Mamlakatimizda innovatsion iqtisodiyotni shakllantirishda agrar sohada ilmiyta’minot tizimini rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Respublika hukumati tomonidan ushbu tizimni bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirish maqsadida bir qator islohotlar amalga oshirildi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad agrar soha ilmiy-ta’minot mavqeini ko’tarish, fan yutuqlarini amaliyotga keng joriy etishdan iboratdir. Ushbu maqolada qishloq xo’jaligini innovatsion rivojlantirish yo’nalishlariga bag’ishlangan takliflar ishlab chiqilgan.
IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA Ozbekistonning eksport salohiyatini oshirishning moliyaviy imkoniyatlari
FARDU IQTISODIYOT YONALISHI SIRTQI BO’LIM 3-BOSQICH 21-37 GURUH TALABASI MAMATQULOV JAHONGIR
KIRISH Jahon iqtisodiyotining rivojlanish tendentsiyasi shundan guvohlik beradiki, kishilik jamiyatining barcha soha va jabhalarida, ayniqsa global iqlim o’zgarishi ta’sirida sayyoramizning ko’plab mintaqalarida tobora avj olayotgan qashshoqlik va ocharchilikka barham berishning asosiy omillaridan biri sifatida qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtiruvchi, shuningdek ularga turli yo’nalishlarda xizmat ko’rsatuvchi sub’ektlarning xo’jalik yuritish faoliyatlarini innovatsiyalar asosida tashkil etish strategik ahamiyat kasb etib, ushbu jarayonni uzluksiz takomillashtirish davr talabiga aylanib bormoqda.
Iqtisodiyot globallashuvining yangicha sharoitida iqtisodiy rivojlanishning asosiy belgisi ishlab chiqarishning texnologik usuli va ularning butun jamiyat iqtisodiy salohiyati ta’siridagi o’zgarishlar hisoblanadi. Ko’pchilik zamonaviy tadqiqotchilarning ma’lumotlariga ko’ra, bugungi kunda ro’y berayotgan innovatsion o’zgarishlar nafaqat jamiyatning ishlab chiqarish kuchlarini o’zgartiradi, balki ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tizimidagi markaziy bo’g’inini ham ifodalaydi.
Metodlar. Tadqiqot jarayonida qiyosiy taqqoslash, mantiqiy va abstrakt fikrlash usullaridan foydalanildi.
NATIJALAR Innovatsion rivojlanish tizimining ahamiyatli jihati shundaki, u iqtisodiyot tarkiban deformatsiyalangan, innovatsiya jarayonlarini boshqarish izdan chiqqan, qishloq xo’jaligi darajasida axborot vakumining mavjudligi sharoitlarida qisqa muddat ichida tarmoqni barqaror yuqori sur’atlarda o’sishi uchun yangi imkoniyatlarni yaratadi. Bu tizimni shakllantirishda davlatning o’rni beqiyosdir. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarning ilmiy-texnik imkoniyatlari va ishlab chiqarishdagi ilg’or tajribalari to’g’risida keng ma’lumotlarga ega bo’lish ularni xo’jalik yuritishning innovatsion usullariga o’rgatish, innovatsiya qoidalarini o’zlashtirish, maslahat yordamlari berish orqali ASMning innovatsiya faolligini ko’tarishni ta’minlash uchun sharoitlar yaratadi. Biroq, tan olish lozimki, agrar tarmoq o’zining tabiiy-iqlim omillariga ta’sirchanligi va bog’liqligi sababli innovatsiyalarni yaratish va tatbiq etishda boshqa sohalarga nisbatan bir qator murakkabliklarga ega va shuning uchun ham uni innovatsion modernizatsiyalash asosida rivojlantirish o’ziga xos va mos innovatsion
yo’nalishlarda chuqur ilmiy-tadqiqot va tajriba-kashfiyotchilik ishlarini (ITTKI) muntazam takomillashtirib borishni taqozo qiladi. Fikrimizcha, mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari, shu jumladan, qishloq xo’jaligi bilan bog’liq fan va texnikatexnologiya yangiliklarini yaratish hamda innovatsion faoliyatni rivojlantirish jarayonini respublikamiz ichidagi tor doirada emas, balki industrial taraqqiy etgan xorijiy davlatlarning ushbu yo’nalishlardagi innovatsion faoliyat yutuqlari bilan uyg’un tarzda olib borish maqsadga muvofiq.
Agrar tarmoqdagi innovatsiya jarayoni ilm-fan yutuqlari asosida yaratilgan, sifat jihatidan yangi mahsulotlarni, iqtisodiy mexanizmlar, aniq tashkiliy, texnik yoki texnologik g’oyalarni bevosita ishlab chiqarishda foydalanishgacha yetkazish bilan bog’liq tadbirlar yig’indisi hisoblanadi. Respublika agrar tarmog’ida yuz berayotgan iqtisodiy o’sish asosan, import o’rnini bosadigan mahsulotlar yetishtirish, tadbirkorlikni rivojlantirish hisobiga yuz bermoqda. Biroq tarmoqda ilmiy sig’imli agrar texnologiyaga asoslangan yo’nalishlardagi innovatsion jarayonni rivojlantirish talab darajasida emas. Bunga tarmoq xususiyatidan kelib chiqqan holda innovatsiyalar samaradorligini oshirish yo’llari, innovatsion xavf va xatarlarni, innovatsion salohiyatning mavjud sharoitlarga mosligini baholash, tarmoqda innovatsion tavakkalchilikni boshqarish borasidagi iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy asoslar yetishmasligi salbiy ta’sir etmoqda.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish davlatning xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishlab chiqarish-moliyaviy faoliyatiga aralashuvini kamaytirib borishi bilan bevosita bog’liq holda yuz bermoqda. Fermer tadbirkor sifatida innovatsion g’oyalarning haqiqiy xaridoriga aylanishi uchun uning birinchi navbatda iqtisodiy erkinligi kengayib borishi lozim. Bunda asosan: dehqonning ishlab chiqarish vositalariga, yetishtirilgan mahsulot va yaratilgan foydaga to’liq egalik imkoniyatini kengaytirib borishga; ekinlar tarkibini belgilash va agrotexnik tadbirlarni amalga oshirishdagi erkinlik darajasini ortib borishiga; mahsulot sotish kanalini tanlash va baho belgilash borasidagi erkinligi; raqobat muhitidagi resurslar bozoridan erkin mahsulot sotib olish imkoniyatini yaratishga; raqobat muhitidagi xizmatlar bozoridan sifati va bahosi jihatidan maqbul xizmat xarid qilish imkoniyatini kengaytirishga; raqobat muhitidagi qayta ishlovchilarga mahsulot sotish imkoniyatini yaratish tadbirlarini amalga oshirishga; o’sib boruvchi bozor talabini qondirishga qodir bo’lgan mahsulotlar ishlab chiqarishga zamonaviy texnikalar, ekinlarning yangi navlari, agrotexnologik yangiliklarni joriy qilishga asoslanishi lozim. Yuqoridagi holatlar bozor munosabatlari rivojlanishining dastlabki paytlarida qishloq xo’jaligida innovatsiyani rivojlantirishga o’ziga xos yondashuvni talab qiladi. Endi masalaga respublikamiz qishloq xo’jaligida innovatsion g’oyalar bozorini rivojlantirish bo’yicha shakllangan shart-sharoitlar nuqtai-nazaridan yondashadigan bo’lsak o’tish iqtisodiyoti mamlakatlari tajribasining ko’rsatishicha ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishda yangi iqtisodiy mexanizmlarni joriy etish «sinov va xatolar» uslubida amalga oshiriladi.
Iqtisodiy mexanizmning ta’sirchan roli natijasida qishloq xo’jaligida innovatsion faoliyatni tashkil etish va rag’batlantirish shakl va yo’llari tizimini aniqlash imkonini beradi. Tadqiqotlar asosida qishloq xo’jaligida innovatsion faoliyatni tashkil etish va rag’batlantirishning quyidagi shakl va yo’llari klassifikatsiyasi tizimi tavsiya etiladi. Bu klassifikatsiya mavjud qarashlardan davlat-xususiy sheriklik tamoyiliga asoslanishi bilan farqlanadi (1-rasm).
Erkin iqtisodiy hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uning eksport salohiyatidan foydalanishiga asoslanishi mumkin. Mintaqadagi eksport tarmoqlari asosiy bo'lib, ular uzoq muddatli iqtisodiy o'sishni ta'minlaydi. Muhimi erkin iqtisodiy hududning qanday eksport salohiyatiga ega ekanligini, bu salohiyatning qaysi tarkibiy qismlarini kuchaytirish mumkinligini aniqlashdan iboratdir.
Erkin iqtisodiy hududlarning eksport salohiyatini baholash metodologiyasi quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
hududni xalqaro mehnat taqsimoti tizimiga kiritish darajasini aniqlash;
eksportning istiqbolli yo'nalishlari sifatida hududning sanoat salohiyatini tahlil qilish;
transport infratuzilmasining rivojlanish darajasini, shu jumladan transport uzellarining mavjudligini baholash;
hudud tashqi iqtisodiy faoliyatining institutsional omillarini tahlil qilish.
Eksport salohiyatini baholashdagi asosiy muammolardan biri uning axborot bazasining yetarli emasligidir. Usullar mualliflarining aksariyati hisoblash manbalarini ko'rsatmasdan ko'rsatkichlarni modellashtirish bilan cheklanadi, bu ularning amaliy ahamiyatini kamaytiradi.
Erkin iqtisodiy hududning eksport salohiyatini shakllantirish va amalga oshirish samaradorligi quyidagi omillar bilan tavsiflanadi:
1. Materiallar va butlovchi qismlar, uskunalar, texnologiyalar, nou-xau importi. Eksport mahsuloti tannarxida import qilinadigan butlovchi qismlarning ulushi sanoat 40% yoki undan ko'p bo'lishi mumkin, chunki mahalliy ishlab chiqarish xorijiyga qaraganda sekinroq rivojlanmoqda.
2. Xalqaro hamkorlik. Mahalliy mahsulotlarning raqobatbardoshlik darajasi har doim ham xalqaro talablarga javob bermaydi, shuning uchun korxonalar o'zaro hamkorlik qilishlari va import qilinadigan sifatli yoki shunga o'xshash mahsulotlar ishlab chiqarishlari kerak.
3. Erkin iqtisodiy zonalarda (EIZ) tadbirkorlik. Ushbu turdagi tadbirkorlik kompaniyaga o'zi uchun eng yaxshi joyni topishga imkon beradi. Tashqi bozorga chiqish uchun mahsulot sifatini muntazam oshirib borish imkoniyatiga ega bo'ladi.
4. Qalbaki. Erkin iqtisodiy hududdagi korxonalarda bunday mahsulotlarning mavjudligi uning raqobatbardoshligini sezilarli darajada pasaytiradi, shuning uchun bozorda kontrafakt mahsulotlar paydo bo'lishining oldini olish kerak.
5. Madaniyatlararo marketing kommunikatsiyalari hozirgi vaqtda eksport salohiyatini shakllantirish, amalga oshirish va rivojlantirish nuqtai nazaridan eng istiqbolli hisoblanadi. Sinergetik ta'sirga erishish uchun korxonalarning biznes aloqalarini, iqtisodiy missiyalarni va xalqaro ko'rgazma tadbirlarini birlashtirish kerak. Buni boshqarish makro va mikro darajada amalga oshirilayotgan tizim korxonalarning eksport salohiyatini samarali shakllantirish va amalga oshirishni nazorat qilish maqsadida ularni yaqin va uzoq xorij bozorlariga olib chiqishga qaratilgan.
6. Davlat tomonidan milliy tartibga solish. Eksport faoliyati, ayniqsa, startap eksportchilar, kichik va o'rta korxonalar uchun ancha murakkab katta xavflar bilan birga keladigan va moliyaviy xarajatlarni talab qiladigan iqtisodiy jarayon. Biroq, milliy targ'ibot haqiqatni hisobga olgan holda eksport ko'plab mamlakatlar hukumatlari rioya qiladigan istiqbolli yo'nalishlardan biri bo'lib, bu maqsadda federal byudjetdan katta mablag'lar ajratiladi: eksport yetkazib berishni kafolatlash va sug'urtalash, eksportga yo'naltirilgan tarmoqlarni kreditlash va hokazolar.
mahsulot ishlab chiqarish va eksportga sotish xarajatlarini kamaytirish, uchinchidan, chet elda sotishdan oldingi va sotishdan keyingi xizmatlarni tashkil etish.
Erkin iqtisodiy hududning eksport salohiyati ikki asosiy qismdan iborat: ichki salohiyat va tashqi. Korxonaning ichki eksport salohiyati eksportga mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan resurslar majmuasini o'z ichiga oladi. Bularga tabiiy, mehnat, moddiy, moliyaviy va axborot resurslari kiradi. Biroq, eksport faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun korxonada u yoki buning bo'lishi etarli emas resurslarni yig'ish. Bu resurslardan mohirona va samarali foydalanish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatbardosh afzalliklarini belgilovchi ishlab chiqarishni intensivlashtirish imkoniyatlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Erkin iqtisodiy hududning tashqi eksport salohiyati raqobatbardosh mahsulotlarni sotish bilan bog'liq bo'lib, marketing, logistika va xizmat ko'rsatish faoliyati bilan ta'minlanadi. Yuqori tashqi eksport salohiyati bilan erkin iqtisodiy hududning raqobatbardoshlik darajasi sezilarli darajada oshadi, chunki uning mahsulotlari xalqaro bozorlarda sotila boshlaydi.
Ichki eksport salohiyatini tahlil qilish
Tashqi eksport salohiyatini tahlil qilish
Hudud resurslaridan foydalanish
Eksport mahsulotlarining raqobatbardoshligi
Erkin iqtisodiy zona biznes sub'ektlari faoliyat samaradorligi
Qishloq xo’jaligini rivojlantirish va undagi dehqon va fermer xo’jaliklari sub’ektlari faoliyati samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan innovatsion siyosatning muhim yo’nalishlari quydagilardan iboratdir: asosiy oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmlarining tibbiy iste’mol me’yorlariga mos bo’lishi; hududlararo almashish va eksport ahamiyatiga ega bo’lgan istiqbolli mahsulotlarning ishlab chiqarilishi; qo’shilgan qiymatning ulushi va iqtisodiy samarasi yuqori bo’lgan mahsulotlarning ishlab chiqarilishi; mayda va yirik korxonlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning bir-birini to’ldiruvchi maqbul nisbatda bo’lishi; ekotizimga antoropogen ta’sirni kamaytirish orqali resurslardan foydalanish samaradorligining oshirilishi.
