərin  xidmət  müddəti 

dedikdə  məmulatın  dağılana  qədər  təqvim  müddəti  başa  düşülür  ki,  bunu  da 

saatlarla,  günlərlə,  aylar  və  illərlə  hesablayırlar.  Geyimin  xidmət  müddətinin 

qurtarması  istər  məmulatın  tam  dağılması  ilə  yaxud  da  onun  xassələrinin 

pisləşməsi,  modasının  dəyişməsi,  istehlakçının  boy  və  ölşüsünün  dəyişməsi  ilə 

başa çata bilər.  

19 

 

Xidmət  müddətinin  davam  etməsinə  birinci  növbədə  məmulatın  dağılmaya 

qarşı  davamlılığı  daha  çox  təsir  göstərir.  Məmulatın  dağılması  dedikdə  isə  nəticə 

etibarı  ilə  onun  xassəsinin  pisləşməsi  və  yaxud  parçalanıb  sıradan  çıxması  başa 

düşülür. Məmulatın dağılması bir neçə amillərin təsirindən baş verirş bunlardan ən 

başlıcası mexaniki, bioloji, fotokimyəvi təsirlərin kompleks halda təsiri, materialın 

müxtəlif  səthlər  vasitəsilə  sürtünməsi,  material  ilə  birləşdirilmiş  yerlərin  müxtəlif 

dartıcı  və  əyici  qüvvələrin  təsirindən  yorulması,  parça  və  digər  materialların 

havanın  oksigeni,  işıq,  rütubət,  temperatura  və  s.  təsirindən  köhnəlməsi  hesab 

edilir. Məmulatın dağıdıcı amillərin təsirinə qarşı əks dayanması onların geyilməyə 

qarşı davamlılığı adlanır.  

Beləliklə  məmulatın  xidmət  müddətinin  başa  çatmasına  iki  əsas  amil  təsir 

göstərir.  Məmulatın  dağılamı  yaxud  onun  xassələrinin  pisləşməsi  və  istelak 

şəraitinin  dəyişməsi  ilə  məmulata  olan  əhali  təlabatının  dəyişməsi.  Bununla 

bərabər məmulatda fiziki və mənəvi köhnəlmə gedir. 

Mənəvi  köhnəlmə  onunla  xarakterizə  olunur  ki,  məmulat  digər  yararlı 

xassələrini saxlamaqla  xarici  görünüşcə  istehlakçının  tələbini ödəmir,  materialının 

rəngi  onun  formasına  uyğunlaşmır  və  nəticədə  istehlakçının  ölçüsünə  uyğun 

gəlməməklə  məmulat  sıradan  çıxır.  Fiziki  köhnəlmə  məmulata  xarici  təsirlərin 

kompleks  halda  təsiri  zamanı  baş  verir.  Bu  təsirlərin  dərəcəsi  isə  onun  təyinatı  və 

istehlak şəraitindən çox asılıdır.  

Məmulatın xidmət müddətinə eyni zamanda onun formasının davamlılığı və 

istifadəsinin rahatlığıda böyük təsir göstərir. 

Son zamanlar tikili mallar istehsalında yaxşı formalaşma qabiliyyətinə malik 

xüsusi  parçalardan  istifadə  edilir.  Bunu  isə  xüsusi  arayışlandırıcı  maddələrin 

iştirakı ilə əldə edilir. Həmin maddə əzilməyə qarşı davamlılıq göstəricisi verir. 

Məmulatın  istifadəsi  zamanı  rahatlılığı  və  ona  qulluq  etmə  qaydası  insan 

bədəninin  ölçülərinin  düzgün  götürülməsindən,  konstruksiyalaşdırılma  zamanı 

20 

 

çertiyojların 

düzgün 

yerləşdirilməsindən, 

habelə 

detalların 

formasından, 

ölçüsündən, tikişlərin sayından, qatlanmalardan və s. çox asılıdır.  

Geyimlərin  xidmət  müddətinin  iqtisadi  amillərdən  asılılığı  vardır. 

Geyimlərin  ucuz  və  bahalılığı  ölkənin  iqtisadi  inkişafının  ümumi  səviyyəsi  ilə, 

sənayenin vəziyyəti ilə, tikiş sənayesinin texnologiyasının  müasirliyi və təşkili ilə, 

habelə digər işlərin obyektiv iqtisadi amilləri ilə təyin olunur.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

21 

 

1.3.  Tikili malların keyfiyyətini   

   formalaşdıran amillərin xarakteristikası. 

Tikili  malların  keyfiyyəti  onların  istehsal  prosesində  formalaşır.  Buraya 

etalon  nümunə  halında  olan  gələcək  məmulatın  layihəsinin  yaradılması  və  bunun 

əsasında  geyimin  tikiş  müəsisəsində  hazırlanması  daxildir.  Kişi  üst  geyimlərinin 

keyfiyyəti  bir  sıra  amillərdən  asılıdır.  Belə  amillərə  kişi  üst  geyimlərinin 

tikilməsinə  sərf  edilən  materiallar,  layihənin  keyfiyyəti  (model  və  quraşdırma)  və 

məmulatın hazırlanması aiddir.  

Paltarın  iri  qruplar  üzrə  küllü  miqdarda  kütləvi  və  seriyalı  istehsalı  dövlət 

tikiş  fabriklərində  yerli  sənaye  müəssisələrində  və  artellərdə  aparılır.  Kütləvi 

surətdə  eyni  tipli  tikili  məmulat  istehsalı  ixtisaslaşdırılmış  iri  tikiş  fabriklərində 

aparılır.  Belə  fabriklər  min  və  on  minlərlə  tikili  məmulat  buraxılır.  Seriyalı 

istehsalda  məmulat  ayrı-ayrı  seriyalar  üzrə  aparılır.  Seriyalar  iri  (500-dən  2000 

ədədə  qədər)  və  xırda  (  300-dən  500-ə  qədər)  ola  bilər.  Fərdi  sifariş  ilə  paltar 

tikdikdə  onun  ölçüsü  sifariş  verən  şəxsin  bədəninə  görə  təyin  edilir.  Buna 

baxmayaraq  kütləvi  surətdə  tikilmiş  paltar  istehlakçıların  əksəriyyətinin  boy  və 

ölçü tələbatına uyğun olmalıdır. Deməli, kütləvi surətdə paltar istehsal etmək üçün 

müxtəlif  insan  qamətlərini  öyrənmək,  ümumi  boy-ölçü  şkalaları  hazırlamaq 

lazımdır.  Ümumi  qəbul  edilmiş  ölçülər  uyğun  olmayan  adamlar  üçün  paltar  fərdi 

sifariş üzrə tiklir.  

Paltarların  kütləvi  surətdə  istehsalı  aşağıdakı  ardıcıllıqla  aparılan 

mərhələlərdən ibarətdir.  

1.modelləşdirmə, 

2.quraşdırma (konstruksiya prosesləri), 

          3.parçanın biçilməyə hazırlanması və biçilməsi,  

4.məmulatın tikilməsi, 

           5.bəzək əməliyyatı. 

22 

 

Birinci 

iki 

mərhələyə 

(modelləşdirmə 

və 

quraşdırma) 

paltarın 

layihələndirilməsi  deyilir.  Layihələndirmə  prosesləri  bütün  sifariş  edilmiş  mal 

partiyası  üçün  bir  dəfə  aparılır.  Yəni  modelin  layihəsi  hazırlanır,  onun  etalonu 

yaradılır və bu etalon üzrə məmulat hazırlanır. 

Paltarın kütləvi istehsalı üçün fiqurların təsnifatı. 

Adından  məlum  olduğu  kimi  kütləvi  tikiş  kütləvi  istehsalçılar  üçün 

hazırlanan  geyimlərin  istehsalında  tətbiq  edilir.  Bunun  özünə  məxsus  xüsusiyyəti 

vardır.  Burada  həmin  fiqur  olmur.  Burada  elə  ölçü  götürülür  ki,  həmin  ölçü 

əksəriyyət  istehlakçının  ölçüsünə  uyğun  gəlir. Burada ən çox rast  gələn  fiqur əsas 

götürülür. Bu  məmulatlar antropoloji ölçüləri götürməklə əldə edilir. Fiqurlar ölçü 

və formasına görə qruplaşdırılır. Standart tipli fiqurların aydınlaşdırılması standart 

antropoloji ölçülərin əsas vəzifələrindən birisi sayılır.  

Insan  bədəninin  ölçü  xarakteristikası  ayrı-ayrı  ölçüləri  və  yaxud  ölçü 

əlamətlərini  özündə  cəmləşdirir.  Geyimlərdə  istifadə  olunan  bütün  ölçü 

əlamətlərinə döş çevrəsinin, bədənin eni və uzunu ölçüləri aiddir.  

Tikiş  sənayesində  əsas  əlamətlər  kimi  ölçü,  boy  və  doluluq  göstəriciləri 

istifadə olunur.  

Geyimdə  ölçü  insan  fiqurunun  və  məmulatın  döş  yarımçevrəsinin  sm-lərlə 

uzunluğu  kimi  başa  düşülür.  Buna  uyğun  olaraq  tipik  fiqurların  ölçülərə  görə 

aşağıdakı  kimi  sinifləşdirilməsi  vardır.  Lakin  əvvəllər  ölçü  döş  çevrəsinin 

uzunluğunun  yarısı  kimi  götürülürdü  və  təsnif  edilirdi.  Hər  bir  ölçü  təsnifatı 

əslində kişilər üçün 92, 96,100,104,108 və sair kimi artırıla bilər.  

Ikinci  mühüm  göstərici  boydur.  Boy  dedikdə  bədənin  ayaqqabısız  baş 

nahiyyəsindən dabana qədər sm-lə uzunluğu kimi başa düşülür. Kişilərdə I boy 158 

sm-dən  başlayaraq    ±  3  (6  sm-ə  qədər  )  artırıla  bilər.  Kişilərdə  boy  0-7-yə  qədər, 

qadınlarda  isə  1-7-yə  qədər  olur.  Boy  üzrə  insan  fiqurlarının  təsnifatı  aşağıdakı 

kimidir. 

23 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Cədvəl 3. 

 

Boyun nömrəsi 

 

 

 

Kişilər 

               Qadınlar 

 

 

        Boy  

Boyun 

orta 

göstəricisi, 

sm-lə, 

 

         Boy  

 

Boyun  orta 

göstəricisi, 

sm-lə, 

 

 

 

 

O  -  kiçik 

146-151,9 

149 

     -  

- 

I  -  kiçik 

152-157,9 

155 

141-146,9    

144 

II  -  ortadan kiçik 

158-163,9 

161 

147-152,9 

150 

III -  orta  

164-169,9 

167 

153-158,9 

156 

I  V    -  ortadan 

böyük 

170-175,9 

173 

159-164,9 

162 

V  -  böyük 

176-181,9 

179 

165-170,9 

168 

V I  -  böyük 

182-187,9 

185 

171-176,9 

174 

VII  -  böyük 

 

188-194 

191 

177-183 

180 

 

 

24 

 

Böyüklər üçün olan hər bir geyim üçün 5 variantda boy uzunluğu vardır: I, II, III, IV 

və V. 

Doluluq  dedikdə  bel  və  omba  yarımçevrəsi  uzunluğunun  döş  yarımçevrəsi 

uzunluğuna (sm-lə) olan  nisbəti kimi başa düşülür. Bu  göstərici bədii  mürəkkəbliyi 

tipini və yaşlı adamların fiqurlarının yaş dəyişkənliyini xarakterizə edir. 

Doluluq  əhalinin  yaş  xüsusiyyətini  aşkar  edir,  yəni  böyük  doluluq  yaşlılar 

üçün və kiçik doluluq isə cavanlar üçün nəzərdə tutulur.  

Təcrübədə  bel  çevrəsinin  və  omba  çevrəsinin  uzunluğu  standartda  təsnif 

edilir. Kişidə 92 (döş qəfəsi ) ölçüdə bel çevrəsi 70-dən başlayır.  

Tikiş materialları. 

Paltarların  hazırlanması  üçün  materiallar  təyinatına  görə  əsas,  aralıq,  istilik 

mühafizə edən, hissələri birləşdirən, bəzək və furnitura materiallarına bölünür. Əsas 

materiallara  üz  materiaları  və  astarlıq  üçün  olan  yun,  ipək,  pambıq,  kətan, 

toxunmamış  materiallar,  süni  xəzlər,  zamşa,  təbii  gönləri  və  sairə  daxildir.  Son 

illərdə və hal hazırda süni və sintetik materialların tətbiqi daha genişlənmişdir. 

Paltarların  təyinatından  asılı  olaraq  müxtəlif  parça  və  digər  materiallar  tətbiq 

edilə  bilər.  Bu  materiallar  sürtünməə  davamlı,  yaxşı  isti  saxlayan  və  gigiyenik 

olmalıdır.  Süni  xəzlər  parça  və  trikotaj  əsaslı  olur.  Təbii  və  süni  gönlərdən  palto, 

yarım  palto,  kurtka,  baş  geyimləri  və  s.  hazırlanır.  Aralıq  üçün  olan  materiallar 

paltara  upruqluq,  bərklik  və  sair  üçün  işlədilir.  Bura  yan  (döş,  ətək)  üçün  bərklik 

verici  (kətan-tük,  yarımkətan,  pambıq)  tük  parça,  flizelin,  cuna,  tesma  və  s.  aiddir. 

Bunlar  özləri  də  müxtəlif  olurlar.  Məsələ  ,bərklik  vericilər  sıx,  saya,  rəngli  və  s. 

olur. 

Istilik  mühafizə  edici  material  kimi  vata(pambıq,  yun)  təbəqə,  vata  porolon, 

tiftik, süni gön, təbii gön, xəz, boyunluq, manjet və s. işlənilir.  

Paltarların  istehsalında  işlənən  bərkidici,  birləşdirici  material  kimi  –tikiş 

25 

 

sapları, yapışqan və termoplastik materiallar və s. daxildir. Bəzək materiallarına sap, 

iplik, muncuqlar, şüşə lifləri, kurujeva, tül, qaytan, lent və s. aiddir.  

Furnituralar  –  düymələr,  ilmələr,  toqqalar,  saplar,  basma  düymələr  və  s. 

aiddir. 

Paltarların modelləşdirilməsi. 

Geyimlərin  modelləşdirilməsi  dedikdə  birinci  növbədə  modelin  hazırlanması 

prosesi başa düşülür ki, gələcəkdə istər kütləvi halda, istərsədə fərdi halda geyimlər 

buna əsasən hazırlanır.  

Modelləşdirmənin  əsas    vəzifəsi  gözəl,  rahat  və  müxtəlif  fasonlu  gigiyenik 

tələblərə  cavab  verə  bilən  geyimlərin  hazırlanmasından  ibarətdir.  Geyim 

modellərinin  işlənib  hazırlanması  rəssam-modelçilər  və  konstruktorlar  tərəfindən 

müasir  modanın  istiqamətlərini,  istehsalın  və  ticarətin  vəziyyətini  nəzərə  almaqla 

başa çatdırılır.  

Geyimlərin  modelləşdirilməsi  modalar  evində,  tikiş  sənayesinin  təcrübi-

texniki laboratoriyalarında və son illərdə isə iri həcmli tikiş fabrikləri və birliklərinin 

eksperimental sexlərində həyata keçirilir. 

Modelləşdirilmə prosesi zamanı modelin əsasını yaradan onun forması sayılır. 

Bu  isə  özü  bir  neçə  amillərdən,  yəni  insan  bədəninin  formasından,  onun  yaşından, 

xarici görünüşündən, onun fəaliyyətinin xarakterindən, ilin vaxtlarından çox asılıdır.  

Geyim  formasının  insan  bədəninin  formasından  asılılığı  geyimin  təyinatı, 

habelə onlara qoyulan yararlılıq və gigiyeniklik tələbləri ilə sıxı surətdə bağlıdır. 

Geyimin  forması  və  rəngi  ilin  fəsilləri  dəyişdikcə  dəyişə  bilər.  Bununla 

bərabər o, estetik tələblərdən və modadan da çox asılıdır.  

Geyimlərdə  cizgilər  modelin  ümumi  konturunun  (çevrəsinin)  və  ayrı-ayrı 

detallarının konturunun yaradılmasında əsas rol oynayır. Geyimlərdə 3 qrup cizgilər 

mövcuddur: siluet, konstruktiv  və dekorativ cizgilər. Siluet cizgilərinə çiyin, bel və 

26 

 

aşağı hissə cizgiləri aiddir.  

Geyimlərdə əsas 4 cür siluet mövcuddur: bədənə yapışan, yarım yapışan, düz 

və sərbəst siluetlər.  

Geyimlərdə  yaradılmış  forma  müxtəlifliyi  3  əsas  yerə  bölünür:  ciddi,  idman 

və fantaziyalı forma.  

Ciddi  formalı  məmulatlar  üçün  düz  və  yığcam  cizgilər  düz  və  yaxud  da 

yarımyapışan siluet, arayışlandırma tətbiq edilmədən minimum detallara malik olma 

əsas elementlərdir. 

Idman formalı geyimlərdə insan bədəninin boy-buxunluluğu və idmançıya xas 

olan  elementləri  hiss  edilir.  Belə  geyimlər  üçün  üsdən  qoyulan  ciblər,  qapaqlar, 

kəmər,  manjetlər,  kəmərcik,  koketka  (büzmə),  arayışlandırıcı  sırıqlar  daha 

xarakterik haldır.  

Fantaziya  formalı  geyimlər  digərlərindənmürəkkəb  konstruktiv  və  dekorativ 

cizgilərin  olması,  detalların  müxtəlifliyi,  biçiminin  mürəkkəbliyi  və  müxtəlif 

arayışlandırıcılı olması ilə fərqlənir.  

Modelləşdirmə  prosesi  2  mərhələdən,  yəni  modelin  kompozisiyasının 

yaradılmasından  və onun  material  üzərində yerinə  yetirilməsindən  ibarətdir. Birinci 

mərhələdə  rəssam  modelçi  modelin  kompozisiyası  üzərində  işləyir.  Modelin 

kompozisiyası  eskiz  və  rəssamlıq  planında  tətbiq  oluna  bilər.  Modelin  şəkli 

rəssamın  fikrini  daha  dolğun  və  obrazlı  halda  ifadə  edə  bilər.  Elə  bu  mərhələdədə 

yaradılan model üçün parça və arayışlandırıcı materiallar seçilir. Sonra isə rəssamın 

fikri  materiallar  üzərində  ifadə  olunur  və  onun  detalları  parça  üzərində  qırmızı 

qələmlə  cızılır  və  onun  maketi  alınır.  Bu  əməliyyatdan  sonra  material  biçilməyə 

başlayır.  Bu  yolla  hazırlanmlş  model  bədii  şüra  üzvlərinin  baxımına  verilir.  Təsdiq 

edilmiş  modelin  layihəsi  modelləşdirici  təşkilata  verilir  və  burada  isə  detalların 

leqalları  hazırlanır  ki,  bununda  əsasında  kütləvi  halda  materialların  biçilməsi 

başlanır. Bununla bərabər modelləşdirici təşkilat tikiş fabriklərinə məmulatın texniki 

27 

 

sənədlərini də təqdim edir.  

Paltarın quraşdırılması (konstruksiyalaşdırılması) 

Paltar  istehsalında  quraşdırma  (konstruksiya)  prosesinin  çox  böyük 

əhəmiyyəti  vardır. Platarların konstruksiyalaşdırılması zamanı təsdiq edilmiş  model 

üzrə  məmulatın detallarının çertiyojları  hazırlanır, habelə  lekalların  hazırlanması və 

yoxlanılması başa çatdırılır.  Lekallar, yəni  məmulatın detallarının  ülgüsü kartondan 

və  kağızdan  hazırlanır.  Texniki  çertiyojları,  lekalları,  onların  yoxlanılmasının  və 

dəqiqləşdirilməsini geyimlərin konstruktorları hazırlayırlar. 

Geyimlərin  düzgün  konstruksiyalaşdırılmasından  asılı  olaraq  onun  rahatlığı, 

insan  bədəninə  düzgün  oturma  dərəcəsi,  material  sərfi,  texnoloji  prosesin  xarakteri 

kimi vacib əlamətlər müəyyənləşdirilə bilər.  

Tikili malların konstruksiyalaşdırılmasına aşağıdakı əsas tələblər qoyulur.  

1. 

Məmulatın  konstruksiyası  ilkin  modelin  nümunəsinə  tam  halda 

uyğun  gəlməlidir.  Buna  görə  də  hazırlanacaq  məmulatın  təsdiq 

edilmiş  modelə  tam  uyğun  gəlməsi  üçün  konstruksiyalaşdırma 

zamanı  ülgülərin  yoxlanılmasına  və  dəqiqləşdirilməsinə  daha  çox 

diqqət verilməlidir.  

2. 

Geyimlərin  konstruksiyalaşdırılması  geyimlərə  qoyulan  şəxsi 

tələblərin  yerinə  yetirilməsinə  tam  surətdə  uyğun  gəlməlidir.  Bu 

tələblərə  ölçünün  insan  fiqurunun  ölçüəlrinə  uyğunluğu,  istehlak 

zamanı  rahatlığı,  çəkisi,  istehlak  zamanı  etibarlılığı  və  s.  kimi 

tələblər aiddir.  

3. 

Geyimlərin  konstruksiyası  iqtisadi  cəhətdən  əlverişli  olmalıdır. 

materialın  xüsusi  çəkisi  istehsal  olunmuş  məmulatın  qiymətinin  85-

90%-ni  təşkil  edir.  Buna  görə  də  məmulatın  konstruksiyası  onun 

hazırlanmasına  minimum  material  sərfini  əvvəlcədən  nəzərə 

almalıdır,  bununla  bərabər  konstruksiya  biçilmə  prosesi  zamanı 

materialın minimum itkisini də əvəlcədən müəyyən etməlidir.  

28 

 

4. 

Məmulatın  konstruksiyası  texnoloji  olmalıdır.  texnologiya  dedikdə 

məmulatın  detal  və  qovşaqların  elə  konstruksiyası  başa  düşülür  ki, 

bu  kütləvi  istehsal  prosesi  zamanı  ən  yeni  və  müasir  avadanlıqlarla 

məmulatın emal edilməsi imkanını təmin edə bilsin. Konstruksiyanın 

texnologiyalılığı  modelin  ardıcıllığından,  tipliliyindən,  konstruksiya 

elementlərinin unifikasiya və standartlaşdırılmasından çox asılıdır.  

Modelin  ardıcıllığı  vahid  konstruksiya  əsasında  modelin  layihələşdirilməsi 

zamanı təmin olunur. Yeni modelin layihələşdirilməsi zamanı tipik konstruksiyanın 

istifadə  edilməsi  məmulatın  texnoloji  emalının  müasirləşdirilməsini  və  materialın 

müasir effektliliyini təmin edə bilir.  

Hazırkı  vaxtda  məmulatın konstruksiyalaşdırılması zamanı aşağıda  göstərilən 

bədən ölçüləri əsas götürülür.  

1. 

Çiyinli  məmulatların  konstruksiyalaşdırılması  üçün  fiqurların 

ölçülməsi  (palto,  jaket,  pencək,  don  və  s.).  Buraya  boyun 

yarımçevrəsi,  1-ci  döş  yarımçevrəsi,  2-ci  döş  yarımçevrəsi,  bel 

yarımçevrəsi, bedro  yarımçevrəsi, döş qəfəsinin eni, qabaqdan belin 

uzunluğu,  arxadan  belin  uzunluğu,  köndələn  halda  çiyinin 

hündürlüyü,  məmulatın  uzunluğu,  çiyin  endirməsinin  uzunluğu, 

kürəyin  eni,  üstdən  qolun  uzunluğu,  altdan  qolun  uzunluğu,  bilək 

yarımçevrəsinin uzunluq ölçüləri aiddir.  

2. 

Kəmərli  məmulatların  (şalvar,  yubka  və  s.)  konstruksiyalaşdırılması 

üçün  bədən  ölçülərinin  gösürülməsi.  Buraya  bel  yarımçevrəsinin 

uzunluğu,  bedro  yarımçevrəsinin  uzunluğu,  yan  tərəfin  uzunluğu, 

şalvar addımının uzunluğu, ayaq tərəfdən enin uzunluğu kimi ölçülər 

daxildir.  

Parçaların biçilməsi. 

Biçmə prosesi hazırlıq və əsas əməliyyatlardan ibarətdir.  

Hazırlıq 

əməliyyatlarına 

parça 

və 

digər 

materialların 

qəbulu, 

konfeksiyalaşdırma,  sərilmiş  halda  parçanın  sortlaşdırılması,  parça  kəsiklərinin 

29 

 

hesablanması, təbaşirləmə  və şəbəkənin  hazırlanması aiddir. Əsas əməliyyatlara  isə 

parçanın sərilməsi, biçilməsi və detalların dəstləşdirilməsi aiddir.  

Parça  və  digər  materialların  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  qəbulu  qüvvədə  olan 

təlimata və standartlara uyğun olaraq yerinə yetirilir. Parçaların yoxlanılması zamanı 

bütün  nöqsanlar  aşkar  edilir  qeyd  olunur:  bu  ona  görə  vacibdir  ki,  gələcəkdə 

parçaların  sərilməsi  və  biçilməsi  zamanı  həmin  nöqsanlar  ayrı-ayrı  detallara 

düşməsin.  Yoxlanılmış  parça  kəsiyi  üçün  onun  artikulu,  uzunluğu,  eni  və 

nöqsanlarının yerləşməsi üzrə pasport müəyənləşdirilir.  

Konfeksiyalaşdırma  dedikdə  üz  üçün,  astarlıq  üçün,  arayışlandırıcı,  furnitur 

üçün  və  xəz  materiallarının  seçilməsi  başa  düşülür.  Bu  işləri  tikiş  müəssisələrində 

rəssam-konfeksionerlər  texniki  sənədlərə,  model  nümunələrinə  və  ticarət 

təşkilatlarının  sifarişlərinə  əsasən  yerinə  yetirilir.  Rəssam-konfeksionerlər  modelin 

istehsala  buraxılması  üçün  xəritələr  hazırlayırlar.  Həmin  xəritədə  modelin  şəkli 

verilir, parçanın artikulu, rəngi və naxışı, astarı, aralıq materialları və arayışlandırıcı 

materialları  yapışdırılmış  halda  göstərilir.  Bu  xəritədəeyni  zamanda  sapın  nömrəsi 

və  rəngi,  xəinin  adı  və  rəngi,  modelin  ölçüsü,  boyu,  doluluğu  və  düyməsidə 

göstərilir. 

Sərilmə  üçün  parçanın  seçilməsi  ona  görə  lazımdır  ki,  biçmə  zamanı  bir  qat 

yox, bir neçə qat  halında polotno biçilə bilsin. Sərilmə zamanı eyni  rəngə, artikula, 

naxışa, rəngə, üz qatının növünə, fiziki-mexaniki xassələrinə, eninə görə eyni parça 

seçilməlidir. Bundan sonra parça kəsikləri hesablanır. 

Sərilmiş  parçanın  biçilməsi  təbaşirləmə  və  biçilmədən  əvvəl  hazırlanmış 

trafaretlərin  və  yaxud  şəbəkələrin  köməyi  ilə  yerinə  yetirilir.  Təbaşirləmə  dedikdə 

sərilmiş  parçanın  üst  qatından  bütün  detalların  cizgilərinin  çəkilməsi  başa  düşülür. 

Iri  partiyalı  eyni  fasona  malik  geyimlərin  istehsalında  təbaşirləmə  əvəzinə 

şəbəkələrdən istifadə olunur. Şəbəkə-müşənbə və qalın kağız üzərində kontur xətləri 

əvəzinə xırda deşikli ülgülər deməkdir. 

Biçmə sexində  həmin deşikli  ülgüləri parçanın  üstündə yerləşdirirlər  və onun 

30 

 

üzərinə pudra səpilməklə kontur cizgilərinin  izləri alınır. Ülgülərin biri-birilərindən 

nə məsafədə yerləşdirilməsinin böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır.  

Məmulatın  tikilməsi  işlədilən  parçanın  normalaşdırılması  tikiş  sənayesində 

əsas  yer  tutur.  Parçanın  normalaşdırılması  ondan  ibarətdir  ki,  istehsal  olunan 

məmulata  sərf  olunan  parça  istifadəsinin  mütərəqqi  normasını  hesablaya  bilsin. 

Parça  sərfinin  norması  ülgülərin  ən  yaxşı  yerləşdirilməsi  təcrübələri  hesabına 

müəyyənəlşdirilir.  Biçmə  stollarının  üstünə  8-12  metr  uzunluğunda  parça  sərilir. 

Sərilmənin  hündürlüyü  polotnonun  miqdarından  asılıdır.  Məsələn,  drap  parçalar 

üçün 18-26-ya qədər, komvol parçaları 60-80, zərif  mahud parçaları 40-60, pambıq 

parça  50-70,  astarlıq  ipək  parçalar  80-100,  astarlıq  pambıq  parçalar  isə  80-160  qat 

sərilir.  Sərilmiş  parçanın  biçilməsi  hərəkət  edən  və  hərəkət  etməyən  biçici 

maşınların  köməyi  ilə  yerinə  yetirilir.  Əvvəlcə  sərilmiş  material  hərəkət  edən 

maşınların  köməyi  ilə  ayrı-ayrı  hissələrə  bölünür  və  sonra  isə  tərpənməyən 

maşınlarla  detallar  kontur  cizgiləri  üzrə  biçilir.  Biçilmədən  sonra  alınmış  geyim 

detalları  keyfiyyətcə  yoxlanılır,  onların  ölçü  və  formaları  dəqiqləşdirilir,  kökləmə 

yerləri ciblərinin yerləri və s. yerlər qeyd olunur. Nöqsanlı detallar aradan götürülür, 

əgər mümkündürsə yenidə düzəldilir. 

Biçilmiş  detalların  dəstləşdirilməsi  dedikdə  eyni  ölçüyə  boya  və  doluluğa 

malik  olan  məmulatın  üz,  astar  və  aralıq  detallarının  dəstləşdirilməsi  başa  düşülür. 

Yoxlanılmış  detal  dəstləri  parçalara  qablaşdırılır  və  ambarlarda  saxlanmaya  və 

yaxud tikiş sexlərinə göndərilir.  

Paltarların tikilməsi əməliyyatı. 

Platarların tikilməsi əməliyyatı biçilmiş geyim detallarına məmulat tikməkdən 

ona  həcmi  forma  və  mövcud  madelə  uyğun  olaraq  lazımi  mal  görnüşü  vermək 

məqsədindən ibarətdir.  

Kütləvi  istehsalla  mal  buraxan  bütün  tikiş  fabrikləri  tikiş  prosesini  axın 

halında  təşkil  etmişdir.  Burada  isə  bütün  istehsal  mərhələsi  ardıcıl  texnoloji 

əməliyyatlara  bölünməklə  bütöv  tikiş  prosesi  başa  çatdırılır.  Müasir  şəraitdə  tikiş 

31 

 

fabriklərində başlıca olaraq konveirli axından istifadə olunur. 

Tikiş prosesində tətbiq olunan çox saylı əməliyyatlar 3 ardıcıl qrupa bölünür.  

1. 

Hazırlıq  əməliyyatları  –  buraya  geyimin  ətəyi  və  kürəyinin 

hazırlanması,  ətək  və  kürək  hissəsinə  daxil  olan  detalların  biri-

birlərinə birləşdirilməsi,  isti-nəm  üsulu  ilə  detallara  lazımi  formanın 

verilməsi,  ciblərin  hazırlanması,  qolun  və  boyunluğun  hazırlanması, 

xırda  detalların  hazırlanmsı,  aralıq  və  astarlıq  materialların 

hazırlanması. 

2. 

Quraşdırma  əməliyyatı  –  buraya  geyimin  əsas  tərkib  hissələrinin 

(ətək  aralıq  materialı  ilə  birlikdə,  ətəklə  bort  altı  materialın, 

istilikverici  aralıq  materialının  və  məmulatla  astarın  birləşdirilməsi) 

bir-birlərinə birləşdirilməsi daxildir. 

3. 

Son  arayışlandırma  əməliyyatı  –  burada  məmulatın  təmizlənməsi, 

son  ütülənmə  və  buxara  verilmə,  məmulatın  arayışlandırılması  və 

onun markalandırılması daxildir.  

Bütün  tikiş  prosesi  3  qrup  texnoloji  əməliyyatları  özündə  cəmləşdirir:  geyim 

detallarının birləşdirilməsi, nəmli isti emal edilmə və son arayışlandırma əməliyyatı. 

Geyim detallarının birləşdirilməsi – bir-birlərinə birləşdirilməsində ən çox sap 

sırıqlarından,  tikişlərdən  və  bəndlərdən  istifadə  olunur.  Bunlar  da  əl  və  maşınla 

yerinə  yetirilir.  Bundan  əlavə  son  zamanlarda  geyim  detallarının  biri-birlərinə 

birləşdirilməsində  yapışqan  üsulundan  da  istifadə  olunur.  Termoplastiki  polimer 

materiallarından  məmulat  istehsalı  zamanı  detalların  qaynaq  edilmə  üsulundan  da 

istifadə olunur.  

Sap  tikişləri  ilə  yanaşı  son  zamanlarda  geyim  detallarının  birləşdirilməsində 

xüsusi  təyinatlı  yapışqanlardan  da  istifadə  olunur.  Belə  yapışqanlara  termoplastiki 

BF-6, PVB – K1(polivinil butirol), PA-548, PA-54 və s. tipli yapışqanlar aiddir. 

Məmulatın  nəmli  istitmə  emalı  –  bu  emal  üsulu  tikili  məmulat  istehsalında 

çox  məsuliyyətli  əməliyyat  sayılır.  Nəmli-isitmə  üsulu  ilə  məmulata  lazımi  həcmi 

32 

 

forma  vermək,  tikiş  yerlərini  ütüləmək,  detalların  qırışıqlarını  və  ilişikliklərini 

aradan  qaldırmaq,  ləkə  zolaqlarını  və  s.  yox  etmək  mümkündür.  Nəmləşdirmə  - 

isitmə  üsulu  ilə  məmulat  emal  edildikdən  sonra  soyudulur  və  daha  sonra  isə 

qurudulur. 

Son  arayışlandırma  əməliyyatı  –  tikiş  prosesindəki  bu  əməliyyata  ilgəklərin 

açılması,  düymələrin  tikilməsi,  qarmaqların  və  knopkaların  tikilməsi,  bəndlərin 

hazırlanması, məmulatın təmizlənməsi, axırıncı dəfə ütülənməsi və buxara verilməsi 

kimi əməliyyatlar daxildir.  

Ilgəklər bəxyələnmiş ilməkli  və üstdən qoyulmuş  formada olur. Bunlarda hər 

şeydən əvvəl məmulatların çeşidi və növlərindən asılıdır.  

Düymələr  məmulatın  üzərindən  həm  düymələmə  və  həmdə  arayışlandırıcı 

məqsəd  üçün  tikilir.  Düymələmək  üçün  düymələr  dayaqlı,  arayışlandırıcı  məqsədli 

düymələr isə parçaya yapışmış vəziyyətdə tikilir. 

Təmizləmə zamanı məmulatda olan artıq sırıq sapları yox edilir. Sapların artıq 

ucları  kəsilib  atılır,  pambıqdan,  tozdan,  təbaşirdən,  qələm  izlərindən,  yağ 

ləkələrindən  və  s.  təmizlənir  daha  sonra  məmulat  sonuncu  dəfə  ütülənib  hazır 

məmulat halına salınır.