F.Ə. Sadıxova

№
 
 
Zərdab 
Antigenlər 
 
Formul 
 A/Баку/900/79-a 
qarşı siçovul 
zərdabı (XI.1979) 
1 
A/F M/1/47/ 10.X.74-dən 
H1 
0 
2 
A/Сингапур/1/57 
H2 
10 
3 
А/FPV/Dutch/27/ 14.XI.74-dən 
H7 
0 
4 
A/утка/Чехословакия/56/ 
1.III.74-dən 
H11 
0 
5 
А/лошадь/Прага/1/56  
 14.IX.73-dən 
H7 
0 
6 
А/лошадь/Майами/1/63  
1.XII.74-dən  
H3 
0 
7 
A/свинья/Висконсин/15/30 
7.IX.73-dən 
H1 
0 

 
105
8 
А/индюк/Онтарио/6118/68 
7.IX.73-dən 
H8 
0 
9 
A/PR/8/34 
H1 
10 
10 
A/крачка/Ю.Африка/61/ 
8.VII.71-dən 
H5 
0 
11 
А/цыпленок/Германия/N/49 
5.II.71-dən 
Hav2 
160 
12 
A/Баку/900/79 
 
1280 
13 
А/утка/Украина/1/63 
H3 
0 
14 
А/утка/Англия/56  16.III.73-dən 
H11 
0 
15 
А/индюк/Висконсин/66 
24.IV.73–dən 
H9 
0 
16 
А/Гонконг/1/68  24.IV.73-dən  
H3 
0 
17 
В/СССР/69 
 
0 
 
 
                          A/Баку/900/79 qripi virusu ilə PHAR 
                                                                                                   Cədvəl 2 
 
№
 
 
Zərdablar 
 
№
 
 
A/Баку/900/79
 ştammı 
1 
A/Texac/1/77 
N2 
0 
2 
A/Сингапур/1/57 
N2 
0 
3 
А/цыпленок/Германия/«N»/49 
Neq1 
90 
4 
А/утка/Украина/1/63 
Neq2 
0 
5 
А/утка/Англия/56 
Nav1 
0 

 
106
6 
А/крачка/Туркмения/18/74 
Nav2 
0 
7 
А/индюк/Англия/63 
Nav3 
0 
8 
А/индюк/Онтарио/6118/68 
Nav4 
0 
9 
А/буревестник/Австралия/1/72 
Nav5 
0 
10 
А/утка/Йена 
Nav6 
0 
11 
А/Баку/900/79 
 
 
 
1982-ci ilin noyabrında 6 yaşlı xəstə uşağın qan laxtasından 9 günlük toyuq 
embrionlarını yoluxdurmaqla birinci passajdan hemaqqlütinə edən H0Nav2 N1N3 
(А/Баку/799/82/H1N3)antigen  formullu  A  qripi  virusunun  rekombinant  ştammı 
kimi identifikasiya edilən agent ayrılmışdır. 
Uşaq  Bakı  şəhərindəki  stasionarlardan  birinə  daxil  olmuşdu.  Burada 
dekompensə  etmiş  stenozlu  fibrinozirinli  larinqotraxeobronxit  diaqnozu  müəyyən 
edilmişdir.  Xəstənin  vəziyyətinin  dövri  olaraq  pisləşməsi  və  yaxşılaşması  ilə 
davam  edən  dalğavari  axını  vaxtaşırı  afoniyalar  və  sonralar  səsin  aydınlaşması 
genezdə respirator-virus infeksiyasının rol oynadığına şübhə qalmırdı. 
Bu  infeksiya  bütün  ailənin,  demək  olar  ki,  eyni  vaxtda  kəskin  respirator 
virus  infeksiyası  ilə  1982-ci  ilin  noyabrın  8-dən  18-nə  qədər  xəstələnməsi  kimi 
epidemik məlumatlarla təsdiq olunmuşdur. 
Ştammın  insan  qripi  viruslarına  qarşı  antizərdablarla  əvvəlcədən 
tipikləşdirilməsi  AO  (Şklyaver/48)  qripi  virusu  ştammına  (titr  1/1280)  A,  B,  C 
qripi  viruslarının  başqa  tiplərinə  qarşı  antizərdablarla  hemaqqlütinasiyanın  
tormozlanması  tamamilə  olmadığı  şəraitdə  antizərdabın  hemaqqlütinasiyanı 

 
107
ləngitdiyini  müəyyən etdi.  (Cədvəl 5). Beləliklə,  ayrılan  ştammın  komponenti  H0 
üzə çıxarıldı.  
Hemaqqlütininin  HATR-da  sonrakı  analizinin  nəticələri  göstərdi  ki,  ştamm 
A/PR/8/34  və  A/кит/T.O./19/76  qarşı  antizərdablarla  tamamilə  neytrallaşır,            
A/WS/33 və  А/Баку/800/82 zərdabları ilə qarşılıqlı təsirdə olur. 
PHAR-da  virus  A/крачка/Ю.Африка/61/H5N3/  (titr  1:3200-ə  qədər)  və 
А/индюк/Англия/63  (titr  1:100-ə  qədər)  qarşı  antineyraminidazalı  antizərdabla 
zəifləyirdi  (Cədvəl  4).  Beləliklə,  insandan  alınmış  hemaqqlütinasiya  agentinin 
antigen formulu müəyyən edildi. 
 
Hemaqqlütinasiya agentinin -799/Бaky/82 insan qripi viruslarına qarşı 
antizərdablarla identifikasiyası. 
                                                                                                     Cədvəl  3 
  Anti 
 genlər 
Qrip diaqnostik zərdablarının tipləri 
    «B» 
B/Лен. 
/369/75 
    «B» 
B/ 
Япония
/23/73 
«A» 
A/Хабаровск/
77/H1N1/ 
«A» 
A/ 
Шклявер/ 
48/H0N1 
«A» 
A/Бангкок/1/79
/H3N2/ 
«A» 
A/Техас/
77/H3N2 
«C» 
799/ 
Бaky 
/82 
/H1N3/ 
 
- 
 
- 
 
- 
 
1280 
 
- 
 
- 
 
- 
 

 
108
ÜST –ün  nəzdində Ümumdünya Qrip Mərkəzində London şəhərində Tibbi 
tədqiqatlar  Milli  institutunda  doktor  Skeylin  apardığı  A  qripi  viruslarının  başqa 
ştammları  ilə  müqayisəsi  aspektində  A/H1N3/  ştammının  HALR  və  PHAR-da 
identifikasiyasının  nəticələri  xəstə  uşaqdan  alınmış  A/H1N3/  qripi  virusunun 
antigen  formulunu  təsdiq  etdi.(Cədvəllə  5,  6).  A/H1N3/  qrip  virusunun  analoji 
ştammı  -  А/Баку/800/82  uşağın  32  yaşlı  anasından  alınmışdır.  7  saylı  cədvəldə 
ayrılmış  ştammın  hemaqqlütininin  bütün  monoklonlarının  A/PR/8/34  virusu  ilə 
qohumluğu göstərilmişdir. Uşaq və ananın zərdabında A/WS/33, A/Шклявер/ 48, 
A/PR/8/34, A/Бразилия/11/78, A/кит/T.O./19/76 və A/Баку/799/82  ştammlarının 
hemaqqlütininə qarşı 1:40 və 1:80 titrində antitellər var idi. 
Beləliklə,  insanların  A/H1N3/  qripi  virusu  ilə  yoluxmasının  seroloji  və 
virusoloji sübutları alınmışdır. 
Heyvan  mənşəli  qrip  virusunun  insanlardan  izolə  edilməsi  və  bu  virusların 
RNT və zülallarının fiziki-kimyəvi xassələrinin müqayisəli öyrənilməsi maraqlıdır, 
çünki  insan  və  heyvan  mənşəli  analoji  virusların  arasındakı  qarçılıqlı  əlaqənin 
molekulyar  səviyyədə  müəyyən  edilməsi  epidemiyaların  meydana  çıxması 
mexanizminin 
açılmasında 
və 
heyvanların 
bu 
prosesdə 
rolunun 
müəyyənləşdirməkdə prinsipal əhəmiyyət kəsb edir. 
Qeyd  olunanla  əlaqədar  D.İ.İvanovski  adına  Virusologiya  institutunun 
virusların ekologiyası şöbəsində E.A.Vladimirtseva tərəfindən xəstə uşaqdan izolə 
edilmiş  antigen  cəhətdən  A/кит/T.O./19/76  virusu  ilə  oxşar  olan  (H1N3) 
virusunun,  eləcə  də  H1N3  viruslarının  hemaqqlütininə  görə  oxşar  olduğu 

 
109
A/PR/8/34  epidemik  variantının  RNT  və  zülallarının  müqayisəli  öyrənilməsinə 
dair tədqiqatlar aparılmışdır.   
 
 
          Laboratoriya  heyvanlarının  və  insanın  immun  zərdablarında  yeni  izolə 
edilmiş A/H1N3/ qripi virusuna qarşı antitellərin tərkibi 
                                                                                                           Cədvəl  6 
Antitel 
lər 
Antigen 
lər 
Hemaqqlütininin tormozlanması 
reaksiyası
 (HALR) 
 Neyraminidaza  
aktivliynin  
ləngiməsi reaksiyası (PHAR) 
A/PR/8/
34 
A/T.
O./19
/76 
A/ 
WS 
/33 
А/Баку/ 
799/82 
А/Бак
у/800/
82 
А/Крачка/
Ю.Африк
а/61 
А/индюк/ 
Англия/6
3 
А/Баку/
799/82 
А/Бак
у/800/
82 
A/PR/8/
34 
  5120 
2560   320 
      40 
 160 
      - 
     - 
     0 
   20 
A/кит/ 
T.O./19/
76 
  2560 
5120   320 
     20 
  20 
   3200 
   100 
    40 
   40 
А/Баку/
799/82 
   640 
1280    20 
    40 
  80 
   3200 
   100 
   80 
   40 
 
  А/Баку/799/82-xəstə uşağın zərdabı 
   А/Баку/800/82-ananın zərdabı 
 
 
 
 
 
 
 

 
110
Hemaqqlütinin tormozlanması reaksiyası. Donuzların antizərdabları (HALR)                                                                  
                                                                                                        Cədvəl  5                                       
                                                                                               27 yanvar,1984                                                                                                        
                                        < = < 40   
 
 
А/ГК/1/ 
68 
А/ПЧ/1
/73 
Св./Айо
ва/ 
30 
Св. 
Кам/
39 
Св./Ви
ск/ 
67 
А/НД
/8/76 
Инд/
Вейб
р/ 
79 
А/ПР/8
/ 
34 
Hонг-
Конг/1/
68 
1280 
80 
< 
< 
< 
< 
< 
< 
Порт 
Чалмерс
/1/73 
160 
640 
< 
< 
< 
< 
< 
< 
Св./Айо
ва/15/30 
< 
< 
640 
80 
80 
160 
160 
< 
Св./Кем
бридж/ 
39 
< 
< 
40 
2560  < 
40 
80 
< 
Св./Вис
консин/
1/67 
< 
< 
40 
< 
640 
160 
320 
< 
А/Нью-
Джерси
и/8/76 
< 
< 
160 
40 
320 
1280 
640 
< 
Ин/Вей
бридж/2
50/79 
< 
< 
40 
< 
< 
40 
1280 
< 
А/ 
Пуерто-
Рико/8/
34 
< 
< 
< 
< 
< 
< 
< 
320 
A/Баку/
799/82/ 
< 
< 
< 
< 
< 
< 
< 
160 
А/Болга
рия/120/
82 
< 
< 
160 
< 
160 
< 
320 
< 
А/ 
Казань/
1/83 
1280 
40 
< 
< 
< 
< 
< 
< 

 
111
                     Neyraminidaza aktivliyinin ləngiməsi reaksiyası (PHAR). 
Hiperimmun ev dovşanı zərdabları 
                                                                                                                     Cədvəl  6 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
X31  А/НД
/8/ 
76 
Инд
/ 
Вей
бр/ 
250/
79 
Инд/ 
Виск/ 
66 
Кр/ 
Ю.А.
/ 
61 
Инд./ 
Онт/ 
68 
Бур./ 
Австр/ 
ЕА/ 
72 
Утк
а/ 
Сз/ 
56 
Цып
л./ 
«N»/
49 
ут 
ка/ 
Укр
./ 
63 
Утка/
Мемф/
74 
 
(H3
N2) 
(H1 
N1) 
(H1
N1) 
(H9 
N2) 
(H5 
N3) 
(H8 
N4) 
(H6 
N5) 
(H4
N6) 
(H10
N7) 
(H3
N8) 
(H11 
N9) 
Ho 
mo 
loji  
10,0
00 
1,000  1,00
0 
10,00
0 
1,000  10,00
0 
10,000  1,00
0 
10,00
0 
10,0
00 
1,000 
A/Ба
ку/ 
799/
82/ 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
10,00
0 
                                        
< 
                                        
< 
                                       
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
А/Бо
лга 
рия/ 
120/ 
82 
                                        
< 
100 
100                                          
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
А/Ка
зань/
1/83 
1,00
0 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 
                                        
< 

 
112
    H0 qripi viruslarının A/PR/8/34-də monoklonal antitellərlə РТГА Cədvəl 7                                                                                                                      
 
 
A/Баку/799/82,  A/кит/T.O./19/76  və  A/PR/8/34  viruslarının  RNT  və 
zülallarının  fiziki-kimyəvi  xassələrinin  müqayisəli  analizinin  nəticələri  bu 
virusların  hemaqqlütininin  ağır  və  yüngül  zəncirinin  oliqopeptid  xəritələrinə  və 
polipeptid tərkibinə görə oxşarlığını göstərdi (şək.5,6). 
A/кит/T.O./19/76  və  A/Баку/799/82  qripi  virusları  RNT  fraqmentlərinin 
poliakrilamid  gelində  miqrasiya  xüsusiyyətlərinə  görə  oxşar  idilər,  ancaq  identik 
deyildilər.  Belə  ki,  A/Баку/799/82  qripi  virusunda  P-zülallarını  kodlaşdıran  RNT 
fraqmentləri,  HA,  NP  və  NA  polipeptidləri  A/кит/T.O./19/76  virusunun  həmin 
fraqmentlərinə nisbətən heldə yüksək elektroforetik hərəkətliliyə malik idilər. Yəni 
bu  fraqmentlər  A/Баку/799/82  qripi  virusunda,  görünür,  daha  aşağı  molekul 
kütləsinə malikdirlər (şək.7,8). 
Ancaq, RNT-RNT hibridizasiya üzrə təcrübələr göstərdiyi kimi, hər iki virus 
bütün RNT fraqmentlərinin ilkin  strukturuna görə yüksək dərəcədə homologiyaya 
malik idi. A/кит/T.O./19/76 virusunun virion RNT-sinin A/Баку/799/82 virusunun 
 
                       A/PR/8/34-ə qarşı antitellər 
H2/5B6 
H33-48-2 
H3-4O5-3 
H18 528-4 
H18 521-1 
A/Баку/800/82 
>12800 
>12800 
12800 
1600 
>12800 
A/PR/8/34 
>12800 
>12800 
12800 
3200 
>12800 
A/kит/Т.О./19/76  100 
< 
< 
100 
< 

 
113
komplementar  RNT-si  ilə  hibridizasiyasından  sonra  alınmış  heteroloji  duplekslər 
A/кит/T.O./19/76  komplementar  RNT-si  ilə  virion RNT-sinin  hibridizasiyasından 
sonra alınmış homoloji duplekslərlə oxşar elektroforetik hərəkətliliyə malik idilər. 
Hər iki virus A/PR/8/34 epidemik ştammından neyraminidazanı kodlaşdıran RNT-
nin 6-cı fraqmentinin miqrasiya xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirdilər (şək.9). 
Beləliklə, A/Баку/799/82, A/кит/T.O./19/76 və A/PR/8/34 viruslarının RNT 
və  zülallarının  müqayisəli  analizinin  nəticələri  göstərdi  ki,  təbiətdə  sirkulyasiya 
prosesində  virusun  genomunda  bəzi  dəyişikliklər  baş  vermişdir.  Bu  dəyişiklikləri 
RNT  fraqmentlərinin  miqrasiya  xüsusiyyətlərinin  analizi  zamanı  üzə  çıxarmaq 
mümkün olmuşdur. 
Ancaq,  bu  dəyişikliklər  virus  zülallarının  yuxarıda  qeyd  olunan 
xüsusiyyətlərinə  (polipeptid  tərkibi,  hemaqqlütininin  ağır  və  yüngül  zəncirlərinin 
oliqopeptid xəritələri) demək olar ki, təsir etməmişdir.  
RNT-RNT  hibridizasiya  üzrə  təcrübələrin  nəticələri  göstərir  ki,  xəstə 
uşaqdan izolə edilmiş -A/Баку/799/82 virusu antigen strukturuna görə qohum olan 
A/кит/T.O./19/76 virusu ilə həm də genetik cəhətdən qohumdur. 
 
A/Баку/799/82/H1N3 qrip virusu rekombinant ştammının bioloji 
xüsusiyyətlərinə dair. 
1.  A/Баку/799/82/H1N3  qripi  virusunun  toxuma  kulturasına  (insanın 
amnionunun  fibroblastları),  Rd  (insan  böyrəyi  hüceyrələri)  6619  (makaka-rezus 
meymununun böyrək hüceyrələri) sitopatogen təsiri. 

 
114
A  qripi  viruslarının  biosenotik  əlaqələri  haqda  anlayışları  genişləndirmək 
üçün bu viruslara qarşı həssas olan bioloji sistemlərin spektrini təyin etmək zəruri 
idi.  Qrip  virusu  ştammı  ilə  təyin  edilən  infeksiyanın  patogenetik  təzahürlərinin 
müxtəlif  mənşəli  hüceyrə  populyasiyalarında  və  müxtəlif  bioloji  obyektlərdə 
müqayisəli  xarakteristikası  ilə  öyrənilən  ştammın  adaptasion  xüsusiyyətlərini 
müəyyən etmək mümkündür.   
Bununla  əlaqədar  A/Баку/799/82/H1N3  rekombinant  virusuna  qarşı  hassas 
toxumaların spektrinin aydınlaşdırılması üzrə virusoloji tədqiqatlar aparılmışdır. 
Tədqiqatlar  yuxarıda  göstərilən  toxuma  kulturalarını  ümumi  qəbul  edilmiş 
metodlarla yoluxdurmaqla aparılırdı. 
Sitopatogen  effekt  2+  la  3-4-cü  günlər  hüceyrələrin  tam  degenerasiyası  ilə, 
4+  la  yoluxmanın  5-6-cı  günlərində  qeydə  alınmışdır.  Virus  tərkibli  hüceyrə 
suspenziyasının titri 1:4- 1:8 arasında idi. 
Hüceyrələrin  degenerasiyası  həm  də  virus  tərkibli  hüceyrə  suspenziyasını 
təzə kulturada əkəndə 2-ci passajda müşahidə olunurdu. 
A/H1N3/  rekombinant  qrip  virusunun  insan  (FL,  Rd)  və  meymun  mənşəli 
(6619)  toxumalar  üçün  patogen  imkanlarının  üzə  çıxması  insan  və  heyvan 
viruslarının rekombinasiyasının mümkünlüyü xeyrinə arqumentdir. 
2.A/Баку/799/82/H1N3 qripi virusunun t
örətdiyi patomorfoloji dəyişikliklərə 
dair. 
Virusoloji  tədqiqatlarla  parallel  olaraq  toxuma  kulturalarında  heyvanların 
müxtəlif  siniflərinin  modellərini:  məməlilər  və  Carrassius  auratus  cinsli  balıqları 
qeyd  olunan  ştammla  eksperimental  yolla  yoluxdurmaqla  A/H1N3/  rekombinant 

 
115
qrip  virusunun  patogen  imkanlarını  üzə  çıxarmaq  üzrə  patomorfoloji  tədqiqatlar 
aparılmışdır. 
Aparılmış  patohistoloji  tədqiqatların  nəticəsində  öyrənilən  A/H1N3/  qrip 
virusu ştammının patogen imkanları aydınlaşdırılmışdır. 
Carrassius  auratus  cinsindən  olan  akvarium  balıqları  üçün  patogenetik 
yoluxmadan  6  gün  sonra  üzmə  hərəkətlərinin  kontrol  balıqlarla  müqayisədə 
hipodinamiyası  qeydə  alınmışdır.  Yarılmaya  qədər  heyvanların  ölümü  müşahidə 
edilməmmişdir. Yarılmanın nəticələri: beyin, qəlsəmələr, bağırsaq- hiperimikdir. 
Patoloji  tədqiqatlar  göstərdi  ki, yoluxmuş balıqların  morfoloji dəyişiklikləri 
xüsusən  qəlsəmələrdə  gözə  çarpır:  qəlsəmə  xovları  deformasiyaya  uğramış, 
qısalmış,  bəzi  yerlərdə  əsasından  qopmuşdur.  Xovların  örtük  epitelisi  distrofik, 
nekrotik dəyişilmişdir, bu isə xovların çılpaqlaşmasına səbəb olmuşdur.(Şək.10). 
Kontrolda: akvarium balıqlarının dəyişilməmiş qəlsəmələri.(Şək.11). 
Dəniz donuzları üçün patogenlik: 
7-ci gün  heyvanların  az  hərəkətliliyi,  tüklərinin  qeyri-hamar  olması,  iştahın 
olmaması. 
Yarılmaya qədər heyvanların ölümü qeydə alınmamışdır. 
Yarılmanın  nəticələri:  orqanların  şişməsi  və  qanla  dolması  (qansızma  izləri 
ilə), ağ ciyərlərin şişməsi. 
Yoluxmuş  heyvanların  orqanlarının  patohistoloji  tədqiqi  həm  də  heyvanın 
bütün orqanizminin zədələnməsini göstərdi: staz şəklində üzə çıxan qan dövranının 
pozulması, distoniyalar, qanla dolma. 

 
116
Bu  hallarla  yanaşı  ağ  ciyərlərin  damarlarında  iltihab  əlamətləri  üzə 
çıxmışdır.  Ağ  ciyərlərdə-  alveollar  və  alveollararası  arakəsmələr  zülal  kütləsi  və 
hüceyrə elementlərinə malik ekssudatla islanmış, alveol epitelisi qurumuşdur. Çox 
hallarda ekssudasiya hemorragik xarakter daşıyır. 
Xırda  və  böyük  bronxların  epitelisi  zədələnmişdir,  distrofiya  və  yara 
əlamətləri var. Selikli qişanın altında-ocaq xarakterli iltihablı hüceyrə infiltratı var. 
Bronxlarda hemorragiya halı aydın görünür (Şək.12). 
Kontrolda: dəyişilməmiş böyük bronx və sərbəst alveollar (Şək.13). 
Siçanlar üçün patogenlik. Yoluxmadan 6 gün sonra siçanlar az hərəkətlidir, 
tükləri qarışmışdır. Yarılmaya qədər heyvanların ölümü müşahidə olunmamışdır. 
Yarılmanın nəticələri: yoluxmadan 6 gün sonra daxili orqanlar qanla dolmuş 
və şişkindirlər, ölçüləri böyümüşdür. 
Dəyişilmiş orqanların kəsiklərinin histoloji öyrənilməsi aydın nəzərə çarpan 
morfoloji dəyişiklikləri  üzə  çıxarmışdır:  ağ  ciyərlərdə  patoloji  dəyişikliklər  seroz-
hemorragik pnevmoniya şəklində ifadə olunmuşdur. 
Endo-perebronxial,  hüceyrə,  eləcə  də  perivaskulyar  infiltrasiya  qeyd 
olunmuşdur.(Şək 14). 
Kontrolda: ağ ciyərlər patologiyasızdır (Şək.15). 
Böyrəklərdə-qabıq  qatında  mikrosirkulyasiyanın  pozulması  nəticəsində 
kanal 
epitelisinin 
nefroza 
gətirib 
çıxaran 
distrofik 
dəyişiklikləri 
üzə 
çıxarılmışdır.(Şək 16). 
Kontrolda: Böyrəklərdə dəyişiklik yoxdur.(Şək. 17). 
Ev dovşanları üçün patogenlik: 

 
117
 7-ci  gün  heyvanların  az  hərəkətliliyi,  çəkilərininn  azalması,  iştahının 
olmaması qeyd olunur. 
Yarılmaya qədər heyvanların ölümü müşahidə olunmamışdır. 
Yarılmannın nəticələri: ağ ciyərlər şişmiş və hiperimikdir. 
Patoloji  tədqiqatlar  alveollarda  zülallar  və  hüceyrələrlə  zəngin  olan 
ekssudatlı hemorragik pnevmoniya hallarını üzə çıxarmışdır. 
Alveol  boşluqlarını  dolduran  geniş  hemorragik  infiltrasiyalar  üzə  çıxır. 
Alveollararası arakəsmələr şişkindir, qanla və iltihablı inflitratla dolmuşdur.  
Xırda  və  böyük  bronxlarda  –  hemorragik  və  limfohistiositar  hüceyrə 
infiltrasiyaları (Şək. 18). 
Kontrolda: ağ ciyərlər-patologiyasız (Şək 19). 
Aparılan tədqiqatlar əsasında aşağıdakı nəticələri çıxarmaq mümkündür: 
1.  A/Баку/799/82/H1N3  rekombinant  qrip  virusu  bir  sıra  məməlilər  və 
balıqlar üçün, xüsusən siçanlar, ev dovşanları və Carrassius auratius cinsli balıqlar 
üçün patogen xüsusiyyətlərə malikdir. 
        2.  A/Баку/799/82/H1N3  rekombinant  qrip  virusu  təcrübə  heyvanlarının 
orqanizminə  təsir  edərək  mikrosirkulyasiyanın  pozulması,  tənəffüs  orqanlarında, 
damarlarda  iltihab  və  daxili  orqanların  parenximasında  distrofiyalar  kimi 
patomorfoloji dəyişikliklər törədir. 
 
Yuxarıda 
qeyd 
olunan 
heyvanların 
orqanlarındakı 
patomorfoloji 
dəyişikliklər  A/H1N3/  rekombinant  qrip  virusunun  patogen  xassələrinin  hüceyrə 
səviyyəsində üzə çıxan təsdiqidir. 

 
118
Su  faunasında  virusların  təbiətdə  dövranına  müəyyən  əhəmiyyət  verilməsi 
faktını  nəzərə  alsaq  (D.К.Lvov,  1976;  İ.N.Voinov,  V.Z.Solouxin,  1977)  balıqlar 
infeksiyanın mümkün rezervuarı və ötürücüsü kimi xüsusi maraq doğurur.   
Qeyd  olunanla  əlaqədar  yoluxmuş  heyvanlardan  infeksiya  zəncirinin 
mümkün  davamının  mexanizmini  müəyyənləşdirmək  məqsədilə  virusun 
eksperimental  yolla  yoluxdurulmuş  Carrassius  auratus  cinsindən  olan  balıqlardan 
alınma spesifikası tədqiq edilmişdir. 
Qeyd olunan balıqların yoluxmadan sonra patomorfoloji tədqiqi üçün 3 gün 
ərzində  sudan  kiçik  məsaməli  ələklə  fekali  yığılırdı.  Fekali  qabaqcadan  Henks 
məhlulu  ilə  yuyulur,  sonra  onun  10%-li  suspenziyası  ilə  9  günlük  toyuq 
embrionları yoluxdurulurdu. 
48  saatlıq  inkubasiyadan  sonra  yoluxdurulmuş  embrionların  allantois 
mayesində  HAR-da  virusun  1:8-1:16  titrində  olması  təyin  edilmiş  və  onun  toyuq 
embrionlarında  və  hüceyrə  kulturasında  reproduksiyasının  mümkünlüyü 
aydınlaşdırılmışdır. 
Reizolə  olunmuş  hemaqqlütinasiya  agenti  A/Баку/799/82/H1N3/  qripi 
virusu  ştammına  qarşı,  yəni  başlanğıc  ştamma qarşı antizərdabla  inhibisiya  edirdi 
(zəifləyirdi). 
Beləliklə,  A/H1N3/  qripi  viruslarının  balıq  orqanizmində  3  gün  ərzində 
(müşahidə  müddəti)  yaşaması  və  infeksiyanın  yoluxmuş  heyvanların  fekalisi  ilə 
ötürülməsi mümkünlüyü müəyyən edilmişdir. 
          Beləliklə, insandan qrip viruslarının  izolyasiyası və autentikliyin və antigen 
xassələrinin  tədqiqi  əvvəllər  heyvanlardan  alınmış  A/H10N7/  vəA/H1N3/  qripi 

 
119
viruslarının  insanlarda  KRX  meydana  çıxmasında  etioloji  rolunu  müəyyən  etdi. 
Toxuma  kulturasında  aparılmış  virusoloji  tədqiqatlar  və  müxtəlif  heyvan 
modellərində,  o  cümlədən  balıqlarda  aparılan  patomorfoloji  tədqiqatların 
nəticəsində A/H1N3/ qripi virusunun təbii rekombinant ştammın patogen xassələri 
üzə çıxarılmışdır. 
A/Баку/799/82/ H1N3/, A/кит/Т.О./19/76/H1N3 və A/PR/8/34/H1N1/ qripi 
viruslarını  RNT  və  zülallarının  müqayisəli  analizinin  nəticələri  göstərdi  ki,  təbii 
sirkulyasiya prosesində A/Баку/799/82/ virusnun genomunda bəzi dəyişikliklər baş 
vermişdir.  Bunu  da  RNT  fraqmentlərin  miqrasiya  xassələrinin  analizi  zamanı 
müəyyən etmək mümkün olmuşdur. 
Ancaq  bu  dəyişikliklər  virus  zülallarının  yuxarıda  qeyd  olunan  xassələrinə 
(polipeptid  tərkibi,  hemaqqlütininin  ağır  və  yüngül  zəncirlərinin  oliqopeptid 
xəritələri) demək olar ki, təsir etməmişdir. 
RNT-RNT  hibridizasiya  üzrə  təcrübələrin  nəticələri  onu  göstərir  ki, 
A/кит/Т.О./19/76  virusu  ilə  antigen  strukturuna  görə  qohum  olan  xəstə  uşaqdan 
izolə edilmiş A/Баку/799/82 onunla həm də genetik cəhətdən qohumdur. 
 
 
Seroloji tapıntılar: İnsanlarda heyvan viruslarına qarşı antitellə
r. 
Heyvan viruslarının insanlardan izolə edilməsi ilə əlaqədar olaraq insanlarda 
heyvan  viruslarına  qarşı  antitellərin  təyini,  müxtəlif  populyasiyalardan  alınmış 
atipik ştammların sirkulyasiyasının intensivliyi maraq doğururdu. 

 
120
Azərbaycan rayonlarından olan 113 insanın zərdablarının tədqiqi (cədvəl 8) 
zamanı  1982-ci  ilin  qış  dövrü  ilə  müqayisədə  1983-cü  ilin  payız-yaz  dövründə 
heyvan qripi viruslarını insanda daha intensiv sirkulyasiyası üzə çıxarılmışdır. 
         64,0%-dən  72,0%-ə  qədər  müsbət  tapıntılar  А/утка/Украина/1/63/  (СГТ-
5,45)  А/утка/Англия/56/H11N6  (СГТ-5,1)  A/индюк/Массачуссетс/65/H6N2 
(СГТ-4,76), 
А/лошадь//Прага/1/56/H7N7/ 
(СГТ-4,88), 
A/индюк/Онтарио/68/H8N4  (СГТ-4,08),  A/свинья/Айова/15/30/H1N1  (СГТ-
5,45) qripp viruslarında qeydə alınmışdır. 
A/Буревестник/Австралия/82/H6N3  virusuna  qarşı  antitellərin  olmaması 
və  A/цыпленок/Германия/  N/49/H10N7/  (32,0  %)  (СГТ-3,58)  virusuna  qarşı 
müsbət tapıntıların nisbətən yüksək faizi maraq doğurur. 
1983-cü  ilin  martında  həmin  zonanın  insanlarının  zərdablarının  həmin 
metodlar 
tətbiq 
edilməklə 
(RDE) 
A/цыпленок/Германия/N/49/P10T7/ 
viruslarında  -63,3%-ə  qədər  antitellərin  titri  1:160-a  qədər  (СГТ-4,87), 
А/утка/Украина/1/63/,  А/утка/Англия/56/  viruslarında  müvafiq  olaraq  64,0%-
dən  95,0%=ə  qədər  və  72,0  %-dən  73,3  %-ə  qədər  müsbət  tapıntıların  yüksək 
faizinin üzə çıxarılması faktı diqqəti cəlb edir. 
Müsbət nəticələrin yüksək faizi А/индюк/Висконсин/66/H9N2 viruslarında 
-88,3%-ə qədər və A/крачка/Ю.Африка/61/H5N3/ viruslarında – 75,0 %-ə qədər 
qeyd olunmuşdur. 
A/цыпленок/Германия/ N/49/H10N7/ qripi virusunun insanlar və heyvanlar 
arasında  sirkulyasiyasının  intensivliyini  təyin  etmək  üçün  vəhşi  quşların  zərdabı 
(246  zərdab)  və  kənd  təsərrüfatı  heyvan  və  quşlarının  zərdabı  (674  zərdab)   

 
121
(cədvəl 9), Azərbaycan rayonlarında olan öz fəaliyyətlərində toyuqlarla kontaktda 
olan  113  sağlam  şəxsin  zərdabı  və  Bakıda  yaşayan  275  insanın  zərdabı 
öyrənilmişdir(Cədvəl 10).    
 
 
 
 
 
        İnsan populyasiyasında A/цыпленок/Германия/«N»/49/сев.18-19/  
antigeninə qarşı antitellər.                                                                         Cədvəl 10 
 
Anti- 
gen  
 
Materia
-lın 
toplan- 
dığı yer 
 
Materia- 
lın 
toplanma 
tarixi 
 
Tədqiq 
olun 
muş 
zərdab 
ların 
miqdarı 
 
Müsbət 
zərdab 
ların  
miqdarı   
 
Müsbət 
zərdab- 
ların  
  %-i 
 
             Antitellərin 
                    Titri 
10 
20  40  80  160 
320 
A/цыпле
нок/Гер
мания/ 
«N»/49/ 
H10N7/ 
27  saylı 
xəstə- 
xana  və 
OMD  
3/I-16/VI 
1980il/ 
  
  106 
- 
-