Fanidan tayyorlangan o`quv-uslubiy majmua «Vatan tarixi» kafedrasi professor-o`qituvchilaringing yig`ilishida muhokama qilingan va foydalanish uchun tavsiya etilgan

2. Somoniylar davlati – o‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida yangi 
bosqich 
Tohiriylar sulolasining inqirozga yuz tutishi natijasida IX asrda 
Movarounnahrda yangi – Somoniylar sulolasi paydo bo‘ldi. 
Ma’munning xalifalik taxtini egallashida Movarounnahrlik Somon ibn 
Xudodning ham alohida xizmati bor edi. Shuning uchun ham xalifa 
Ma’mun o‘ziga sodiq Somonxudod avlodlariga katta ishonch bildirib, 
ularga Movarounnahrning turli hududlarini mustaqil boshqarish 
huquqini topshirib qo‘yadi. Ahmad 819-820-yillardan 864-865-
yillargacha Farg‘ona mulkida, No‘h 812-820-yillardan 841-842-
yillargacha Samarqandda, Yahyo 819-820-yillardan 841-842-yillargacha 
Samarqandda, Yahyo 819-820-yillardan 855-856- yillargacha Shosh va 
Ustrushonada hokimlik qiladilar. Dastlabki davrlarda somoniylar 
Tohiriylarga tobe bo‘lib, ular orqali xalifalikka ma’lum miqdorda 
to‘lovlar yuborib turganlar. Xalifalik xazinasiga Samarqand hududi 326 
ming, Farg‘ona – 280 ming, Shosh – 607 ming, Usturshon – 50 ming 
muhammadiy dirham miqdorida har yili to‘lovlar yuborgan. Somoniylar, 
tohiriylardan farqli o‘laroq, dastlab o‘z hududlarida kumush dirhamlar 
emas, balki mis tangalar zarb etganlar. Biroq asta-sekinlik bilan somoniy 
hukmdorlar o‘z ta’sir doiralarini kengaytirib, o‘lka mustaqilligini 
mustahkamlab borganlar. Ayniqsa, No‘h ibn Asad vafotidan so‘ng Nasr 
ibn Ahmad Somoniyning Samarqandga noib etib ko‘tarilishi (855) 
hamda ko‘p o‘tmasdan Yahyo o‘limidan keyin (856) Shosh va 
Ustrushon yerlarining ham uning tasarrufiga o‘tishi Somoniylar davlati 
hududlarining birlashuvida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. 865-yilda 

---

50 
otasi Ahmad ibn Asad (865-892) vafotidan so‘ng amalda Nasr 
Movarounnahrning birdan-bir yagona hukmdori bo‘lib qolgandi. Nasr 
ibn Ahmad o‘z davlatining sharqiy hududlarini ko‘chmanchi 
qabilalarning hujumlaridan muhofaza qilish, so‘ngra kuchli jangovar 
armiya tashkil qilish, Buxoro yerlarini tohiriylardan qaytarib olishdan 
iborat asosiy maqsad, vazifalarni ham muvaffaqiyatli hal eta oldi. Nasr 
Turkiston shahri tomon yurish qilib, ko‘chmanchi qabilalar ustidan 
muhim g‘alabaga erishadi. 874-yilda esa tohiriylarga qarshi ko‘tarilgan 
Buxoro xalqi qo‘zg‘olondan foydalanib, Buxoroni ham o‘z davlatiga 
qo‘shib oladi. Buxoroni idora etishni Nasr ukasi Ismoilga topshiradi. 
Shu tariqa Movarounnahrning amaldagi mustaqilligi Nasr va Ismoil 
Somoniylar tomonidan ta’minlanib boshqariladi. Nasr Ismoilni o‘z noibi 
deb hisoblar edi. Ismoil ibn Ahmad Buxoroda o‘z hokimiyatini 
mustahkamlab olgach, Samarqandga yuboriladigan soliqni yubormay 
qo‘ydi. Shundan so‘ng, aka-uka o‘rtasida nizo paydo bo‘ladi: 886-yili 
Nasr va Ismoil qo‘shinlari to‘qnashdilar. Bu jangda Ismoil mag‘lub 
bo‘ldi va u vaqtincha Buxoro noibligidan tushirildi. Lekin ikki yil 
o‘tgach aka-uka qo‘shinlari o‘rtasida yana to‘qnashuv bo‘ldi. Bu jangda 
Ismoilning qo‘li baland keldi. Nasr qo‘shini tor-mor qilindi. 
Movarounnahr hukmronligi Ismoil qo‘liga o‘tdi. Lekin Ismoil Nasrdan 
taxtni tortib olmadi va Nasr o‘z vafotigacha (892-yili) somoniylarning 
boshlig‘i sifatida Samarqandda qoldi. Nasr vafotidan so‘ng Ismoil davlat 
boshlig‘i bo‘ldi. Poytaxt Samarqanddan Buxoroga ko‘chirildi. O‘zaro 
janjal va isyonlarni bartaraf etgach Ismoil 893-yili ko‘chmanchilarga 
qarshi qo‘shin tortdi va Tarozni egalladi. U bu yerda xonni va uning 10 
ming qo‘shinini asir olib, bu jangda katta harbiy o‘ljani qo‘lga kiritdi. 
Ismoil arab bosqinidan keyin birinchi bo‘lib o‘zaro janjallar, 
bosqinchilar tomonidan talangan o‘lkani buyuk va qudratli davlatga 
aylantirish uchun o‘zining bor kuch-g‘ayratini ishga soldi. Qudratli va 
markazlashgan davlat tuzish uchun Ismoil birinchi navbatda mahalliy 
zodagonlar va savdogarlarning manfaatlarini ko‘zlab ish tutdi. 
Davlatning iqtisodiy kuch-qudratini oshirish, qishloq xo‘jaligini, 
hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi uchun keng shart-sharoitlar 
yaratib berish lozim edi. Shu maqsadda Ismoil yaxshi qurollangan, katta 

---

51 
va saralangan qurolli kuchlarni tashkil qilishga kirishdi. U ayniqsa, turk 
g‘ulomlaridan iborat qismlarni tuzishga katta e’tibor berdi. Natijada 
Somoniylar davlati tez orada musulmon sharqidagi markazlashgan 
kuchli davlatga aylandi. Somoniylar sulolasi hukmronlik qilgan yillar 
quyidagicha: Nuh ibn Asad (819-842), Ahmad ibn Asad (842-864), Nasr 
1 ibn Ahmad (864-897), Ismoil ibn Ahmad (897-907), Ahmad ibn 
Ismoil (907-914), Nasr II ibn Ahmad (914-943), Nuh 1 ibn Nasr (943-
954), Abdumalik ibn Nuh (954-961), Mansur 1 ibn Nuh ( 961-976), Nuh 
II ibn Mansur (976-997), Mansur II Nuh (997-999). Somoniylar 
davlatida markaziy va viloyatlar boshqaruvi tizimi Ismoil Somoniy 
davrida uzil-kesil qaror topdi. Bu davlatda markaziy boshqaruv dargoh 
(saroy) va devon (mahkama) orqali amalga oshirilgan. Boshqaruvda 
amir (hukmdor)ning shaxsiy lashkari bo‘lmish turk g‘ulomlarining roli 
katta bo‘lgan. Eng obro‘li, iqtidorli g‘ulomlar xiyolboshi (otliq askarlar 
boshlig‘i), so‘ng xojib lavozimini egallaganlar. Amirning hamma hukm, 
farmoyishlarini ijro etuvchi sohibi xaros yoki amir (xaros) oliy siyosiy 
hokimiyatni boshqargan. Davlat siyosati va mafkura islom diniga 
asoslangani uchun Somoniylar davlatida ham xalifalik boshqaruv 
tartiblarini takrorlovchi, ayni vaqtda esa mahalliy turkiy xalqlarning 
davlatchilikdagi tarixiy an’analarini o‘zida mujassam qilgan davlat 
boshqaruv 
tizimi 
shakllantirildi. 
Somoniylar 
saroyida 
ham 
devonboshilar, mirzaboshilar, miroxo‘rlar va boshqa mansablar mavjud 
bo‘lgan. Markaziy boshqarma 10 ta devondan iborat bo‘lgan. 
Devonlarning eng kattasi vazir devoni hisoblanib, boshqalari unga 
bo‘ysungan. Somoniylar davlatidagi markaziy hokimiyat boshqaruvi 
ta’sirida xo‘jalik hayoti ham o‘sib asta-sekinlik bilan rivojlanib bordi. 
Mamlakat xo‘jalik hayotida “iqto” mulklarining o‘rni katta edi. Bu mulk 
egalari esa iqtodor deb yuritilgan. Iqtodorlar ko‘pgina mulklarini davlat 
oldidagi alohida xizmatlari uchun yer va suv shaklida olganlar. Iqto 
shaklida hatto viloyatlar, vohalar, shahar va tumanlar hadya qilingan. 
Somoniylar davrida xo‘jalikning barcha sohalari, dehqonchilik va 
chorvachilik rivoj topdi. Sug‘orish shaxobchalarining kengayishi, suv 
inshootlari (kanallar, ariqlar, to‘g‘onlar)ning ko‘plab bunyod etilishi 
natijasida ziroatchilikning nuhim tarmoqlari – g‘allachilik, sholikorlik, 

---

52 
polizchilik, bog‘dorchilik tez o‘sib bordi. Bu sohalar, ayniqsa, 
Zarafshon, Qashqadaryo, Shosh, Farg‘ona vodiysi va Xorazm vohasida 
ko‘proq rivojlandi. Murg‘ob, Buxoro, Samarqand va Shosh atroflarida 
paxtachilik maydonlari kengaydi. IX-X asrlar xo‘jalik hayotida 
hunarmandchilik ham alohida o‘rin tutgan. Shaharlarda to‘qimachilik, 
kulolchilik, degrezlik, chilangarlik, miskarlik, zargarlik, shishasozlik 
singari hunar turlari ancha rivojlandi. Bu esa shaharlar qiyofasining 
keskin o‘zgarishiga, ularda oliy imoratlar masjid-u madrasalar, ko‘rkam 
rastalar-u karvonsaroylarning qad rostlashiga olib kelgan. Buxoroda 
kumush tanga va dirham zarb qilingan. Narshaxiyning yozishicha, 
Buxoroda bayt-ut-tiroz, ya’ni to‘qimachilik korxonasi bo‘lgan. 
Buxorodan zandanicha nomli matoni Shom, Misr, Rumga olib ketganlar. 
Somoniylar davlati feodal yer egaligiga asoslanganligi tufayli undagi 
mulkiy bo‘linish ham turli xil shakllarga ega bo‘lgan. Bular 
quyidagilardir: 1) mulki sultoniy – sulton (amir)ga tegishli yerlar; 2) 
mulk yerlari – xususiy mulk yerlari; 3) vaqf yerlari (machit, madrasa va 
boshqa diniy muassasalar tasarrufiga berilgan yerlar); 4) jamoa yerlari. 
Olinadigan soliqqa qarab yerlar ikkiga bo‘lingan: a) “Mulki xiroj” – 
xiroj yerlar, ya’ni soliq olinadigan yerlar; b) soliq to‘lashdan qisman 
yoki butunlay ozod etilgan yerlar. Somoniylar davrida ko‘pchilik 
dehqonlar turli xil soliq va to‘lov turlaridan tashqari davlat tomonidan 
ko‘plab majburiyatlarni o‘tashga ham jalb etilgan. Suv inshootlarini 
tozalash, ta’mirlash, to‘g‘onlar, ko‘priklar, yo‘llar qurish shular 
jumlasidan edi. Bunday og‘ir ishlarga jalb qilingan odamlar haftalab, o‘n 
kunlab, ba’zan esa oylab o‘z hisobidan ishlab berishga majbur edilar. 
Qishloqlarda esa yersiz dehqonlarning ko‘pchiligini kadivorlar, ya’ni 
yollanib ishlovchi korandalar tashkil etardi. Korandalar IX-X asrlarda 
“sherik” yoki “barzikor”, Xurosonda esa “akkor” deb atalgan.