Fanidan O’quv-uslubiy majmua

Aktivlar va majburiyatlarning haqqoniy baholash tamoyili aktivlar va majburiyatlarning tannarxi yoki sotib olish bahosi, ulami baholashning asosi ekanligini taqozo etadi.
Buxgalteriya hisobining yuqorida ko'rib chiqilgan tamoyillarifl .8), talablari(l .7) va yuritish usullari uning metodologik asosini tashkil etib, tegishli obyektlarga nisbatan qo'llaniladi. Uning negizini buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS), boshqa me’yoriy hujjatlar va metodik ko'rsatmalar tashkil etadi.
3. Buxgalteriya hisobi axborotlaridan foydalanuvchilar
Buxgalteriya hisobi o‘ziga xos xususiyatlari tufayli ko‘p hollarda «biznesning tili», rivojlangan bozor ishtirokchilarining muloqot qiladigan umumiy tili deb e’tirof etiladi. Tegishli axborotlar uiardan foydalanuvchilarga buxgalteriya hisobi tilida, ya’ni tadbirkorlar «o'qiy oladigan» tilda yetkaziladi. Xo'jalik yurituvchi subyekt to‘g‘risidagi axborotlarga qiziquvchi istalgan yuridik yoki jismoniy shaxs moliyaviy hisobotdan foydalanuvchi deb tan olinadi. Shu munosabat bilan hisob axborotlaridan foydalanuvchilar doirasining manfaatlari shakllanadi. Mazkur foydalanuvchilar doirasi yetarli darajada barqaror bo'lishiga qaramasdan, ularning axborotlarga talabi har xil. Farqlar eng avvalo manfaatlar xilma-xilligidan kelib chiqadi. Birovlami mazkur xo'jalik yurituvchi subyektga qo'yilgan kapitaldan olinadigan daromad qiziqtirsa, boshqalami - ushbu daromadni soliqqa tortish, uchinchi birovlami - sarflangan mehnatga to'liq va o‘z vaqtida haq to‘lash hamda boshqa shu kabilar qiziqtiradi. Hisob axborotidan foydalanuvchilar talablarining xilma-xilligi foydalanuvchilaming tarkibi bilan ham bog‘liq (1.8-rasm).
Buxgalteriya hisobi xalqaro standartlari umumiy konsepsiyasiga muvofiq hisob axborotlaridan foydalanuvchilar: xizmatchilar, mol yetkazib beruvchilar, kreditorlar, investorlar, xaridorlar, hukumat, jamoatchilik hisoblanadi.
Bunday axborotdan foydalanuvchilar ikkita katta guruhga: ichki foydalanuvchilar va tashqi foydalanuvchilarga bo‘linadi.
Birinchi guruh ichki foydalanuvchilarra tashkil etadi. Keng ma’noda ularga korxona ma’muriyati, uning menejerlari va nihoyat korxona xodimlari kiradi. Korxona ma’muriyati boshqaruv qarorlarini qabul qilishning barcha bosqichlarida: biznes-reja tuzish, nazorat va boshqaruv fiinksiyasining o’zining samaradorligini baholashda hisob axborotlaridan foydalanadi.


1.8-rasm. Buxgalteriya hisobi axborotlaridan foydalanuvchilaming
turkumlanishi.
Ma’muriyatning barcha xatti-harakatlari korxonaning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga qaratilgan. Shuning uchun buxgalteriya zarur ma’lumotlami tayyorlagan holda javob berishi lozim bo'lgan savollaming mazmuni: ishlab chiqarish quvvatlarining materiallar bilan ta’minlanganlik darajasini, mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar holatini, ayrim turdagi materiallami hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tannarxining qanday shakllanayotganligini, debitor va kreditor qarzlar o'zgarishining holatini va boshqalami ko'rsatadi. Korxona xodimlariga hisob axborotlari korxonaning moliyaviy barqarorligi to‘g‘nsidagi holatni ochib beradigan, eng awalo, ish haqining, ijtimoiy to'lovlaming to'liq va o‘z vaqtida to'lanishi, ishlab chiqarishda kelajakdagi bandlik istiqbollari doirasida zarur.
Axborotdan foydalanuvchilaming ikkinchi guruhi tashqi foydalanuvchilar bo'lib, ular o‘z navbatida uchta kichik guruhga bo'linishi mumkin.

1. 
   Bevosita moliyaviy manfaatdor.
   
2. 
   Bevosita moliyaviy manfaatdor bo'lmagan.
   
3. 
   Moliyaviy manfaatsiz.
   

Bevosita moliyaviy manfaatdor bo'lgan tashqi foydalanuvchilar - bu qarz beruvchilar, kreditorlar, mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar, bo'lg'usi aksiyadorlar, ulaming konsultantlari.
Tashqi foydalanuvchilami eng avvalo qo'yilgan kapitalning qoplanishi qiziqtiradi: qarzlar qaytarilishi, foizlami ham qo'shgan holda; tovarlar shartnoma bahosining to'lanishi; dividendlaming olinishi; ishbilarmonlik aloqalarini yo'lga qo‘yishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligi va h.k. Mol yetkazib beruvchilar va boshqa tijorat kontragentlari sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar uchun pul mablag‘larining o‘z vaqtida olinishi to‘g‘risida shak-shubhasiz xulosaga kelishga imkon beradigan hisob axborotlarini olishdan manfaatdordirlar.
Bevosita moliyaviy manfaatdor bo'lmagan tashqi foydalanuvchilar - bu birinchi navbatda soliq organlari. Ulaming asosiy vazifasi soliqlar va boshqa to'lovlarfbojxona to'lovlari, jarimalar va boshqalar)ni yig'ishdan iborat.
Moliya bozorining ishtirokchilari - investorlami emitent qimmatli qog'ozining daromadliligi (kotirovkasi), asosan aksiya sotib olish bilan bog'liq risk (tavakkalchilik) darajasi qiziqtiradi. AJcsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlaming sotilish va sotib olinish bahosi o'rtasidagi farqqa, vositachilik xizmatlari ko'rsatishda uning ishtirokchilari o'z moliyaviy natijalarini shakllantiradi. Emitentning qimmatli qog'ozlariga bo'lgan talab va taklif uning moliyaviy barqarorligiga bog'liq holda aniqlanadi. Moliya bozorining professional ishtirokchilari, moliyaviy barqarorlik darajasini, mulkdorlaming fond biijasida ro'yxatga olingan va e’lon qilingan moliyaviy hisobotlaridagi ma’lumotlar asosida aniqlashlari mumkin.
Davlat organlari - bu mamlakat iqtisodiyotini boshqaruv organlari (Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi, Davlat statistika qo'mitasi va b.) bo'lib, ular hisob va moliyaviy axborotlami milliy iqtisodiyotning tarmoqlari va alohida ishlab chiqarishlaming rivojlanishini bashorat qilish, nisbatlami va o'sish sur’atini aniqlash, yalpi daromadni hisob- kitob qilish va boshqa shunga o'xshash statistik ko'rsatkichlami hisob- kitob qilishga zarur bo'lgan me’yorda o'rganish bilan shug'ullanadilar.
Moliyaviy manfaati bo'lmagan buxgalteriya hisobi axborotidan foydalanuvchilar guruhiga auditorlik tashkilotlari, kasaba uyushmalari, yollangan shaxslar, davlat muassasalari va shu kabilami kiritish mumkin.
Kasaba uyushmalari xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisobotini uning bilan jamoa shartnomasi tuzish yoki muddatini uzaytirish maqsadga muvofiqligi nuqtayi nazaridan o'rganadilar.
Mahalliy davlat muassasalari va aholi korxonalar moliyaviy hisobotlari bilan ulaming moliyaviy holati va ijtimoiy-iqtisodiy muammolami ayrim tumanlar, fuqarolar yig'ini va boshqalar doiralarida hal eta olishlari nuqtayi nazaridan qiziqadilar.
Shunday qilib, hisob axborotlari moliyaviy hisobotda muayyan xo'jalik yurituvchi subyekt moliya-xo‘jalik faoliyati natijalarini ko'rsatilgan yo'nalishda ochib berishi uchun, buxgalteriya hisobining butun metodologiyasi axborotdan foydalanuvchilar tomonidan belgilan- gan maqsadlami amalga oshirishga qaratilishi lozim. Ayni vaqtda buxgalteriya axborotlaridan foydalanuvchilar o'rtasida raqobatli muhit mavjud bo'lgan va uning tijorat sirini saqlash obyektiv zarurati, hisob axborotlarining mazmuniga ichki va tashqi foydalanuvchilar tomonidan qo'yiladigan talablardan kelib chiqqan holda bozor iqtisodiyotida buxgalteriya hisobining ikkita turi mavjud: boshqaruv hisobi va moliyaviy hisob.
Boshqaruv hisobi ichki foydalanuvchilar-xo'jalik yurituvchi subyektni boshqaruvchi menejerlar uchun axborotlami tayyorlaydi.
Moliyaviy hisob tashqi foydalanuvchilar uchun axborot taqdim etishni maqsad qilib qo'yadi. Shuning uchun uning negizida shakllanadigan moliyaviy hisobotda tijorat siri bo'lmaydi va e’lon qilinishidan oldin uning ishonchliligi mustaqil auditorlik tashkiloti tomonidan tekshiriladi.