Fanidan O’quv-uslubiy majmua

Menejment va marketing kabi zamonaviy fanlar predmetining mazmunini tushuntirishda ham buxgalteriya hisobi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki xo'jalik yurituvchi subyekt moliya-xo‘jalik faoliyati- ning barcha sohalarida ma’muriyat faqat hisob axborotlaridan foydalan- gan holdagina asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilishi mumkin.
Boshqaruv organlaridan chiqayotgan uzviy (qaytma) aloqa, ta’mi- not, ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonlarini boshqarish bo'yicha qabul qilinadigan qarorlarga aynan mos hisob axborotlariga keyinchalik ishlov berish va guruhlash yo'lida birlamchi asos hisoblanadi.
Bunday o‘zaro kirishish va o‘zaro ta’sir ko'rsatish turli xo'jalik yurituvchi subyektlarda xodimlarga rahbarlik qilishga oid faoliyat turi sifatida menejmentning asosiy funksiyasini aniq amalga oshirishga imkon beradi. Marketingga ham, sotish sohasida ma’lum natijalarga erishish uchun yo'naltirilgan boshqaruv faoliyatiga tizimli yondashuv sifatida ko'rib chiqib, shunday xulosa qilish mumkin. Buxgalteriya hiso- bi statistikaning umumiy nazariyasi fanidan ijtimoiy-ommaviy hodisa- lami o'rganishning umumuslubiy ko'rsatkichlar yordamida, ushbu ko'rsatkichlarning boshqaruv talablariga javob beradigan guruhlash usullaridan foydalanadi. Ayni vaqtda statistika organlari ushbu hodisa- lami o'rganishda o'zining maxsus usullarini (kuzatish, qayta ro'yxat qilish va hokazolami) qo'llash bilan birga joriy buxgalteriya hisobi va hisoboti ko'rsatkichlaridan ham keng foydalanadi. Bular iqtisodiyot sohasidagi mamlakat, mintaqa va viloyatlar bo'yicha rivojlantirish dasturlarining bajarihshi, milliy boylikning o'sishi, ayrim tarmoqlaming rivojlanish sur’atlari va proporsiyalari kabilardir.
Buxgalteriya hisobi fani matematik va tabiiy-ilmiy fanlar bloki bilan ham chambarchas bog'liq. Bu bog'liqlik tarixan shakllangan bo'lib, buxgalteriya hisobining fan sifatida vujudga kelishida amaliy matematika muhim rol o'ynagan. Buxgalteriya hisobi o'zining ajralib turuvchi belgisi - aniqlikni aynan matematikadan olgan. Hisob vaqt o'tishi bilan oddiy arifmetik hisoblash amallaridan differensial va integral hisoblashlar, to‘plam nazariyasi va boshqalar kabi oliy matematikaning ayrim bo‘limlari - matematik statistika, matematik dasturlash va boshqalarda qo'llaniladigan darajaga yetib kelgan. Buxgalteriya hisobida schotlar o‘zaro bog'liqligining matritsali modeli- dan keng foydalaniladi. Matematik mantiq elementlariga tayangan holda buxgalteriya hisobida schotlar o'rtasidagi namunaviy o'zaro bog'liq- liklami ishlab chiqish imkoniyatlari yaratilgan. Darhaqiqat, “Hech bir fan matematikalashmay takomiliga yeta olmaydi” (Leonardo Da Vinchi).
EHMdan foydalanish sharoitida buxgalteriya hisobining ushbu imkoniyatlari hisob jarayonlarining algoritmlarini ishlab chiqish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun buxgalteriya hisobi kompyuter tizimida qo'llaniladigan metodologik usullar va amallarga tayanishi, buxgalter esa hisoblash matematikasi, algoritmlar nazariyasi va dastur- lashning eng ko‘p tarqalgan tillarini bilishi lozim. Buxgalteriya hisobi va boshqa fanlarga xos bo'lgan ayrim xususiyatlaming bunday tarzda o'zaro bir-birlariga o'tishi, faqat hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyasinigina o'zgartirib, uni xo'jalik muomalalarining sodir bo'lish vaqtiga yaqinlashtiradi. Buxgalteriya hisobining metodologik tamoyillariga esa ta’sir ko'rsatmaydi.
Buxgalteriya hisobi boshqa fanlaming bir qator xususiyatlarini o'ziga olib, o‘z navbatida nafaqat ulardan bir qanchalariga o'zining tavsifli belgilarini bergan, balki undan yangi, hosilaviy, maxsus fanlar- ning paydo bo'lishiga ham asos solgan. Jumladan, sud-buxgalteriya ekspertizasi, audit, iqtisodiy tahlil nazariyasi, xo'jalik faoliyatining iqtisodiy tahlili, iqtisodiy matematik usullar va modellashtirish. Ushbu fanlaming predmeti bo'lib, barcha tashkiliy-huquqiy shakldagi xo'jalik yurituvchi subyektlarda kechadigan xo'jalik jarayonlarining har xil jihatlari, ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik va yakuniy moliyaviy natija kabilar hisoblanadi.
Audit - auditorlik tashkiloti tomonidan korxona moliyaviy hisobo- tining yoki u bilan bog'liq axborotlaming ushbu hisobot yoki axborotlar qonun va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiqlik darajasi to'g'risida xulosa chiqarish maqsadida tadqiq qilishdir.
Tahlil fanlari - iqtisodiy tahlil nazariyasi hamda iqtisodiy tahlil boshqaruv jarayonining axborotlarni to'plash va xo'jalik yurituvchi subyekt moliya-xo'jalik faoliyatini rejalashtirish hamda ishlab chiqa- rishni operativ tartibga solish bo'yicha qarorlar qabul qilish o'rtasidagi oraliq bosqich hisoblanadi. Tahlil fanlarining keyinchalik tabaqalash- tirilishi boshqaruv va moliyaviy tahlil fanlarini vujudga keltirdi.
2.Buxgalteriya hisobining maqsadi, vazifalari
va funksiyalari
Buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi axborotdan foydala- nuvchilami o'z vaqtida, to'liq hamda aniq moliyaviy va boshqa buxgalteriya axborotlari bilan ta’minlashdir.
Buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  buxgalteriya hisobi schotlarida aktivlaming holati va harakati, mulkiy huquqlar va majburiyatlaming holati to'g'risida to'liq va ishonchli axborotlarni shakllantirish;
  
• 
  samarali boshqaruv maqsadida buxgalteriya hisobi ma’Iumot- larini umumlashtirish;
  
• 
  moliyaviy soliqqa doir va boshqa hisobotlami tuzishdan iborat.
  

Shuningdek, buxgalteriya hisobi korxona xo'jalik faoliyatini amalga oshirishda O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga rioya qilini- shi ustidan nazorat o'matish, xo'jalik faoliyatida salbiy holatlaming oldini olish va uning moliyaviy barqarorligini ta’minlaydigan ichki xo'jalik imkoniyatlarini topishni ta’minlashi zarur.
Buxgalteriya hisobining birinchi vazifasi korxona rahbarlari, ta’sis- chilari, ishtirokchilari va mulkdorlari, investorlar, kreditoriar, xaridorlar va boshqa axborotdan foydalanuvchilar manfaatlaridan kelib chiqadi. Buxgalteriya axborotlari to'liq va ishonchli bo'lishi, ya’ni foyda- lanuvchilarga xo'jalik yurituvchi subyekt to‘g‘risida, uning mulklari, majburiyatlari, faoliyat natijalari to‘g‘risida barcha zarur axborotlami taqdim qilishi, demak, korxona ma’muriyati va boshqa axborotdan foydalanuvchilar uchun foydali bo'lishi lozim.
Ikkinchi vazifaning mazmuni shundan iboratki, buxgalteriya hisobi tizimida korxona moliya-xo'jalik faoliyati faktlarining 0‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga mosligi ustidan nazorat o'matish uchun ma’lumotlarni shakllantirish zarur. Bunday axborotlar xo'jalik muoma- lalarining maqsadga muvofiqligini, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan oqilona foydalanishni tasdiqlashi lozim.
Uchinchi vazifa korxona xo'jalik faoliyatini boshqarishning samaradorligini oshirishga qaratilgan.
Shu bilan birga, shartnomalaming bajarilishini, tejamkorlikka rioya qilishni va mulkning saqlanishini ta’minlashni nazorat qilish ham hisobning vazifasiga kiradi.
Shartnoma majburiyatlarining bajarilishini nazorat qilish buxgal­teriya hisobi tomonidan ikkita vazifani bajarishda ifodalanadi. Birin- chisi, buxgalteriya hisobi tadbirkorlikni rivojlantirishning joriy va istiqbolli rejalarini tuzish uchun zarur dastlabki ma’lumotlar beradi.
Chunki mavjud bozor konyunkturasini, moddiy, mehnat va moli­yaviy resurslami hisobga olmay turib, haqqoniy biznes-reja topshiriq- larini tuzish mumkin emas. Ikkinchidan, shartnoma majburiyatlarini bajarish uchun bir vaqtning o'zida ulaming bajarilishini nazorat qilishni tashkil etish zarur.
Ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko'rsatilgan xizmat- laming tannarxini pasaytirish, korxonalarda va uning bo'limnalarida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va tadbirkorlikni rivojlantirish buxgalteriya hisobining muhim vazifasidir. Bunday ulkan vazifalar korxonalaming hamma ichki imkoniyatlarini axtarib topish va ulardan samarali foydalanish, iqtisodiy tejamkorlikka rioya qilish, ishlab chiqa­rish zaxiralarini va xarajatlarini o'z vaqtida hisobga olib borish bilan muvaffaqiyatli amalga oshiriladi.
Ta’kidlash joizki, buxgalteriya hisobi oldiga qo'yiladigan ushbu vazifalar uning nafaqat xo'jalik mablag'lari (aktivlari) va mablag'lar manbalari (passivlar) hamda xo'jalik jarayonlarini (ta’minot, ishlab chiqarish, realizatsiya) ro'yxatga oluvchi va axborotlami saqlovchi tizim ekanligidan dalolat beradi. Uning asosiy maqsadi - korxona iqti- sodiyotini boshqaradigan tizimni ishonchli, turli pog'onalardagi boshqaruvchilarga tushunarli hisob-iqtisod axborotlari bilan ta’min- lashdan iborat.
Boshqaruv tizimini takomillashtirish, bozor munosabatlarini qaror toptirish va rivojlantirish butun buxgalteriya hisobi tizimini takomil­lashtirish, jumladan buxgalteriya hisobining xalqaro va milliy standartlarini joriy qilishi bilan chambarchas bog'liq.

Buxgalteriya hisobi boshqaruv tizimida quyidagi funksiyalami bajaradi (1.6-rasm).

Buxgalteriya hisobining
funksiyalari

6. 
   rasm.Korxonaning moliya-xojalikfaoliyatini boshqarish
   tizimida buxgalteriya hisobiningfunksiyalari.
   

1.