Fan: Geoaxborot texnologiyala ri 102-19 – guruh talabasi. Bajardi: Mingliboyev A. Tekshirdi: Raxmonov H

Mavzu 3; Zamonaviy GIS paketlari. Tematik kartografiya. 
Reja; 
1. GNSS va GPS haqida tushuncha 
2. Geoaxborot tizimining ilmiy istiqbollari 
3. Geoaxborot ta’limi istiqbollari 
GISni loyihalashda muhim nuqta bu modelning o'lchamidir. Ikki o'lchovli 
(2D) va uch o'lchovli (3D) koordinatali modellar qo'llaniladi. Ikki oʻlchovli modellar 
xaritalashda, uch oʻlchamli modellar esa geologik jarayonlarni modellashtirishda, 
muhandislik inshootlarini (toʻgʻon, suv omborlari, karerlar va boshqalar) 
loyihalashda, gaz va suyuqlik oqimlarini modellashtirishda qoʻllaniladi. 
3D modellarning ikki turi mavjud: 
1) psevdo-uch o'lchovli, uchinchi koordinata aniqlanganda; 
2) haqiqiy uch o'lchovli tasvir. 
Ko'pgina zamonaviy GIS murakkab ma'lumotlarni qayta ishlashni amalga oshiradi: 
birlamchi ma'lumotlarni yig'ish; 
ma'lumotlarni to'plash va saqlash; 
modellashtirishning har xil turlari (semantik, simulyatsiya, geometrik, 
evristik); 
avtomatlashtirilgan dizayn; 
hujjatlarni qo'llab-quvvatlash. 
GNSS va GPS haqida tushuncha 
GNSS (inglizcha Global Navigation Sattelite System) global navigatsiya 
sun’iy yoʻldosh tizimi degan ma’noni anglatadi. Ushbu tizimda hozirda koʻpgina 
zamonaviy geodezik asboblar ishlamoqda. Tizimga 5 davlatning sun’iy yoʻldoshlari 
ulanadi, bu qariyb 100 dan ortiq yoʻldoshlarga ulanish imkoniyati mavjud deganidir. 
Qulayligi shundaki, GNSS tizimidagi asboblar endilikda faqatgina GPS tizimidagi 
sun’iy yoʻldoshlarnigina kutmasdan, balki hozirgi kunda ishlayotgan GLONASS, 
COMPASS (Beidou) yoʻldoshlariga va Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari 
keyinchalik Galileo tizimi yoʻldoshlariga ulanib, joyning yanada aniq koordinatasini 
aniqlab berishi mumkin. 

---

4-rasm. Sun’iy yoʻldoshlarning orbitadagi sxematik joylashuvi 
Har bir zamonaviy sun’iy yoʻldosh borti bir qator yuqori texnologik 
qurilmalar bilan jihozlangan va ular jumlasiga: 
toʻrtta atom soatlar; 
uchta kadmiy nikelli batareyalar; 
quvvati 1136 Vt boʻlgan ikkita quyosh batareyalari; 
yoʻldosh boshqaruvi uchun qisqa toʻlqin diapazonli antenna; 
foydalanuvchi bilan aloqa qilish uchun 12 elementli uzun toʻlqin diapazonli 
antenna. 
Agar dastlabki ishlab chiqilgan GPS qurilmalar futbol toʻpi kattaligida va 
undan ham kattaroq boʻlgan boʻlsa, hozirgi kundagi GPS larning oʻlchami mobil 
telefon bilan barobar va bu qurilmalar obyektning joylashgan koordinatasi balandligi 
kabi ma’lumotlardan tashqari, obyekt joylashgan joyni shahar, transport 
magistrallari va boshqa koʻpgina obyektlar bilan birga kichik ekrandagi kartada ham 
koʻrsatib bera oladi. 
Uch koordinatani (uzoqlik, kenglik va dengiz sathidan balandlik) aniqlashdan 
tashqari GPS quyidagi vazifalarni ham bajaradi: 
obyektning tezligini tashkil etuvchilarni aniqlash; 
aniq vaqtni 0,1 sekund aniqlikda oʻlchash; 
obyektning haqiqiy yoʻl qiyaligini hisoblash; 
yordamchi axborotni qayta ishlash va qabul qilish. 
Hozirgi kunda tez-tez GPS degan atamaga duch kelmoqdamiz va bu 

---

tushuncha nafaqat geodeziya sohasida, balki mobil telefonlarda ham keng ravishda 
qoʻllanilmoqda. GPS global pozitsion tizim degan ma’noni anglatadi. Bu tizim 
Yerga doimiy ravishda elektromagnit signallarni yuborib turuvchi sun’iy 
yoʻldoshlar tizimidan tashkil topgan. Bunday signallarni qabul qilish uchun Yerda 
ham maxsus qabul qilib oluvchi priyomnik (qabul qilgich)lar va qurilmalar boʻladi. 
Bunday qurilmalarning afzalligi shundaki, sun’iy yoʻldoshdan yer yuzidagi 
obyektgacha boʻlgan masofa yuqori aniqlikda (bir necha 10 km dan bir necha 
millimetrgacha) oʻlchanadi va natijada bunday aniqlikdagi hisobkitoblardan olingan 
obyektning koordinatasi yoki joylashgan joyi ham yuqori aniqlikda oʻlchanadi. 
Global pozitsion tizimni yaratish fikri oʻtgan asrimizning 50-yillarida 
paydo boʻldi va uni amaliyotda qoʻllash fikri Jon Xopkins Universiteti tomonidan 
ilgari surildi. GPS 1969-yili AQSH mudofaa vazirligining buyurtmasi asosida ishlab 
chiqilgan. Boshlangʻich bosqichda bu tizim dengiz sathidan 22,5 km balandlikda, 55 
daraja qiyalikda, orbita boʻylab 6 marta aylanadigan 24 ta sun’iy yoʻldosh va yer 
yuzasida kuzatish uchun moʻljallangan hamda sun’iy yoʻldoshlarning harakatini 
doimiy kuzatib turuvchi, lozim boʻlsa orbitadagi yoʻnalish xatoliklarini yetkazib 
turuvchi maxsus yer stansiyalar tizimidan iborat boʻlgan Sun’iy yoʻldoshlar Yerga 
kuchsiz signallar joʻnatadi, lekin bu obyektning joylashgan koordinatasini aniqlash 
uchun yetarli hisoblanadi. Bu antiqa tizim AQSH hukumati uchun 12 milliard 
dollarga tushgan.