Феъл сыз туркуми

Eslatma: -ma qo'shimchasi -moq, -sh (-ish) bilan yasalgan harakat 
nomlari, -gani (-kani, -qani) bilan yasalgan maqsad ravishdoshi, -mish bilan 
yasalgan sifatdoshga qo'shilmaydi. Masalan: Bobom shu kuni yuz yoshga 
tolmishdi. 
2. Sifatdosh, ravishdoshning bo'lishsiz formasi emas so'zi bilan ham 
yasalishi mumkin. Bunday holatda ish-harakatning bajarilishi inkor qilinadi. 
Masalan: borgan emas, boradigan emas, borguncha emas, borib emas. 
3. Yo'q so'zi bilan ish-harakatning mavjud emasligini bildirish orqali 
sifatdoshning bo'lishsiz formasi yasaladi. Masalan: ko'rgani yo'q, borgani yo'q. 
4. -Na yuklamasi gapdagi uyushiq bo'laklar anglatgan ish-harakatining 
inkor qilish orqali bo'lishsizlik ma'nosini ifodalaydi. Masalan: na quduq, na ariq 
ko'rinadi. (I.R) Bo'lishsiz forma -ma qo'shimchasi orqali yasalganda na so'zi 
bo'lishsizlikni kuchaytiradi. Masalan: na o'qimaydi, na yozmaydi. 
5. Joriy tilda bo'lishsizlik maxsus intonatsiya, fe'lga yuklama qo'shish bilan 
ham yasaladi. Fe'lni takrorlash orqali ifodalanishi ham mumkin. Masalan: 
ishlaydi-ya-ishlaydi (ishlamaydi), oladi-ya-oladi (albatta, olmaydi). 
V. FE'L ZAMONLARI. 
Fe'lning muhim grammatik belgilaridan biri ish-harakatning zamonini 
ko'rsatishidir. 
Zamon ma'nosi ish-harakatning nutq so'zlanib turgan paytga munosabati 
bilan aniqlanadi. Fe'ldagi ish-harakat nutq so'zlanib turgan paytdan oldin, nutq 
so'zlanib turgan paytda yoki nutq so'zlanib turgan paytdan so'ng bajarilishi yoki 
bajarilmasligi mumkin. Shunga ko'ra fe'l zamonlari 3 ko'rinishga ega: 
1. O'tgan zamon fe'llari. 
2. Hozirgi zamon fe'llari. 
3. Kelasi zamon fe'llari. 
1. O'tgan zamon fe'llari ish-harakatning nutq so'zlanib turgan paytdan 
oldin bajarilgan yoki bajarilmaganligini ifodalaydi. O'tgan zamon fe'li ma'nosiga 
ko'ra 5 turga bo'linadi: 

---

9 
1. Yaqin o'tgan zamon fe'li. 
2. Uzoq o'tgan zamon fe'li. 
3. O'tgan zamon hikoya fe'li. 
4. O'tgan zamon davom fe'li. 
5. O'tgan zamon maqsad fe'li. 
1. Yaqin o'tgan zamon fe'li ish-harakatning nutq so'zlanib turgan paytidan 
oldin, ammo so'zlovchining ko'z oldida yoki uning faol ishtiroki bilan aniq 
bajarilgan, bajarilmaganini ifodalaydi. Masalan: yozdim, yozding, yozdi, yozdik, 
yozdingiz, yozdilar. Men bu kitobni kecha kutubxonadan oldim. 
Yaqin o'tgan zamon fe'li ma'nosi fe'l o'zak-negiziga -di qo'shimchasini 
qo'shish va tuslash bilan ifodalanadi. 
Birlik.
Ko'plik. 
I shaxs bor-di-m 
bor-di-k 
II shaxs bor-di-ng
bor-di-ngiz 
III shaxs bor-di
bor-di-lar 
2. Uzoq o'tgan zamon fe'li ish-harakatning nutq so'zlanib turgan paytdan 
ilgari bajarilgan yoki bajarilmaganligini anglatadi. Masalan: Shoiraning akasi 
Toshkentda o'qigan. Uzoq o'tgan zamon ma'nosi sifatdosh yasovchi-gan 
qo'shimchasini qo'shish va tuslash bilan ifodalanadi. 
Birlik.
Ko'plik. 
I shaxs yoz-gan-man 
yoz-gan-miz 
II shaxs yoz-gan-san 
yoz-gan-siz 
III shaxs yoz-gan 
yoz-gan-lar 
Uzoq o'tgan zamonning aniq eslash (yoki eslatish) va eshitganlik kabi 
modal ma'no ottenkalariga ega bo'lgan formalari ham bor. 
1. Bo'lib o'tgan ish-harakatni aniq eslash (yoki eslatish) ma'nosi o'tgan 
zamon sifatdoshiga edi (qisqa formasi -di) to'liqsiz fe'lni tuslab biriktirish orqali 
ifodalanadi. Masalan: Men qachondir qishloqdagi holamnikiga borgan edim. 
2. Bo'lib o'tgan ish-harakatni kutilmaganda eslash (eslatish) yoki bu haqda 
boshqa shaxsning fikriga qo'shilish ma'nosi o'tgan zamon sifatdoshiga ekan 
(qisqa formasi -kan) to'liqsiz fe'lni tuslab biriktirish orqali ifodalanadi. Masalan: 
Men bu romanni o'qigan ekanman. 
3. Bo'lib o'tgan ish-harakatni so'zlovchining boshqa shaxsdan eshitganligi 
(shuning uchun gumonsirash, kesatish) ma'nosi o'tgan zamon sifatdoshiga 
emish (qisqa formasi-mish) to'liqsiz fe'lning tuslab biriktirish bilan ifodalaydi. 

---

10 
Shuning uchun unda voqeaning odatdan tashqari yuz berganlik ottenkasi 
bo'ladi. Masalan: Qaytib kelgunimizcha yana bir qarich qor tushibdi. 
3. O'tgan zamon hikoya fe'li nutq so'zlanib turgan paytdan ilgari qisqa vaqt 
ichida, kutilmaganda bajarilgan yoki bajarilmagan ish-harakatni hikoya qilish, 
eslash orqali ifodalaydi: Demak, Yo'ldosh aka uni tag'in eslabdi (H.G'). 
O'tgan zamon hikoya fe'li -b (-ib) qo'shimchali ravishdoshlarni qo'shish va 
tuslash, shuningdek, ularga edi to'liqsiz fe'lini biriktirish va tuslash bilan hosil 
qilinadi. 
Birlik.
Ko'plik. 
I shaxs o'qi-b-man
o'qi-b-miz 
II shaxs o'qi-b-san
o'qi-b-siz 
III shaxs o'qi-b-di 
o'qi-b-lar 
Yoki 
I shaxs yozib edim
yozib edik 
II shaxs yozib eding
yozib edingiz 
III shaxs yozib edi
yozib edilar.