Falsafa asoslari

80

XX asr va hozirgi zamon falsafasi. Ma'lumki, hamma zamon- larda ham falsafa o‘z davrining dolzarb muammolarini hal etish yoMlarini topishga harakat qilgan. XX asrga kelib insoniyat fan va texnika taraqqiyoti sohasida ulkan yutuqlarni qo‘lga kiritdi. Le- kin shu bilan birga, aynan ushbu asr ijtimoiy silsilalar, ikkita ja- hon urushi, ekologik inqiroz, og‘ir yo‘qotishlar davri ham bo‘ldi. Bu esa falsafiy fikrning taraqqiyotida o‘z aksini topdi, uning turli yo‘nalish va oqimlari shug‘ullangan muammolarning salmog‘i, maqsad-muddaosini aniq belgiladi. Buning natijasi sifatida, hozirgi davr falsafasida nihoyatda xilma-xil oqim va yo‘nalishlar mavjud. 0‘z navbatida bu ilm-fan va amaliyotning hamda XIX asrning ikkinchi yarmi va hozirgacha bo‘lgan falsafa ilmi rivoji- ning asosiy xususiyatlarini belgilaydi.

20. 
    
    asrga kelib ko‘pgina falsafiy oqimlar o‘zlarining an’anaviy falsafaga aloqador ekanliklarini hamda ulardan farq qilishlarini ta’kidlash maqsadida, nomlariga «neo», ya’ni yangi, zamonaviy- lashgan degan ma’noni anglatuvchi qo‘shimchani qo‘shganlar. Masalan, neopozitivizm, neotomizm va boshqalar shular jumla- siga kiradi.
    

Fanning jamiyat hayotidagi o‘rnini belgilash va unga nisbatan munosabatga qarab, zamonaviy falsafiy ta’limotlarni asosan ikki yo‘nalishga ajratish mumkin. Ulardan biri — stsientizm (lot. sci- entia — fan) ya’ni fan mavjud barcha ijtimoiy muammolarni hal etishi mumkinligini ilm-fan taraqqiyotining doimiy ijobiyligini asoslovchi falsafiy dunyoqarash. Stsientizm g‘oyalari, neopoziti- vizm, texnologik determinizm kabi ta’limotlarning asosini tash- kil etadi.

Ikkinchisi — antistsientizm, ya’ni fan taraqqiyoti jamiyat ha- yotiga salbiy ta’sir ko‘rsatishini asoslovchi falsafiy dunyoqarash. Bunday dunyoqarash ekzistensializm, Frankfurt ijtimoiy-falsafiy maktabi, Rim Klubining bir qator tarmoqlarini, ba’zi diniy- falsafiy oqimlarning fanga munosabatini ifodalaydi. Antistsien- tizm ilm-fan taraqqiyotining natijalarini nazorat ostiga olish, bu masalada jamiyat hayotini xavf ostiga qo‘ymaslik talabi bilan bog‘liqdir. Antistsientizmning ayrim o‘ta ashaddiy namoyandalari fan-texnika taraqqiyotini tamoman to‘xtatib qo‘yish g‘oyasini

81

ham ilgari suradilar. Umuman olganda, XX asr falsafasida bir- biriga muqobil bo‘lgan yo‘nalishlar ratsionalizm va irratsiona- lizm, antropologizm va naturalizm, stsientizm va antistsientizm, materializm va idealizm o‘z o‘rniga ega bo‘lmoqda.

Yangicha falsafiy tafakkurga asos solgan olimlar orasida ko'pchilik nemis olimi Artur Shopengauer (1788—1860) qarash- larini tilga oladi. Shopengauer olamdagi barcha mavjud narsalar- ni irodaning namoyon bo‘lishi, irodani esa ongsiz ko‘r-ko‘rona intilish tarzida tushunadi. Maxluqotlarning instinktlari, xatti- harakatlari — irodaning namoyon bo'lishidir. Inson faoliyati ham aqldan begona bo‘lgan irodaning natijasidir. Shuning uchun in- son mohiyati irratsional asosga ega. Aql esa tasodifiydir. Inson hayoti doimo aylanib turgan iroda g‘ildiragiga bog'liqdir.

Shopengauer ta'limotini davom ettirgan nemis faylasufi Fridrix Nitsshe (1844—1900) fikricha, «borliqning eng chuqur mohiyati hokimiyatga erishish uchun bo'lgan irodadir». Nitsshe inson borlig‘ida maxluqlik va xoliqlikni birlashib ketganini asoslab berishga harakat qildi. Uning diyorimizda bundan ikki yarim ming yil muqaddam shakllangan zardushtiylik ta'limotini o‘rganib yaratgan «Zardusht tavallosi» asarida kuchli shaxslarni tarbiyalash g‘oyasi ilgari surilgan. U o‘z ortidan irodasiz kishi- lar ommasini yetaklashga qodir bo‘lgan irodasi kuchli shaxs- larni tarbiyalash tarafdori bo‘lgan. Nitsshening sivilizatsiya va madaniyatning so'nishi va barham topishi to‘g‘risidagi g‘oyasiga asoslanib, 1918-yilda G. Shpengler «Yevropaning so‘nishi» degan asarini yozadi.

0‘tgan asr oxiri olimlari ijtimoiy inqiroz va ma’naviy turqun- likdan chiqishning yo‘lini g‘arbda klassik falsafiy merosga muro- jaat etishda va uni qayta tiklashda ko‘rdilar. Shu zaylda «Orqaga Kantga» shiori ostida neokantchilik, «Orqaga Hegelga» shiori os- tida esa neohegelchilik paydo bo‘ldi. Shu bilan birga, falsafaning klassik ildizlarini saqlab qolishni diniy oqim bo‘lgan neotomizm ham yoqlab chiqdi. Neotomizm shu bugunga qadar ham o‘z mav- qeini yo‘qotmagan bo‘lib, katolik cherkovi tomonidan qo‘llab- quvvatlanadi. Bunda ayniqsa Rim papasi rahbarlik qiladigan Va- tikanning faoliyati muhim o‘rin tutadi.


82

Neotomizm — XX asrdagi eng yirik diniy-falsafiy oqim bo‘lib, u o‘rta asrlardagi (XIII asr) Foma Akvinskiyning ta’limotini qay- tadan tikladi. U (neo — yangi, tomizm — «foma», transkripsiya- da «toma» bo‘lib o‘zgargan) Foma Akviniyning yangi, zamonaviy ta’limoti demakdir. Bu ta'limotga ko‘ra, ilm va e’tiqod o‘rtasida to‘la muvofiqlik, uyg‘unlik bor. Ular bir-birini to‘ldirib turadi, har ikkisi ham Xudo tomonidan berilgan haqiqat. Neotomizm vakillari fikricha, ilm yetmagan joyda e’tiqod qo‘llanishi kerak. Lekin bu e'tiqod ko‘r-ko‘rona, shunchaki ishonch bo'lmay, balki mantiqan teran anglangan e'tiqod bo'lishi kerak. Xudoning mav- judligini falsafa turli mantiqiy usullar orqali isbot qilishi lozim. Neotomizm hozirgi dunyoda sivilizatsiyalashgan ta’limot sifatida maydonga chiqmoqda. 0‘z navbatida bu demokratiya ustuvor bo‘lgan hayot tarziga muayyan darajada mos keladi.

Neokantchilik XIX asr o‘rtalarida shakllangan va XX asr boshlarida rivojlangan ta’limotdir. Uning vakillari I. Kant o‘z davrida qo‘ygan ilmiy bilishning umumiyligi va zaruriyati haqi- dagi hamda tajribaviy aql haqidagi muammolarni tahil etadilar. Bu ta’limotga ko‘ra, inson dunyoga bir marta keladi, shuning uchun har bir insonning hayoti o‘zi uchun eng oliy maqsaddir. Shunday ekan, inson hayotidan kimdir o‘z maqsadlarini amalga oshirish uchun vosita sifatida foydalanishi mumkin emas. Erkin mavjudot deganda, Kant izdoshlari o‘zi xohlagan ishlarni qiluvchi kishini emas, balki jamoatchilik manfaatiga qarshi yurmaydigan, unga zid ish qilmaydigan, ammo o‘z haq-huquqlarini yaxshi bila- digan insonni nazarda tutadilar.

XX asrga kelib, fan va texnika taraqqiyoti bilan ilmiy tafakkur va til muammolarini falsafiy tahlil qilishga qiziqish nihoyatda ortdi. Bu yo‘nalishda ishlayotgan eng yirik oqimlarga neopoziti- vizm, strukturalizm va germenevtika kabi falsafiy qarash namo- yandalari misol bo‘ladi.

Neopozitivizm oqimining yirik namoyandalari Karnap, Ayer, Rassel, Vitgenshteyn va boshqalardir. Neo — yangi; pozitiv — ijobiy degan ma'noni anglatadi. Nepozitivizm G‘arbda XIX asr- ning 20-yillarida paydo bo‘lgan, asoschisi XIX asrda yashagan Ogyust Kontdir. Neopozitivistlar verifikatsiya prinsipini ilgari su-


83

radilar (lot. Veritas — haqiqat). Ularning fikricha, faqat tajribada o‘z tasdig‘ini topgan bilimgina haqiqiydir. Lekin nazariy, mav- hum bilimlarning hammasini ham tajribada ekvivalentini topish, aynan shunday ekanligini isbot qilish mumkin emasligi tufayli bu prinsip keyinchalik inkor etildi.

Shundan so‘ng postpozitivizm (ya’ni keyingi pozitivizm) vakili K. Popper falsifikatsiyalash metodini ilgari surdi. Bunga ko‘ra, inson ba’zi nazariy bilimlarning haqiqatligini emas, xato ekan- ligini isbotlashi kerak. Oxir-oqibatda neopozitivizm vakillari fal- safa bilimlarning haqiqiyligini mantiqiy — lingvistik usul orqali isbotlashi va sistemalashtirishi kerak, degan xulosaga keldilar. XX asrning 60—70-yillariga kelib, neopozitivizmning mavqeyi kamayib, asosiy o‘ringa strukturalizm va germenevtika chiqdi.

Strukturalizm (asosiy vakillari Levi — Stross va Fuko) bilish- da strukturaviy usulning ahamiyatini mutlaqlashtiradi. Bu oqim tarafdorlari narsa va hodisaning strukturasini bilish uning obyek- tiv mohiyatini bilish demakdir, deb hisoblaydilar. Masalan Levi- Stross mifologik tafakkurni tahlil etib, turli joylarda yashagan qadimgi qabilalar va xalqlar yaratgan afsonalarning umumiy strukturaga ega ekanligini isbot qildi. Uning fikricha, bu afsona- larning asosiy mazmuni bir-biriga to‘la muvofiq keladi. Insoni- yatning ilmiy tafakkuri ham bu ta’limotga ko‘ra shunday prin- sipga, umumiy mantiqqa ega.

Germenevtika — qadimgi yunon afsonalaridagi xudolarning xohish va irodasini insoniyatga tushuntirib berish uchun yerga yuborilgan elchisi — Germes nomi bilan ataladi. Demak, ger- menevtika — tushunish, tushuntirish, tahlil etish g‘oyalariga asosiy diqqatini qaratadi. Jamiyat, bu ta’limotga ko‘ra, kishilar o'rtasidagi muloqotga asoslanadi. Muloqot jarayonida madaniy, tarixiy va ilmiy qadriyatlar yaratiladi. Shuning uchun falsafa- ning asosiy vazifasi hayotning ma’nosini, mohiyatini kishilar o‘rtasidagi muloqotdan qidirishdan iborat. Bu oqim vag‘illari Shleyermaxer va Diltey fikricha, biror-bir tarixiy manbaning to‘g‘ri tahlil etilishi tadqiqotchining davr xususiyatlarini to‘la his etishi, tushunishi bilan bog‘liq. Hozirgi davrda bu ta’limotning ko‘plab tarafdorlari mavjud.


84

XX asrning 30-yillariga kelib «ekzistensial falsafa» rivojlandi. Ekzistensiya tom ma'noda mavjud bo‘lmoq demakdir. Ekzesten- sializm nihoyatda xilma-xil yo‘nalishdagi ta’limotlarni inson- ning ma'naviy dunyosi, inson taqdiri, erkinligi g‘oyalari asosida umumlashtirdi. Bu muammolarning talqini, ayniqsa, ijodkor zi- yolilar o‘rtasida ommaviy tus oldi. Shuning uchun ekzistensial falsafa bu davrda eng keng tarqalgan oqim bo‘lib qoldi. Ekzis- tensializm vakillari asosan ikki yo‘nalishga bo‘linadilar. Biri — dunyoviy (Xaydeger, Sartr, Kamyu) va ikkinchisi diniy (Yaspers, Marsel) bo‘lib bunday bo‘linish nisbiydir.

Xaydeger, Sartr, Kamyularning ta’limotiga ko‘ra, inson o‘zining yaratish jarayonini o‘zi erkin amalga oshiradi. Insoni- yat oldida ulkan imkoniyatlar mavjud bo‘lib, ulardan qaysi birini tanlashda u erkindir. Demak, inson o‘z mohiyatini o‘zi erkin belgilaydi, uning kim bo‘lib yetishishi faqat uning o‘ziga bog‘liq. Shu ma’noda, inson doimo rivojlanib boradigan, tugallanmagan loyihaga o‘xshatiladi. Erkinlik insonning o‘zi tomonidan yarati- ladigan ichki ruhiy holati tarzida talqin etiladi. Insonga berilgan imkoniyatlarni tanlash nihoyatda mas’uliyatlidir, Chunki bunda inson o‘zi, boshqalarni hamda uni o‘rab turgan olamni ham qay- ta yaratadi.

Diniy ekzistensializm vakillari Yaspers va Marsel fikricha, inson o‘z erkin faoliyati davomida Xudoga qarab unga yeti- shish uchun, kamolot tomon harakat qiladi. Haqiqiy erkinlik insonga tahlikali onlarda, tashvishda, yolg‘izlikda namoyon bo‘ladi. «Axlika, mas’uliyat sof erkinlikning o‘zidir, faqat shun- day sharoitda inson o‘zini to‘laligicha anglaydi. Hayot va o‘lim, qo‘rqinch, dahshat tushunchalari bu ta’limotning markaziy tushunchalaridir. Ekzistensialistlar fikricha, olam ma’nosiz va uni bilib bo‘lmasligi abadiy, inson umri o‘tkinchi bo‘lganligi uchun ham dahshatlidir.

Yangi zamon falsafasining yana bir oqimi pragmatizm AQSH- da keng tarqalgan. Umuman olganda, «pragmatizm» foydali faoli- yatga undovchi, «foydaga» qanday qilib erishish yo‘llari va usullari haqida mulohaza yurituvchi ta’limotdir. Bunda «foyda» tushun- chasi «tajriba», «haqiqat» tushunchalari bilan aynanlashtiriladi.


85

Pragmatizm ta’limotining yirik namoyandalari Ch. Pirs, U. Djems, J. Dyui va boshqalardir. Ularning ta'limotida olamning o'zgaruvchanligi o‘z ifodasini topgan. Ular tajribani turli tasodif va kutilmagan vaziyatlarni o‘zida mujassamlashtir- gan, ongimizdan tezkor qarorlarni qabul qilishni talab etuvchi hodisalar majmuyi sifatida ta’riflaydilar. Insonning xatosiz faoli- yat ko'rsatishi uchun uning xatti-harakatlarini boshqarib turuv- chi vosita — intellektdir. J. Dyui fikricha, intellekt insonni o‘rab turgan olamdan nusxa oladi, hamda unga muhitga moslashishga yordam beradi. Pragmatizm falsafasining maqsadi insonga olam- da o‘z o‘rnini topishga yordam berishdan iborat. Dyui tajriba natijasining «foydali» tomoniga e’tiborini qaratadi. Jems fikricha, haqiqat foydali bo‘lgan narsa yoki hodisadir.

Pragmatizm AQSH ijtimoiy-madaniy hayotining qadriyat- larini ifoda etib, u yerdagi ishbilarmonlar, menejerlar, siyo- satchilar va davlat arboblari o‘rtasida keng tarqalgan. Amerika- liklar bu ta’limotning nazariyotchilarini xalqning dunyoqarashi o‘zgarishida, hozirgi amerikacha hayot tamoyillarini keng om- maga singdirishda katta xizmat qilgan faylasuflar sifatida qadrlay- dilar. Masalan, J. Dyuini «Amerikaning Arastusi» deya hurmat bilan tilga oladilar.

Jamiyat taraqqiyotiga oid g‘oyalar tahlili falsafada antik davr- lardan, Suqrot va Aflotun zamonlaridan boshlab shakllana bosh- lagan. Bu g‘oyalarning rivojida XVII—XVIII asrlarda yashagan italiyalik faylasuf Dj. Viko, XVIII asrda yashagan I.G. Gerder va ayniqsa, nemis falsafasining yirik namoyandasi Hegel katta hissa qo‘shganlar. Jamiyat taraqqiyoti to‘g‘risidagi ta’limotlar orasida tadrijiy taraqqiyot va inqilobiy sakrashlar yo‘lidan borishni ilgari suradigan talimotlar talaygina. Ko‘pchilik tadrijiy yo‘lni ma’qul ko‘radi va biz yuqorida tilga olgan faylasuflarning aksariyati ana shunday qarash tarafdorlaridir.

Afsuski, boshqacha qaraydigan ta’limotlar ham bor. Yangi davr falsafasida tarqalgan ana shunday nazariyalardan biri marksizm bo‘lib, keyinchalik sobiq ittifoqda hukmron mafkuraga aylan- gan bu ta’limotning asoslari K. Marks (1818—1883) va F. Engels (1820—1895) asarlarida ta’riflab berilgan va keyinchalik hayotda


86

salbiy oqibatlarga olib keldi. Uning K. Kautskiy, V. Plexanov boshliq mo'tadil tarafdorlari sotsial-demokratiyaga ko‘proq moyil bo‘lishdi. Rossiyada V. Lenin boshchiligidagi tarafdorlari esa sin- fiy kurash va proletariat diktaturasini mutlaqlashtirish yo'lidan bordilar. Bu o‘z navbatida, inqilobiy sakrash usulini tanlashga olib keldi va Rossiyani terror yo‘liga boshladi. Oqibatda esa bu tipdagi dunyoqarash jamiyat va xalqlar taqdirida g‘oyat salbiy o‘rin tutishi ma’lum bo‘ldi.

G‘arbda Marksning hozirgi davrdagi tarafdorlari «neomark- sizm» oqimini tashkil etadilar. Ko‘pgina neomarksistlar sinfiy kurashni mutlaqlashtirmaslik, inqilobiy emas, tadrijiy sakrash yo‘lidan borish ustuvor bo‘lishi lozimligini e’tirof eta boshladi- lar. Ammo ularning asl qarashlariga ko‘ra jamiyat, millat emas, sinf va ular o‘rtasidagi kurash taraqqiyotni belgilaydi, degan o‘sha ta’limotga bog‘liqligicha qolmoqda.

Alohida ta’kidlash lozimki, yaqingacha sobiq Ittifoq va uning ittifoqchilari hududida mutlaq hukmron bo‘lgan ushbu mafkura- ning taqdirini va oqibatini o‘rganish, uning tarixidan xolisona xulosa chiqarish, bu ta’limotning qanday ayanchli natijalarga olib kelganini bilib qo‘yish ham foydadan xoli emas. Bu borada lom- mim demaslik foyda bermaydi. Zero, talimotlar tarixi — inson- lar, xalqlar va ularning taqdiri, jamiyat va davlatlar yuksalishi yoki tanazzuli tarixidir. Bu yuksalish yoki tanazzul ko‘p hol- larda muayyan g‘oyalar, mafkuralar ta’sirida ro‘y beradi. Gohida minglab, millionlab kishilarni maftun qilgan ba’zi g‘oyalar yoki mafkuralar oxir-oqibat ana shu millionlarning zavoliga sabab bo‘lishi ham mumkin. Biz qisqa tahlil qilgan marksizm va key- inroq u paydo bo‘lgan hududda shakllangan natsional sotsializm (fashizm) nazariyalari ana shu tarixiy haqiqatni isbotlaydi. Bu haqiqatning ostida esa, biror ta’limot qadriyatlarini mutlaqlashti- rish, albatta, muayyan «izm»ga, aqidaparastlikka olib keladi, bu o‘z navbatida jaholat va qabohatga eltuvchi yo‘ldir, degan umum- insoniy tamoyil yotadi.

XX asrga kelib jamiyat tarixiy taraqqiyotiga oid ta’limotlarni umumlashtirish natijasida ijtimoiy taraqqiyotning plyuralistik modeli, «lokal madaniyatlar» hamda «sivilizatsiyalarning xilma-


87

xilligi» konsepsiyalari shakllandi. Ularga ko‘ra, jamiyat tarixi — o‘ziga xos madaniyatlarning birligi emas, xilma-xilligidan iborat. Shu ma'noda u organik tabiatdagi hayot shakllarining rang-barang- ligiga qiyoslanadi. Demak, tabiat qanday xilma-xillikning birligi bo‘lsa, jamiyat ham ana shunday rang-baranglikning uyg‘unligidir. Jamiyatda ham hamma va har bir narsaning o‘z o‘rni bor.

Bu g‘oyalar nemis faylasufi va sotsiologi O. Shpengler (1880— 1936) va ingliz tarixchisi A. Toynbi (1889—1975) ta’limotlarida har tomonlama asoslab berishga harakat qilindi. O. Shpengler o‘zining «Yevropaning so‘nishi» nomli asarida tarixni bir-biridan mustasno bo‘lgan madaniyatlar majmuyidan iborat, deb hisoblay- di hamda mukammal rivojlangan 8 xil madaniyatni ko‘rsatadi. Bular: arab, hind, vavilon, xitoy, yunon-rim, vizantiya-arab madaniyatlari, mayya va russ-sibir madaniyatlaridir. Madaniyat- lar o‘ziga xos diniy asosga ega bo‘lib, ularning har biri qat'iy biologik maromga (ritmga) bo‘ysunadi. Va quyidagi asosiy davr- larni bosib o‘tadi: tug‘ilish va bolalik, yoshlik va kamolot, qarilik va so‘nish. Buning asosida madaniyatlar rivojining ikki bosqichi mavjud, deb ko‘rsatiladi. Birinchi bosqich — madaniyat ravnaqi (sof madaniyat) va ikkinchisi — uning tanazzuli («sivilizatsiya»).

O. Shpengler yevropotsentrizmga, ya’ni barcha madaniyatlarni yevropalashtirish g‘oyasiga qarshi chiqdi. Har bir madaniyatning o‘ziga xosligi, bir-biridan mustasno holda rivojlanish g‘oyasini mutlaqlashtirdi. Ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik ham mav- judligiga kam e’tibor qaratdi.

Yana bir olim A. Toynbi esa o‘zining 12 jildlik «Tarixni o‘rganish» asarida madaniyatlarning hududiy rivojlanish g‘oyasini davom ettirdi. Biroq uning ta'limoti Shpengler konsepsiyasidan o‘zining ikki jihati bilan farqlanadi. Birinchidan, insonda o‘z hayotini erkin belgilash imkoniyati mavjudligini, tarixiy taraqqi- yot zaruriyat va erkinlikning o‘zaro birligidan iborat ekanligini nazarda tutsa, ikkinchidan, tarixiy taraqqiyotning davriy mode- li dunyoviy dinlar (buddizm, xristianlik, islom)ning barcha xalqlarni yaqinlashtiruvchi va jipslashtiruvchi bosh omil g‘oyasi bilan boyitilgan. Toynbi G‘arb xristian sivilizatsiyasining tanaz- zulga qarab borayotganligini ko‘rsatib, uning oldini olish yo‘lini


88

ma'naviy birlikda, jahon xalqlarining yagona dinni qabul qilish- larida, deb hisoblaydi.

Umuman olganda, hozirgi paytda jamiyat taraqqiyotining sivi- lizatsion konsepsiyasi ko‘pchilik faylasuflar tomonidan tan olin- moqda. Xususan, industrial va postindustrial jamiyat g‘oyalari, ayniqsa, ommaviylashib bormoqda. Unga ko‘ra, jamiyat taraqqi- yotining bosh mezoni — sanoatning rivojlanish darajasidir.

Shunday qilib, XX asr oxiri va XXI asr boshlariga kelib rang- barang falsafiy ta’limotlar shakllandi. Ularning barchasini maz- kur mavzuda ko‘rib chiqish imkoniyati bo‘lmasa-da, yuqorida bayon etilgan ma'lumotlardan falsafiy plyuralizm haqida, falsafa zamon va makon bilan bog‘liq murakkab fan ekanligi to‘g‘risida muayyan xulosaga kelish mumkin. Bu sohadagi bilimlarimiz, o‘z navbatida bizning milliy g‘oya va mafkuramizni shakllantirishga, ma’naviyatimizning boyib, mustahkamlanib borishiga, intellek- tual kamolotimizga xizmat qiladi.