Falsafa asoslari

Temuriylardan keyingi ijtimoiy jarayonlar va falsafiy tafakkur. XVI asrdan boshlab Movarounnahrda o‘zaro urushlar, nizo- lar avjga chiqdi, Temuriylar davlati inqirozga yuz tutib, mayda davlatlarga bo‘linib ketdi. Natijada Shayboniylar davlati tuzildi, 1510-yilda Shayboniyxon Ismoil Safaviy lashkarlari tomonidan o‘ldirilganidan so‘ng, markazlashgan davlat inqirozga yuz tutdi.

Shayboniylardan Abdullaxon va uning o‘g‘li Abdulmo‘min va- fotidan so‘ng, XVI asr oxirida bu davlat barham topib, hokimiyat ashtarxoniylar sulolasiga o‘tdi. Imomqulixon (1611—1642) davrida davlat birmuncha mustahkamlangan bo‘lsa-da, keyingi davrlar- da taxt uchun kurashlar davom etdi. Bu esa iqtisod, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’at ravnaqiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Ayniqsa, tabiiy-ilmiy fanlar rivoji zaiflashdi, dunyoviy bilimda tanazzul ro‘y berdi.

XVI—XVII asrlarda falsafiy va axloqiy fikr sohasida Poshshoxo‘ja, Mirzajon ash-Sheroziy al-Bag‘naviy, ibn Muham- madjon Yusuf al-Qorabog‘iy, Muhammad Sharif al-Buxoriy va boshqalarning asarlarini ko‘rsatish mumkin. Bundan keyinroq xalqimiz falsafiy tafakkuri tarixida Boborahim Mashrab, So‘fi Olloyor, Turdi Farog‘iy va boshqalarning ijtimoiy-falsafiy qarash- lari muhim o‘rinni egalladi.

Ular orasida Mashrabning ijtimoiy-falsafiy va axloqiy fikrlari e’tiborga sazovordir. Boborahim Mashrab (1640—1711) Naman- ganda tavallud topadi. U Mulla Bozor Oxunddan diniy-tasav- vufiy talimot sirlarini o‘rganadi. Keyinchalik esa Ofoq Xo- jaga muridlik qiladi, 1675-yilda Namanganga qaytadi. Mashrab o‘zining ma’naviy ustozlari sifatida Boyazid Bistomiy va Mansur Hallojlarni e’tirof etadi, keyingi hayotida Yaqin va 0‘rta Sharq mamlakatlarining ko‘p joylarida xususan, Toshkent, Turkiston, Samarqand, Buxoro, Andijon, Xo‘jand, Bidaxshon va boshqa yerlarda bo‘ladi. U umrining oxirida Balxda bo‘lib, Qunduzda Mahmud Qatag‘on tomonidan qatl qilinadi.

57

0‘zining ijtimoiy-falsafiy flkrlari bilan Markaziy Osiyo madaniyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan shoir va faylasuf Mirza Ab- dulqodir Bedildir (1644—1721). Bedil ilmning ko‘p sohalari, xusu- san falsafa, adabiyot, san’atshunoslik bo‘yicha ijod qildi. U hind, arab, eron, ko‘plab Osiyo xalqlarining ilmiy merosini chuqur o‘zlashtirgan yetuk olimdir. Bulardan tashqari, Bedil Sa’diy, At- tor, Jomiy, Hofiz, Navoiylarning she’riyati, dunyoqarashini puxta bilgan. Vaxdati-mavjud oqimi tarafdorlari sirasiga kirgan. Uning muhim asarlari «Chor unsur», «Irfon», «Ruboiyot», «G‘azaliyot» va boshqalardir.

Mirza Bedil ijtimoiy-siyosiy qarashlarida jamiyat, inson, dav- lat va uning kelib chiqishi, uni boshqarish yo‘llari, dehqonchilik va uning foydasi haqida fikr yuritdi. Ayniqsa, u insonni yuksak darajaga ko‘tardi, uning irqi, dini va millatidan qat’i nazar hur- matga sazovor ekanligini uqtirdi. U odamlardagi vatanparvar- lik, mehnatsevarlik, vafodorlik, sahiylik, samimiylikni qadrladi, dangasalik, takabburlik, ochko‘zlik, yolg‘onchilik, makkorlikni qoraladi. Bedilning insonparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan ijtimoiy va falsafiy g‘oyalari o‘sha davrda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Olim o‘zining falsafiy qarashlari bilan 0‘zbekiston va Hindiston o‘rtasidagi madaniy, ilmiy va do‘stlik aloqalarini mustahkam- lashga katta hissa qo‘shdi.