FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

Psixika - orqanizmin xarici 
gerçəkliyin hissi və ümumiləşdirilmiş obrazlarını yaratmaq və onların tələblərinə 
uyğun şəkildə cavab vermək qabiliyyətidir
. 
İnsan psixikası dedikdə onun daxili, 
subyektiv aləminə mənsub olan hadisələr sistemi, şüuri proseslər dedikdə 
insanların təfəkkür və iradəsindən keçən psixi hadisələr və fəaliyyət növləri
nəzərdə tutulur
. 
Şüuraltı hadisələr isə insan təfəkkürünün nəzarətindən kənarda 
qalan və buna görə də kifayət qədər nəzarət oluna bilməyən mənəvi hadisələrdir
. 
Şüurun nə olduğunu izah etmək üçün onun materiyaya, obyektiv reallığa 
münasibətini aydınlaşdırmaq lazımdır
. 
Aləmin rəngarəng hadisələrini maddi və 
ideal hadisələrə ayırmaq olar
. 
Maddi hadisələr obyektiv surətdə, insandan 
kənarda və ondan asılı olmadan mövcud olub “materiya” anlayışında 
ümumiləşdirilmişdir. Maddi hadisələrdən fərqli olaraq ideal, mənəvi hadisələr 
ikinci, maddi hadisələrdən törəmə olub “şüur” anlayışında ifadə olunurlar
. 
Şüur 
anlayışı prinsip etibarilə maddi komponentləri ehtiva etmir
. 
Bununla yanaşı
, bu 
anlayışı təyin etmək, şüurun nə olmasını aydınlaşdırmaq yalnız ona görə mümkün 

---

olur ki, 
materiya və şüurun ümumi cəhətləri vardır
. 
Bunsuz materiya və şüur heç 
bir münasibətdə ola bilməzdi.
Materiya və şüurun münasibətində iki məsələni 
- 
şüurun beynə münasibəti 
ilə, şüurun maddi aləmə münasibətini
bir-
birindən fərqləndirmək lazımdır
. 
Şüurun beynə münasibəti məsələsi şüurun ontoloji aspekti adlanır və şüur yüksək 
təşəkküllü materiyanın 
- 
insan beyninin xarici aləmi özündə əks etdirmək kimi 
ayrıca bir xassəsidir. Bu mənada şüur beyindən ayrılmazdır. Müasir fiziologiya 
müəyyən etmişdir ki, bütün psixi fəaliyyətin əsasını beyində və onun böyük 
yarımgürəciklərinin qabığında baş verən müəyyən maddi proseslər, o cümlədən 
fizioloji, biofiziki, nevrodinamik proseslər təşkil edir. Predmet və hadisələr insana 
təsir edərək onun beynində müəyyən maddi proseslər yaradır və bu zaman şüur 
həmin maddi proseslərin daxili halı kimi, ideal proses kimi meydana gəlir.
Elm və praktika inandıncı şəkildə sübut edir ki, insan beyni onun psixi 
fəaliyyətinin orqanıdır
. 
Beyin inikas funksiyasını həyata keçirən və 
daima 
təkmilləşən mürəkkəb sistem, incə və həssas aparatdır
. 
İnsan beyninin böyük 
yarımgürəcikləri təxminən 20 milyard əsəb hüceyrəsindən təşkil olunmuşdur
. 
Məlum olduğu kimi, sistemin mürəkkəblik dərəcəsi təkcə onun elementlərinin 
zəngiliyi ilə deyil, həm də əlaqalərinin sayı ilə müəyyən olunur
. 
Bu baxımdan insan 
beyni nəhəng, praktiki olaraq saysız
-
hesabsız funksional əlaqələri nümayiş etdirir. 
Beynin fəaliyyətindən xaricdə şüur mövcud deyil
. 
Şüur beynin daxili halı, onun 
funksiyasıdır, lakin bununla belə şüur idealdır və ona fıziki xarakteristikalar isnad 
verilə bilməz
. 
Psixofiziologiya, fiziologiya, ali əsəb fəaliyyəti fiziologiyası və başqa elmlərin 
eksperimental məlumatları təkzibedilməz faktlarla sübut edir ki, şüur beyindən 
ayrılmazdır, şüuru materiyadan ayırmaq mümkün deyil
. 
Ozünün mürəkkəb 
biokimyəvi, fizioloji, neyrodinamik əsəb prosesləri ilə birlikdə götürülən beyin öz 
xassəsi olan şüurun daşıyıcısı, onun maddi substratıdır
. 

---

Qeyd etmək lazımdır ki, şüurun beynə münasibəti onun mürəkkəb təbiətini 
açmaq üçün də kifayət deyil. Belə ki, psixi hadisələrin fizioloji mexanizmi gerçəkliyi 
subyektiv obrazlarla əks etdirən psixikanın məzmunu ilə eynilik təşkil etmir. 
Şüurun spesifik xüsusiyyəti onun qnoseoloji aspektində, insan beynindən kənarda 
m
övcud olan maddi aləmə münasibətində daha qabarıq meydana çıxır
. 
Maddi aləmə münasibətdə şüur onun insan beynində ali, məqsədəuyğun, 
funksional, sosial inikasıdır
. 
Subyektiv reallıq olan şüur obyektiv reallığın insan 
beynində ideal inikasıdır
. 
Gerçəkliyi adekvat, doğru, düzgün əks etdirən şüur 
maddi aləm ilə, əks etdirdiyi predmet və hadisələr ilə eynilik təşkil etmir
. 
Fikrimizdə, təsəvvürümüzdə mövcud olan, qavradığımız dünya ilə gerçək dünya 
heç də eyni şey deyildir
. 
Şüur maddi dünyanın obrazı, şəkli, inikası olub, mahiyyəti 
etibarilə idealdır
. 
Onda cisim dəyişdirilmiş şəkildə, ideal formada əks olunur
. 
Obraz, inikas həqiqidirsə, maddi olanı doğru əks etdirirsə, deməli,