Falsafa asoslari

«lnson» tushunchasining talqinlari. Dunyo markaziga inson- ni qo‘yuvchi yondashuv doimo antropotsentristik yondashuv deb atalgan. Qadimgi sofist Protagorning «Inson barcha narsalar- ning mezoni», degan mashhur iborasi antropotsentrizmning aniq ifodasidir. Bunda jonsiz va jonli tabiatning o‘zaro ta’siri inson me’yorlari, ideal hamda da’volari nuqtayi nazaridan qaraladi. In- son dunyoning asosiy va eng katta boyligi sanaladi.

Ammo insonni bilish sohasida antropotsentrizmdan tashqari boshqa yondashuvlarga ham duch kelish mumkin. Tabiatni ham- ma narsadan ustun qo‘yuvchi naturalistik yondashuv — tabiiy sentrizm va u bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan naturalizm prinsipi shu- lar jumlasidan. Bu yerda inson — tabiat farzandi. Uning barcha xato va kamchiliklari boshqa har qanday tabiiy jarayonlar singari o‘rinli hamda tabiiy. Kosmotsentrizm — kosmosning hamma nar- sani, shu jumladan, insonning mohiyati va tabiatini ham belgi- lovchi ta’siriga ishora qiluvchi dunyoqarash hisoblanadi.

Tarixiy-sivilizatsion jarayonda teotsentrizm ta’limoti ham muhim rol o‘ynagan. U oliy, g‘ayritabiiy mavjudotni dunyoning asosiy va eng muhim omili deb e’lon qilgan. Bu borada tarixda juda chiroyli, ezgu niyatli va kuchli odamlar yashagan Atlan- tida haqida o‘ta jozibali afsona mavjud. Bu afsonada aytilishicha, Atlantida jannatmakon bir joy bo‘lgan, unda odamlar baxtiyor yashar ekanlar. Afsuski, atlantlarning har biri o‘zini o‘ylab, o‘z


177

farovonligi haqida qayg'urib, o‘zlashtirgan bilimlaridan shaxsiy maqsaddagina foydalanib, olamda insondan ulug‘roq jonzot yo‘q va har kim o‘ziga o‘zi qonun, deb hisoblay boshlagach, Atlantida inqirozga yuz tutgan emish.

Platon bu ideal davlatga Atlantika okeanidan geografik o‘rin va tarixdan muayyan vaqt berdi — u 11500 yil oldin mavjud bo‘lganini qayd etadi. Platon 70 yoshga to‘lgach, Atlantida haqi- dagi afsonani eslash fursati yetdi. «Timey» va «Kritiy» dialoglari- da Atlantida tarixi hikoya qilinadi. Platon o‘z bobosi Timeydan, Timey — otasining Solon ismli yaqin do‘stidan, Solon esa — davlat ishlari bilan Misrda bo‘lgan paytida shu yerlik kohindan eshitgan rivoyat to‘g‘risida so‘z yuritiladi: «To‘qqiz ming yil muqaddam sizlar Gerakl ustunlari (Gibraltar bo‘g‘ozi) deb ataydigan bo‘g‘oz ortida Atlantida degan katta orol bo'lgan. Bu orolda qirollarning qudratli va ajoyib sulolasi yuzaga kelgan. Bu sulola juda ko‘p mamlakatlarni o‘ziga bo‘ysundirishga harakat qilgan. Ammo bir nechta kuchli zilzilalar bu orolni qismlarga bo‘lib tashlagan, ke- yinchalik u suv ostida qolgan va butunlay yo‘q bo‘lgan».

«Kritiy» dialogi manzarani quyidagicha to‘ldirish imkonini beradi. Xudolar Yerni o‘zaro bo‘lib olganlarida, donishmandlik ilohasi Afinaga Gretsiya, Atlantida dengiz xudosi Poseydonga tekkan. Poseydon orolda yashaydigan Kleyto ismli qizni sevib qolgan. Kleyto unga o‘nta o‘g‘il tug‘ib bergan. Bu o‘g‘illarning har biri keyinchalik orolning o‘z qismida hokimlik qilgan va faqat oliy hukmdor Atlas yoki yunoncha Atlantga bo‘ysungan. Atlan- tida aholisi yuksak axloqiy me’yorlarni asrlar davomida saqlab kelgan. Lekin vaqt o‘tishi bilan ular juda izzattalab va ochko‘z bo‘lib qolganlar. Shunda Zevs ularni jazolashga qaror qilgan va orolni suvga g‘arq qilgan.

Atlantida haqidagi afsona katta ma’naviy mazmunga ega. U axloqiy nopoklikdan saqlanishga chaqiradi, ayni vaqtda, inson o‘z millatdoshlari va butun dunyo taqdiri uchun mas’ul ekani haqida ogohlantiradi.

Hozirgi adabiyotlarda kosmos tafakkuri yoki kosmik aqlni anglatuvchi teokosmizm atamasiga ham duch kelish mumkin. Ba’zan inson, umuman, insoniyat rivojlanishining yangi darajasi

178

zarurligini asoslash uchun ayni shu kosmik aqlga murojaat qilish talab etiladi. Oliy kosmik aql faollik, cheksiz harakat va rivojla- nishning bosh negizi sifatida qabul qilinadi.