Falsafa asoslari

«Madaniyat» tushunchasi. 
Bu tushuncha (arabcha shaharga oid, 
farovon maskasn, taraqqiyot o‘chog‘i) tabiat va o‘zaro munosabat- 
larda aks etadigan inson faoliyatining o‘ziga xos shaklini ifodalaydi 
va individning hayotiy faoliyati (shaxsiy madaniyat), ijtimoiy gu- 
ruh yoki jamiyatning faoliyat usuli (ijtimoiy madaniyat)ni aks et­
tiradi. Dastlab madaniyat tushunchasi insonning tabiatga maqsadga 
muvofiq tarzda ta’siri (yerga ishlov berish, tabiiy boyliklardan foy­
dalanish va h.k.) hamda insonning o‘zini tarbiyalashi va bilim olish 
ma’nosida qollangan bolsa, keyinchalik turli xalqlar madaniyat­
ning o‘zaro yaqinlashuvi, munosabatlarining ifodasi olaroq jahon 
madaniyati, tamaddunlar madaniyati tushunchalari paydo boldi.
Inson faoliyatining ikki asosiy turi — moddiy va ma’naviy 
yaratuvchanlikka ko‘ra, madaniyat moddiy va ma’naviy madani- 
yatlarga bolinadi. Moddiy madaniyat moddiy faoliyatning barcha 
sohalari hamda ularning har birida erishilgan natijalar — mehnat 
qurollari, turar-joy, kundalik turmush buyumlari, kiyim-kechak, 
transport, aloqa vositalari va shu kabilarni o‘z ichiga oladi.
156

---

Ma’naviy madaniyatga aqliy va ma’naviy yaratuvchanlik sohalari
— bilim, odob-axloq, ta’lim-tarbiya, huquq, falsafa, din, nafosat, 
fan, san’at, adabiyot, folklor, asotirlar va shu kabilar kiradi.
Uyg‘onish 
va 
ma’rifatparvarlik 
davrlarida 
madaniyat 
yetukligi deganda inson va jamiyat hayotida insonparvarlik, 
ma’rifatparvarlik g£oyalari ustuvor o£rin tutishi lozimligi tushunil- 
gan. Jamiyatdan tashqarida madaniyat mavjud. Masalan, Ijtimoiy 
munosabatlardagi har qanday o£zgarish madaniyatga ta’sir etadi 
va unda bu munosabatlar qanday natijalarga olib kelishi o£ziga 
xos tarzda namoyon bo£ladi. Shu bois madaniyat nafaqat o‘tmish 
yoki bugungi kun, balki kelajakka nisbatan munosabatning ifo- 
dasi hamdir. Madaniyat inson faoliyatining ham mahsuli, ham 
sifat ko‘rsatkichi. Insoniyat o£zi ham pirovard natijada madani­
yat mahsulidir. Madaniy muhit qanday bo£lsa, inson ham shun­
day shakllanadi. Madaniyatning ijodkori, eng avvalo, xalq. Xalq 
madaniyatida ajdodlar yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar 
jamlangan. Ularni o£zlashtirmay, bilmay turib, madaniyatli kishi 
bo£lish mumkin emas, madaniyat rivojida noyob iste’dod sohib- 
lari: fan, adabiyot, san’at ahli ham katta o‘rin tutadi. Ular tufayli 
madaniyatda yangi yondashuv, ijod turlari, badiiy-estetik qarash­
lar yuzaga keladi. Bugungi kunda jahon miqyosida keng tarqalgan 
ayrim kasb turlari madaniyatning alohida shakli sifatida e’tirof 
etiladi. Masalan, kitobat madaniyati, kulolchilik madaniyati, bi- 
nokorlik, mashinasozlik, temirchilik, ipakchilik madaniyatlari va 
h.k. Bundan tashqari, fanda madaniyatning barcha xalqlar hayo­
tida alohida o£rin tutadigan turlari ham qayd etiladi. Masalan, 
qishloq xo£jaligi madaniyati, texnologik madaniyat, mintaqaviy 
madaniyat va h.k. Bu hoi madaniyat turlarini alohida-alohida 
hamda qiyosiy o£rganish yondashuvining shakllanishi, fanning 
alohida tarmog£i sifatida ajralib chiqishiga olib keldi.