«fazoda dekart koordinatalar sistemasi mavzusini o’qitishda interfaol usullar»

Asosiy qism. 
Maktab matematika kursidan ma’lumki "Masalalarni tenglamalar yordamida 
yechish" mavzusi "Tenglama va uning yechimlari", "Bir noma’lumli birinchi darajali 
tenglamalarni yechish" mavzularidan keyin keladi. O’quvchilar tenglamalarni 
yechishni masalalarni tenglamalar yordamida yechish mavzusidan oldin bilishsa, yangi 
mavzuni o’zlashtirishga qiyinchilikka uchrashmaydi. Yangi mavzu bayoniga o’tishdan 
oldin, o’tilgan darsni o’quvchilar hukmiga “Davomini ayt” o’yini orqali taqdim etish 
mumkin. 
1. Noma’lumni shu tenglamani to’g’ri tenglikka aylantiradigan qiymatiga … 
deyiladi. 
2.Tenglik belgisidan chap va o’ngda turgan ifodalar tenglamanining ... deyiladi. 
3. Tenglamaning chap yoki o’ng qismidagi har bir qo’shiluvchi tenglamaning 
… deyiladi. 
4. Noma’lumni shu tenglamani to’g’ri tenglikka aylantiradigan qiymatiga … 
deyiladi. 
5. 
b
ax

tenglama. Bunda 
a
va 
b
berilgan sonlar, 
x
noma’lum son. 
b
ax

tenglamaga … deyiladi. 
O’quvchilar navbati bilan yuqorida aytilgan qoidalarni to’ldiradilar. Bu jarayonda 
o’quvchilar qoidanining to’g’ri yoki no’to’g’riligi haqida fikrlar bildirishlari mumkin. 
O’tilgan mavzuni takrorlashda ‘Matematik diktant” usulidan ham foydalanish 
yaxshi samara beradi. Bu usulda “Davomini ayt” o’yinidan farqli o’laroq savollar so’z 
bilan ifodalangan bo’lib o’quvchilar uni matematik belgilar yordamida yozishi talab 
etiladi. Bu esa o’quvchilarni fikrini jamlashga, javobni eslashga yoki mantiqiy fikrlash 
olib keladi va o’quvchilardagi bo’shliqlarni to’ldirishga juda katta yordam beradi. 
1-diktant: Agar tengliknining ikkala qismiga bir xil son qo’shilsa yana to’g’ri 
tenglik hosil bo’ladi. 
2-diktant: Agar tenglikning ikkala qismidan ayni bir xil son ayrilsa yana to’g’ri 
tenglik hosil bo’ladi. 
3-diktant: Agar to‘g‘ri tenglikning ikkala qismi nolga teng bo‘lmagan ayni bir 
songa ko‘paytirilsa yoki bo‘linsa, u holda yana to‘g‘ri tenglik hosil bo‘ladi. 

---

565 
O’qituvchi o’quvchilarning yangi mavzuni o’zlashtirishga tayyor ekanligiga 
ishonch hosil qilgach, yangi mavzu bayoniga o’tishi mumkin. 
Ma’lumki so’zlar bilan ifodalanadigan masalalar matnli masalalar deyiladi. 
Shunday qilib, matnli masalalarni tenglamalar yordamida yechishda 
tenglamaning quyidagi asosiy xossalaridan foydalaniladi: 
1-xossa. Tenglamaning istalgan hadi ishorasini qarama-qarshisiga o’zgartirib 
uning bir qismidan ikkinchi qismiga o’tkazish mumkin ekan. 
2-xossa. Tenglamaning Ikkala qismini nolga teng bo’lmagan bir xil songa 
ko’paytirish yoki bo’lish mumkin. 
Tenglamani qo’llash ko’pgina masalalarni yechishni osonlashtiradi. Bunda 
masalani yechish, odatda, ikki bosqichdan iborat bo’ladi: 
1. Masalaning sharti bo’yicha tenglamani tuzish; 
2. Hosil bo’lgan tenglamani yechish 
Ushbu masalani yechaylik 
Masala: Sayyohlar tushgan kema sohildagi bekatdan daryo oqimi bo‘yicha jo‘nab, 
5 soatdan keyin qaytib kelishi kerak. Daryo oqimining tezligi 3 km/soat; kemaning 
turg‘un suvdagi tezligi 18 km/soat. Agar sayyohlar qaytishdan oldin qirg‘oqda 3 soat 
dam olgan bo‘lsalar, ular sohildagi bekatdan qancha masofaga suzib borganlar? 
1) Izlanayotgan masofa x kilometr bo‘lsin. Kema bu masofani oqim bo‘yicha 18 
+3=21 (km/soat) tezlik bilan o‘tadi va bunga 
21
x
soat sarf qiladi. Kema 18-3=15 
(km/soat) tezlik bilan orqasiga qaytadi va bunga 
15
x
soat sarf qiladi. Sayyohlar 
qirg‘oqda 3 soat dam oldilar. Demak, sayohat 








3
15
21