FəNNİn adi: ana dilinin təDRİSİ metodikasi

ÜmumiləĢdirici dərslərin təşkili metodikası

Ümumiləşdirici dərslərin təşkilində məqsəd dərslikdəki iri mövzular üzrə Ģagirdlərin sinifdə, sinifdənxaric məşğələlərdə sərbəst vaxtlarda əldə etdikləri təəssüratı, bilik, bacarıq və vərdişləri ümumiləşdirmək, sistemə salmaqdır. Oxu dərslikləri fəsli-tematik prinsip əsasında tərtib edildiyindən ümumiləĢdirici dərslərin yerini və məzmununu müəyyənləĢdirmək asandır. Belə ki, hər bir tədris vahidinin baĢlanğıcı və sonu məlumdur. Hər hansı mövzu fəslə, tarixi günün qeyd edildiyi,vaxta müvafiq gəlir.Tədris vahidinin sonundaverilən sual və tapĢırıqlar ümu-miləĢdirmə aparmağa xidmət edir. Bu sual və tapĢırıqların tədris vahidini əhatə etməsinə baxmayaraq, ümumiləĢdirici dərsi onlarla məhdudlaĢdırmaq olmaz.ÜmumiləĢdirici dərslər oxu dərslərində verilmiĢ mövzu-larla əlaqədarolaraq Ģagirdlərin əldə etdikləri bilikləri sistemə salır və möhkəmləndirilir. ƏĢya və hadisənin əlaməti, keyfiyyəti haqqında konkret faktlar öyrənməklə yeni biliklər qazanılır. Əldə edilən nəticələr, fakt və hadisələr Ģagirdin təfəkkür fəaliy-yətinin məhsuluna çevrilir.ÜmumiləĢdirici dərslər interaktiv metodlardan istifadəolunmasını tələb edir. Dərsdətəlim innovasiyalarının(yenilik-lərinin) tətbiqi Ģagirdlərin əlavəməlumatlarla biliyini, bacarı-ğını, dünyagörüĢünü geniĢləndirir. Bundan əlavə mətnin oxunması, diafilmlərə, fotoalbomlara, illüstrasiyalara, Ģəkillərəbaxıl-ması, qrammofon valları vəmaqnitofon lentlərinin dinlənilməsi, Ģəkillərin çəkilməsi, qeydlərin aparılması, lüğət üzrəişlər, müva-fiq atalara sözləri vətapmacaların toplanması vəs. işlər görmək mümkündür. Ümumiləşdirici dərsləri yeni bilik vəbacarıqların verilməsi, biliklərin yoxlanması vəhesaba alınması dərsi kimi dədəyərləndirmək olar.

İbtidai siniflərdə ümumiləşdirici dərslərdə tədris vahidinə daxil olan hər bir mövzunun Ģərhi üçün vaxt ayrılır, fakt və hadisələrin təhlilinə yer verilir. Bəzən dərsdə elə hallar olur ki, Ģagirdlər bəzi anlayıĢları dərk etmirlər, bu anlayıĢları düzgün dərk etmək üçün ümumiləĢdirici dərslərdən istifadə edilir. Ömumiləşdirici dərslərdə konkret olan fakt və hadisələri öyrət-mək, öyrənmək nəzərdə tutulur. Ona görə də ömumiləşdirici dərsləri təkrar kimi döönmək olmaz, bu dərsin özönəməxsus prinsipi, metod və priyomları vardır. Hər bir ümumiləĢdirici dərsin məzmunundan asılı olaraq, qarĢıya aydın və dəqiq təlim məqsədləri qoyulur.Bu məqsədləri həyata keçirmək üçün müxtəlif növlü çalıĢma və məşğələlərdən istifadə edilir. Məsə-lən, mətnin məzmununu nağıl etmək, seçmə oxu aparmaq, hadi-sə və faktlara aid Ģəkil çəkmək, hadisə və əĢyalar üzərində təsəvvürləri canlandırmaq, diafilm, kinofilmlərə baxmaq, əyani vasitələrdən (Ģifahi danıĢmaq yazılı iĢ aparmaq), cədvəl və sxemlərdən istifadə etmək və s.Ġbtidai siniflərdə ümumiləĢdirici dərslər ən çox müĢahidə əsasında təĢkil olunur. ġagirdlər mətnin məzmununa uyğun atalar sözü, tapma-calar, bayatılardan misallar söyləyir, yaxud əvvəlcədən mətnə aid esse hazırlayırlar. Bu yolla sinifdə Ģagirdlərin yaradıcılıq fəaliyyəti artır. Mətni öyrəndikləri digər mövzularla əlaqə-ləndirməyə baĢlayırlar.Məsələn:Ekologiyanın qorunmasında məktəblilərin güc-ləri çatan əməkdə iĢtirakından danıĢmaları böyük maraq doğu-rur. Onlar ağacların dibini belləyib, qıĢa necə hazırlıq gördük-lərini nəql edirlər. Onların payıza dair yazdıqları esselərdən nümunələr oxuynub təhlil edilir. Çəkdikləri Ģəkillər müzakirə olunur, herbarilər üzərində müĢahidələr aparılır. Payızla əlaqə-dar tapmacalar, viktorinalar Ģagirdləri düĢündürür, onların yara-dıcı fəallığını artırır.III sinifdə “Tarixi Ģəxsiyyətlər” tematikası üzrə Ģagirdlər öyrəndikləri “Müdrik rəhbər”, “Atatürk niyə ağladı?”, “ġah

355Ġsmayıl”, “Hacı Zeynalabdin” və bu kimi baĢqa mətnlərdən alınan bilikləri sistemə salmaq üçün ümumiləĢdirmə aparılır.Mövzular məzmununa görə qrııplaĢdırılır, suallarla sinfə müraciət olunur:1.Müdrik rəhbər kimdir? Müdrik rəhbər haqqında daha nə deyə bilərsiniz?2.Atatürk kimdir? O, uĢaqları nə üçün sevirdi?3.Ġlk Azərbaycan dövlətinin qurucusu kimdir? Gilan hakimi balaca Ġsmayılı niyə gizlədirdi?4.Hacı Zeynalabdinin xeyirxahlığına dair nə bilirsiniz? O, üzüyü niyə balığın ağzına atdı? və s.Suallar üzrəmüsahibəqurtardıqdan sonra müəllim Azər-baycanın tarixi Ģəxsiyyətləri haqqında Ģagirdlərəbir daha məlumat verir.II-IV siniflərdə“ġah Ġsmayıl”, “Qılınc həmin qılıncdır”, “Əmir Teymur”, “Hacı Zeynalabdin”, “Bahalı xalça”, “Make-doniyalı Ġsgəndər”, “Zəmzəm suyu”, “Qaraca qız vəAğca xa-nım”, “LaləvəMəryəm” kimi güc-qüvvət, mətanət, əzmkarlıq, sərkərdəlik bacarığı, xeyirxahlıq, səxavətlilik, cəsarət, mərda-nəlik, paklıq, saflıq, müqəddəslik, fədakarlıq kimi müqəddəs hissləri bədii Ģəkildətəcəssüm etdirən mətnlərin ümumiləĢdiril-məsi müasir həyatla əlaqələndirilməlidir. Müəllim tarixi dövrləri təhlil etdikdən sonra müasir dövrdə vətənin azadlığı uğrunda canlarından keçən vətən Ģəhidlərindən, onların igidliklərindən söhbət açır. ÜmumiləĢdirici dərslərdə iĢ vərəqlərindən istifadə məqsə-dəuyğundur. Belə iĢ vərəqləri Ģagirdlərin, müĢahidəetmə baca-rığının, təfəkkürünün, nitq mədəniyyətinin inkiĢafında mühüm rol oynayır.ÜmumləĢdirici dərslərin hər bir sinif üçün öz tələbləri vardır.Isiniflərdə anlayıĢ yə təsəvvürlər üzrə sadəcə olaraq iĢ aparmaq, dərsdə əyani vəsaitdən istifadə etmək, mövzu üzrə oxunu təĢkil etmək, müəllimin təklifi ilə müsahibəyə hazır-laĢmaq, paylama materiallarından istifadə etmək və s.II siniflərdə Ģagirdlər əldə etdikləri bilikləri dərinləĢdirir. Onlar suallara ətraflı münasibət bildirir, öyrəndiyi və eĢitdiyi

356tarixi məlumatlar haqqında söhbət aparır, mətindəki epizodları təsvir edirlər və s.IIIsinifdəI-II siniflərdə görülən iĢlər dərinləĢdirilir. Hadisə və faktları müqayisəetmə, qruplaĢdırma, tutuĢdurma, sxemvə cədvəllərdən istifadəetməĢagirdləri təbiətin fəsillərə görə dəyiĢməsiniizləmək, hava təqvimi üzrə iĢləmək, insan əməyinə hörmətetmək, sinifdənxaric oxunu yada salmaqvə s.bacarıqlara alıĢdırır.IV siniflərdəI-IIIsiniflərdəki iĢləri davam etdirməklə yanaĢı, suallar düĢündürücü və istiqamətverici qoyulur, mövzu müxtəlif fənlərlə əlaqələndirilir. ÜmumiləĢdirici dərslər bədii əsərlər üzrə də təĢkil edilir.ÜmumiləĢdirici dərslərdə istifadə edilən bədii əsərlər Ģagird-lərdə bədii yaradıcılığa həvəsoyadır, hadisələrə obrazlı münasibətbəsləməyi öyrədir, müĢahidə qabiliyyətiaĢılayır, emosional duyğular və s. hisslər yaradır.ÜmumiləĢdirici dərslərdəinteqrasiya imkanları daha güclü olur. Beləki, Ģagirdlər öyrəndikləri yeni sözlərin mənasını anlamağa çalıĢarkən müxtəlif fənlər haqqında məlumatlar əldəedirlər (məsələn, xarici dil, informatika, riyaziyyat, müsiqi vəs.).Yaxınmənalı vəəksmənalı, alınma sözləri fəqləndirər-kən digər fənlərəaid sadətermin vəadlara müraciət etməli olurlar.Müxtəlif bədii mətnləri oxuyarkən bədii ədəbiyyatla inteqrasiyaya müraciət edirlər.Hərflərin element vəkonfiqurasiyasını öyrənərkən daha çox riyaziyyatın inteqrasiyasına müraciət edirlər.Maraqlarına uyğun mətn vəĢeir nümunələri öyrənər-kən müxtəlif fənlərin inteqrasiyası dərsin Ģagirdlər tərəfindən daha uzun müddət yadda saxlanılmasına səbəb olur.Əməli yazılardan istifadəzamanı təsviri incəsənət, informatika fənlərinin inteqrasiyasına müraciət edirlər.

357Ad, əlamət vəhərəkət bildirən sözləri fərqləndirərkən təbiətdə, ətraf aləmdəgördüklərinəəsaslanmaqla Ģagirdlər daha çox həyat bilgisi fənninəmüraciət edirlər. Qeydetmək lazımdır ki, inteqrasiya ümumiləĢdirici dərslərdəĢagirdlərin təlim fəaliyyətinin yüksəldilməsindəmühüm rol oynayır.Ġnteqrasiya Ģagirdlərəyalnız biliklər vəfənlər arasında olan əlaqələri aĢkarlamağa imkan vermir, həm dəonları gələcək həyata hazırlayır, onlarda bir sıra dəyərli xarakter xüsusiyyətlərin meydana gəlməsinəsəbəb olur.