Falsafa asoslari

Rim imperiyasi davri va o‘rta asrlarda Yevropa falsafasi. Yev- ropada qadimgi Yunon va Rim davridan o‘rta asrlar falsafasiga- cha, ya’ni miloddan ilgarigi I asrdan milodning XIV asrigacha, bir yarim ming yil davomida bir qancha oqimlar paydo bo‘ldi va amal qildi. Bu davr falsafasida ikki xil jarayonni ko‘rish mumkin: 1. Xristianlikning shakllanib davlat dini va mafkurasiga aylani- shi. 2. 0‘rta asrlarga kelib inkvizitsiyaning ustuvor yo‘nalishga aylanishi. Gnostika, apologetika, patristika, realizm, nominalizm va boshqa oqimlar o‘sha davr falsafasining qiyofasini belgilaydi.

Gnostiklar. Bu davr falsafasida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan gnostit- sizm eramizning 150-yillarida o‘zining yuksak ravnaqiga erisha- di. Ular shunday falsafiy taMimot yaratdilarki, ularning fikricha Xudo ruh sifatida yovuzlikda mutlaqo sof, inson esa o‘z tabiati- ning ruhiy jihati bilan Xudoga moslashgan. Bu masalada gnostit- sizm faylasuflari xristianlikni yunon falsafasi bilan birlashtirishga harakat qildilar. Agar bu urinishda gnostitsizm g‘alaba qilsa, xris- tianlik qadimgi dunyoning navbatdagi falsafiy dini bo‘lib qolar edi va shunday bo‘ldi ham. 354-yilda Pompey sobori xristianlikni Rim imperiyasining asosiy dini deb e’lon qildi.

Dualizm — gnostitsizmning asosiy yo‘nalishi, bu oqim taraf- dorlari moddiy va ruhiy dunyo o‘rtasida mustahkam chegara mavjud deb ta’kidlaydilar. Ular ta’limotida materiya • hamma vaqt yovuzlik timsolidir. Bundan ular Xudo hech mahal mod-

69

diy dunyoni yaratishi mumkin emas, deb hisoblaydilar. Gnostik- lar tomonidan e'lon qilingan darveshlik (asketizm) o‘rta asrlarda monaxchilikning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.

Apologetlar xristianlik tarixida I va III asrlarda vujudga keldi. Apologetika so‘zining lug‘aviy ma’nosi «himoya qilish» — de- makdir. Apologetlar hukumatning xristianlikka bo‘lgan dush- manligini bartaraf qilishga, Rim davlatining xristianlikni ta’qib qilishi hech qanday oqlashga loyiq emasligini isbotlashga harakat qilganlar, o‘z asarlarida mushriklik (ko‘p xudolik) adabiyotlari- dan olingan bahslashish (dialog) shaklidan, yoki apologetikaning mumtoz shaklidan foydalanganlar. Apologetlar asarlarida ikki an’ana yaqqol sezilib turadi. Ya’ni inkor qilish va tasdiqlash. Ular eng avval mushriklar tomonidan xristianlikka qo‘yilgan ayblar — g‘ayriodatiy harakatlar, dabdababozlik kabilarni inkor qilganlar. Xristianlikning sofligini esa tasdiqlaganlar. Bu sohada Yustin- ning «Birinchi apologeya», «Ikkinchi apologeya» asarlarini, Tu- lean va Anaksagor kabi faylasuflar faoliyatini ta'kidlash lozim.

«Patristika» so‘zi «ota» («padre») so‘zidan kelib chiqqan. Bu nom bilan odatda G‘arbda yepiskoplarni ularga hurmat sifatida ataganlar. Mashhur bo‘lgan cherkov otalaridan biri Ioan Zlatoust (347—407) edi. Uning 640 ta da'vatlaridan ko‘pchiligi avliyo Pavel nomalarining sharhi edi. Uning asarlarida Injilni amaliy qo‘llash sof axloqiy masalalar bilan qorishib ketgan.

G‘arbda eng yirik cherkov otalaridan biri «Pok» degan unvon- ga sazovor bo‘lgan Avreliy Avgustin (354—430) bo‘lib hisoblanadi. U faylasuf va islohiyotchi bo‘lgan. Avgustin o‘z hayotini yepis- koplikka, tadqiqotchilikka, adabiyotga bag‘ishlaydi. U 100 ga yaqin kitob, 500 ta da'vat va 200 ga yaqin nomalar yozadi. Uning o‘sha davrdagi eng mashhur asarlaridan biri «Sig‘inish» 401-yilda yozilgan. Bu asarda u o‘zining xristianlikkacha bo'lgan hayotini yozadi. Unda Tavrot oyatlari ramziy — timsoliy bayon qilinadi. U mushriklik falsafasini qoralaydi. Uningcha, bu falsafa insonni xristian dinichalik hech mahal haqiqatga olib kelmaydi. Avgustin bahs shaklida boshqa (dialog) falsafiy asarlar ham yozgan.

«Sxolastika» so‘zi yunoncha «shkola»dan («shola») olingan bo‘lib, «o‘qish joyi», «maktab» ma’nolarini anglatadi. Buyuk Karl

70

saroyida o'qituvchilik qilganlarni, yoki umuman saroy maktabi- dagi o‘qituvchilarni sxolastlar deb ataganlar. Shuningdek, dinni o‘rganishda falsafani tatbiq qilgan o‘rta asr olimlarini ham sxolast- lar deb ataganlar. Sxolastikani ma’lum darajada ilohiyotni aqlga moslashtirish, dinni tafakkur yordamida quvvatlashga bo‘lgan intilish deb ham baholash mumkin. 0‘sha davrda ilohiyotni muqaddas kitoblar aqidalari asosida emas, balki falsafiy nuqtayi nazardan tadqiq qilish taqozo qilinardi. Sxolastlarning maqsadi e’tiqod aqlga muvofiqmi degan savolga javob berish bo‘lgan.