Falsafa asoslari

«Ontologiya» atamasi. Falsafaning ko‘plab sohalari va turli yo‘nalishlari bor. Ular orasida borliq to‘g‘risidagi fan «Ontologi- ya» muhim o‘rin egallaydi. Ontologiyaning predmetini borliq tashkil etadi. Uning mazmuni borliq va yo‘qlik, me’yor va sifat, miqdor va o‘lchov, makon va zamon, harakat va o‘zgarish kabi tushunchalar orqali yoritiladi.

0‘z o‘rni va ahamiyatiga ko‘ra asl falsafani o‘rganish aynan ontologiyadan boshlanadi. Shuning uchun ham o‘tmishda yasha- gan faylasuf va mutafakkirlar ijodida ontologiya qamrab oladigan borliq va mavjudlik, koinot va olam, botiniylik va zohiriylik, bor- lik va yo‘qlik, materiya va harakat, makon va zamon, cheklilik va cheksizlik, inson va jamiyat borlig‘i bilan bog‘liq masalalarga alohida ahamiyat berilgan. Falsafa tarixida ushbu sohaga doir turli oqimlar va yo‘nalishlar shakllangan.

90

«Ontologiya» atamasi borliq haqidagi talimot ma’nosida ilk bor R.Goklenius (1636-yil) va LKlauberg (1646-yil) tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. Lug‘aviy ma’noda u yunoncha «on- tos» — borliq va «logos» — talimot degan mazmunni anglatadi. G‘arb faylasufi X.Volf tadqiqotlari bu atamaning keng tarqalishi- ga asos yaratdi va u falsafaning asosiy mazmunini tashkil etuvchi muhim bolimini ifodalay boshladi.

«Borliq tushunchasi»L Faylasuflar qadim zamonlardan buyon «borliq» va «yo‘qlik» haqida bahs yuritishgan. Ular borliqning vu- judga kelishi, mohiyati, xususiyatlari va shakllari haqida ko‘plab asarlar yozishgan. Xo‘sh, borliq nima? Bu savol bir qarashda juda oddiy ko‘ringani bilan unga shu choqqacha barcha kishilarni birday qanoatlantiradigan javob topilgani yo‘q. Bu holat bor- liqqa turlicha nuqtayi nazarlardan qarashlarning mavjudligi bi- lan izohlanadi. Masalan, ayrim faylasuflar borliqni moddiylik, moddiy jismlar bilan bog‘lab tushuntirishadi. Ularning nuqtayi nazarlaricha, borliq — obyektiv realliknigina qamrab oluvchi tu- shunchadir. U holda fikr, inson tafakkuri, o'y-xayollarimiz borliq tushunchasidan chetda qolar ekanda, degan savolga ular, bunday tushunchalar obyektiv reallikning hosilasidir, deb javob berishadi.

Falsafaning borliq haqidagi ta’limotni izohlaydigan qismi — ontologiya deb ataladi (bu tushunchani falsafada birinchi bor X. Volf qo‘llagan). Olam va borliq masalalarini falsafaning ana shu sohasi o‘rganadi.

Yo‘qlik hech nima demakdir. Hamma narsani hech narsa- ga aylantiruvchi, hamma narsaning ibtidosi ham, intihosi ham yo‘qlikdir. Bu ma’noda yo‘qlik cheksizlik, nihoyasizlik va man- gulik bilan birdir. Yo‘qlik chekingan joyda borliq paydo bo‘ladi. Demak, borliqning bunyodkori ham, kushandasi ham yo‘qlikdir. Borliq yo‘qlikdan yo‘qlikkacha bo‘lgan mavjudlikdir. Yo‘qlikni hech narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydi. Fanda yo‘qlik nima, degan savolga javob yo‘q.

Hozirgi zamon fanlarining xulosalariga ko‘ra, atrofimizdagi har qanday jism molekulalardan tashkil topj ;an, molekulalar esa

¹ Ushbu qism f.f.d., prof. B. Turayev asarlari asosida tayyorlandi.

91

atomlardan tuzilgan. Atomlar murakkab tuzilgan yadro va elekt- ron qobiqlardan iborat. Atomning elektron qavatlari bir-biridan va atom yadrosidan muayyan uzoqlikda joylashgan bo‘ladi. Eng sodda atom hisoblanuvchi vodorod atomining yadrosi bitta pro- tondan, murakkabroq atomlarning yadrosi esa, proton va ney- tronlardan tashkil topadi, proton va neytronlar kvarklar va ularni tutashtirib turuvchi glyuonlar (glyuon — yopishtiruvchi degan ma’noni beradijdan tashkil topgandir. Proton va neytron nuklon- lar (lot. nucleus — yadro, o‘zak) hisoblanadi, nuklonlar va xipe- ron (yun. hiper - ustida, yuqoridan tashqari)lar, barionlar (yun. barys — og‘ir) deyiladi. Bular og‘ir zarrachalar sifatida kuchli o‘zaro ta’sirlar maydonida bo‘lib, adronlar (yun. adros — kuchli) gruppasiga mansub.

Organik va anorganik moddalar molekula tuzilishi bilan bir- biridan farq qiladi. Jonli organizmlar organik moddalardan tashkil topgan bo'ladi. Jonli organizmlarning tarkibi asosida hujayralar va hujayra sistemalari yotadi. Yer shari atrofini qurshab turuvchi biosferani bir butun jonli sistema deb olish mumkin. Mikroorga- nizmlar, o‘simlik dunyosi, hayvonot dunyosi va insonning o‘zaro aloqadorliklari bu biosferaning mavjudligini ta’minlab turadi.

Ma’lumki, Yer shari va o‘z atrofida harakatlanuvchi Oy bilan birga yilda bir marta quyosh atrofini aylanib chiqadi. Bu sistema ham biosferaga o‘z ta'sirini o‘tkazadi. Yer yuzida mintaqalarning farq qilishi, fasllarning almashinuvi ana shu sistema harakati bi- lan bog‘langandir. Quyosh va uning atrofida harakatlanuvchi say- yoralar, ularning yo'ldoshlari, asteroidlar, meteoritlar, kometalar va kichik planetalar birgalikda quyosh sistemasini tashkil etadi. Quyoshdan eng uzoqda joylashgan planeta Pluton uning atrofini 247 yarim yilda bir marta to‘liq aylanib chiqadi, ya’ni Yer yili — 365,25 kunga teng bo‘lsa, — Pluton yili 247ta Yer yiliga tengdir.

Quyosh sistemasi millionlab yulduzlarni o‘z ichiga oluvchi Ga- laktika (Somon yo‘li) tarkibiga kiradi. Uning diametri 94,6 mln. yorug‘lik yiliga teng. Undan keyingi sistema galaktikalar to‘pi bo‘lib, uning diametri 1 megaparsekka teng, u 30 tagacha galak- tikani o‘z ichiga oladi (1 parsek (3,26 yo. y.). Keyingi sistema — galaktikalarning mahalliy to‘pi, unga 2 ta gipergalaktika va 27 ta


92

mitti galaktikalar kiradi. Majmuada 500 tagacha galaktika bo‘ladi, uning diametri — 5 megaparsek. Galaktikalar majmuasi galakti- kalarning o‘ta majmuasiga birlashadi, uning diametri 40 mega- parsek bo‘lib, o‘zida 10 mingdan ziyod galaktikani birlashtiradi. 0‘ta yirik majmualar koinotning boshqa strukturaviy birliklariga kiradi. Koinotning radiusi esa 15—20 mlrd. yo.y. tengdir.

Bu sistemalarni falsafiy jihatdan umumlashtirib, borliqning moddiy ko‘rinishlarini turli xil struktura darajalariga ajratish mumkin.

Sifatiy jihatdan materiya ikki xil shaklda, ko‘rinishda uchray- di: moddasimon va nomodda ko‘rinishida. Materiyaning mod- dasimon ko‘rinishdagi shakllari ikkiga, modda va antimoddaga ajraladi. Bular bir-biri bilan chambarchas bog'langan bo‘lib, ular to‘qnashganda keskin sifatiy o‘zgarish ro‘y beradi, ya’ni modda- ning moddaviy ko‘rinishi nomoddaviy ko‘rinishga aylanadi. Ma- teriyaning nomoddaviy ko‘rinishi ham ikki xil shaklda uchraydi: maydon va nurlanish. Muayyan maydondagi nurlanishlar fizik vakuumda (fizik vakuum fizik jismlardan xoli bo‘lgan joy) mod- diy zarrachalarning hosil bo‘lishiga imkon beradi. Xullas, bular ham bir-biri bilan chambarchas bog‘langandir. Materiyaning biz yuqorida qayd etgan ko‘rinishlaridan boshqacha ko‘rinishdagi turlari ham bo‘lishi mumkin. Ularning tabiati hali fanga ma’lum emas. Agar biz borliqning moddiy ko‘rinishlarini tuzilishi jiha- tidan turkumlashtirsak, borliqning struktura darajalari haqidagi xulosa hosil bo'ladi.

Borliqning strukturaviy tuzilishini uning sifatiy rivojlanishi nuqtayi nazaridan olib qarasak, moddiy olam bu holda ham uchta darajaga ajraladi. Uning tashkiliy struktura darajalarini: anor- ganik dunyo (notirik tabiat), organik dunyo (tirik tabiat) va ijti- moiy dunyo (jamiyat)ga ajratiladi. Ular bir-biridan xilma-xilligi, uyushganligi, nisbiy mustaqilligi va faolligi bilan farq qiladi.

Anorganik dunyo yoki notirik tabiatda fizikaviy va kimyoviy aloqadorliklar hukmronlik qiladi, shu tufayli notirik tabiatdagi qonuniyatlar shu tabiat fanlari doirasida che idangan bo‘lib, tirik dunyoga nisbatan passiv va tashkiliy uyushganligi past darajada bo‘ladi.

93

Tirik tabiatda ya’ni organik dunyoda esa biologik aloqador- liklar ham qatnashganligi sababli uning uyushganlik darajasi yuqoriroq, faolroq va murakkabroq tuzilgan bo‘ladi.

Ijtimoiy dunyo darajasida esa, yuqorida aytilgan aloqadorliklar- dan tashqari, jamiyatga xos bo‘lgan ijtimoiy aloqadorliklar ham ishtirok etadi. Bunday dunyoning tuzilishi nihoyatda murakkab bo‘lib, borliq bu darajada o‘zining o‘ta uyushganligini, nisbiy mustaqilligini va yuqori darajada faolligini namoyish qiladi. Bu dunyoning strukturaviy elementi bo‘lgan har bir inson jamiyatga xos bo‘lgan barcha aloqadorliklarni o‘zida aks ettiradi va ijtimoiy munosabatlarda, aloqadorliklarda ongli ravishda, maqsadga bi- noan, muayyan mo‘ljallarni oldindan belgilagan holda harakat qiladi.

Bu borada oddiy bir misol keltiraylik. Masalan, qo‘lingizdagi kitobni ham har xil, bir-biriga o‘xshamaydigan, ammo bir kasb- dagi olim va mutaxassislar yozishgan. Agar siz, masalaga ij- timoiy dunyoning tuzilishi nuqtayi nazaridan baho bermoqchi bo'lsangiz, unda mazkur kitobning qaysi qismi qanday yozil- gani, kimning qanday fikrlashi, mavzuni sodda va xalqchil tu- shuntira olishi yoki murakkab tilda bayon qilishiga e’tibor bering. Shunda masala biroz oydinlashadi. Xuddi shunday holni sizga turli fanlardan dars berayotgan o‘qituvchilar misolida ham ku- zatishingiz mumkin. Keyin esa, o‘zingiz va o‘rtoqlaringizning darslarga, kitoblarga, ularni o‘zlashtirib, o‘qib va uqib olishga, hayotga munosabatingizga vijdonan baho bera olsangiz, bu bora- dagi murakkab jarayonlarni muayyan darajada to‘g‘ri anglab oli- shingiz mumkin. Holbuki bu — bor-yo‘g‘i siz, o‘qituvchilaringiz va mazkur kitobni yozgan kishilar hayotining kichik bir qismi- dagi jarayonlar, xolos. Hayot esa nihoyatda murakkab, unda bir vaqtning o‘zida, birvarakayiga qanchadan-qancha voqea va hodisalar kechadi. Masalan, siz hozir ana shu satrlarni o‘qiyapsiz, jismingiz va xayolingizda, atrofingizda, siz bilan birga yashayot- gan, siz biladigan va bilmaydigan odamlar jismi, ongi va qal- bida ne-ne o‘zgarishlar, jarayonlar kechmoqda... Demak, tabiat doimiy o‘zgarishda va harakatda, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishda, rivojlanishda va taraqqiyotda. Siz va bizning umrimiz

94

csa, ana shu cheksizlikning bir lahzasi, jismimiz va jonimiz ham azaliy va abadiy o‘zgarishlar jarayonidagi olamning mo‘jizasidir. Ihi olamda aynan siz va bizning dunyoga kelganimiz ham Yarat- ganning ana shunday mo‘jizasi va biz esa mana shu yorug‘ olam- da o‘tganlarning kelajakdagi avlodlar bilan bog‘lanishida bir lialqamiz, xolos. Va aynan ana shunday bo'lganligi uchun ham labiat, jamiyat, rivojlanish va taraqqiyot qarshisida doimiy qarz- dormiz. Bu qarzdorlik dunyoga bizgacha kelganlar va ketganlar, keladiganlar va kelmaydiganlar, kela olganlar va kela olmaganlar ruhi qarshisidagi chuqur mas’uliyat hissidir.

Inson tomonidan nom qo'yilgan dunyolar hech qachon bir- biridan ajralib, alohida holda mavjud bo‘lmagan. Ular ham bir- biri bilan uzviy aloqadorliklarda bo'ladi va ularning biri ikkinchi- sidan kelib chiqadi. Odatda, kamroq aloqadorliklarga ega bo‘lgan sistema unga nisbatan ko‘proq aloqadorliklarga ega bo'lgan siste- maga qaraganda murakkabroq va tashkiliy jihatdan uyushganroq bo‘ladi. Bu yerda ham ana shu qoida amal qiladi.

Anorganik dunyoda in'ikosning eng sodda va quyi shakli — mexanik in'ikos faoliyat ko‘rsatsa, organik dunyoda unga nisbatan murakkabroq ko‘rinishdagi biologik in’ikos namoyon bo'ladi. Bunday in’ikosning o‘ziga xos bo'lgan tomoni tanlovchanlik, ses- kanuvchanlik va maqsadga muvofiq harakat qilishdir, jamiyatda esa, in’ikosning eng oliy shakli sotsial in’ikos faoliyat ko‘rsatadi. Bu in’ikos o‘zida in’ikosning boshqa shakllarini ham qamrab ol- gan bo'ladi. Ongli va yuqori doirada uyushgan faol in’ikos, alo- qadorlik, xatti-harakatlar ijtimoiy dunyoga xosdir.

Borliq shakliy struktura darajalarining balki biz hali bil- maydigan yanada murakkabroq turlari ham bordir, lekin ular hali bizning tushunchalarimiz doirasiga sig‘maydi. Xullas, borliqning tashkiliy struktura darajalari bir-biridan aloqadorliklarining soni va sifati jihatidan, energiya va informatsiya almashish xususiyati bilan, faolligi va uyushganligi darajasi bilan farq qiladi.

Tarixdan ma’lumki, faylasuflar borliq haqida turlicha g‘oyalarni ilgari surishgan. Markaziy Osiyo tuprog‘ida vujudga kelgan zar- dushtiylik ta’limotida borliq quyosh va olovmng hosilasidir, alan- galanib turgan olov borliqning asosiy mohiyatini tashkil etadi,

95

deb hisoblangan. Chunki bu g‘oya bo'yicha, har qanday o'zgarish va harakatning asosida olov yotadi va u borliqqa mavjudlik bahsh etadi. Qadimgi yunon faylasufl Suqrot borliqni bilim bilan qiyos- laydi va uningcha, biror narsa, biz uni bilsakkina bor bo‘ladi, insonning bilimi qancha keng bo‘lsa, u shuncha keng borliqni qamrab oladi, deb hisoblaydi. Qadimgi dunyoning atomist olimi Demokrit borliq atomlar majmuasidan iborat deb tushuntirgan. Uning fikricha, borliqning mohiyati uning mavjudligidadir. Mav- jud bo'lmagan narsa yo'qlikdir.

Islom ta’limotida esa borliq Olloh yaratgan mavjudlikdir. Bu borada vahdati vujud va vahdati mavjud ta’limotlari shakllangan. Islom diniga mansub mutafakkirlar borliq haqidagi ta’limotni har taraflama rivojlantirganlar. Masalan, Forobiy fikricha, ilk borliq azaliy Ollohning o‘zidir. Beruniy fikricha, Ollohdan boshlanguv- chi borliq shunday umumiylikki, u hamma narsaning asosida yotadi, demak, borliq hamma narsaning asosidir.

Yevropada o‘tgan olimlar David Yum va Jorj Berkli borliqni sezgilarimiz majmuasi deb talqin etishgan. Hegel esa borliqni mavhumlik, mutlaq ruhning namoyon bo‘lishi, deb ta'riflaydi. Ko'pgina naturfalsafiy qarashlarda borliqni hozirgi zamon bilan, ya’ni shu aktual olamga bog‘lab tushuntirdilar.

Aslida, borliq keng falsafiy tushuncha bo‘lib o‘ziga butun mav- judlikni, uning o‘tmishi, hozir va kelajagini ham qamrab oladi. Faylasuflar borliqni tushuntirish uchun yo‘qlik tushunchasini unga antipod qilib olishgan va shu asosda borliqning zaruriy mo- hiyatini ochishga intilganlar. Materialistik adabiyotlarda borliqni obyektiv reallik bilan, materiya bilan aynanlashtirib tushuntiri- shadi.

Borliq o‘ziga obyektiv va subyektiv reallikni, mavjud bo‘lgan va mavjud bo‘ladigan olamlarni, moddiylik va ma’naviylikni, o‘tmish va kelajakni, o'limni va hayotni, ruh va jismni qamrab oluvchi umumiy tushunchadir.