FəNNİn adi: ana dilinin təDRİSİ metodikasi

Bulgular ve Yorum: “Nesihetname”: XIX. yüzyılın 30-40’lı yıllarında, Azerbaycan’daki mollahane ve medreselerdeki eğitim öğretim için kullanılan kitaplar artık yeterli olmadığından Abbasgulu Ağa Bakıhanov Güdsi, 1836 yılında “Nesihetname” isimli bir ders kitabı yazmıştır. Bu kitap, Bakıhanov’un “Tehzibü’l-Ehlag” eserinden sonra eğitimle ilgili ikinci eser sayılmaktadır. “Nesihetname” XX. yüzyılın başlarına kadar Azerbaycan’daki medreselerde Azerbaycan Türkçesini öğreten tek ders kitabı olarak kullanılmıştır (Abdullayev, 1966, s. 68).

“Türk-Tatar Dilinin Grammatikası”: Kazan Üniversitesi Profesörü Mirza Kâzım Bey’in Türkçeyle ilgili yazdığı bu eser, 1839 yılında Kazan’da yayımlanmıştır. Eser, Rusça yazılmıştır ve özgün ismi “Grammatika Turetsko-Tatarskogo Yazıka” şeklindedir. Eserin Türkçenin dil bilgisiyle ilgili yazılmış ilk kitap olması dolayısıyla Mirza Kâzım Bey’e “Yüksek Demitov Ödülü” verilmiştir. Bu kitap, zamanında Türkçeyi öğrenmek isteyen Ruslar için ders kitabı; öğretmenler için ise yardımcı kitap olmuştur (Abdullayev, 1966, s. 69).

“Türk-Tatar Dilinin Elifbası”: Tiflis Gimnaziyası’nın Azerbaycan Türkçesi ve Farsça öğretmeni olan Budagov’un, özgün adı “Turetsko-Tatarskiy Bukvar” olan “Türk-Tatar Dilinin Elifbası” isimli ders kitabı, 1844 yılında yazılmıştır. Eser, Türkçeyi öğrenmek isteyenler için yazılmış, zamanında ders kitabı olarak kullanılmıştır (Abdullayev, 1966, s. 71).

“Kitab-i Türki”: Azerbaycan Türkçesinin öğretimi için kullanılan ders kitaplarına Mirza Şefi Vazeh ile Grigoryev’in 1852 yılında birlikte yazdıkları “Kitab-i Türkî” adlı ders

Azerbaycan’da Ana Dilinin Öğretilmesine Yönelik Yazılmış İlk Ders Kitapları TAED 53* 205

kitabı da örnek gösterilebilir. 230 sayfadan oluşan bu ders kitabı, Mirza Şefi’nin ölümünden sonra, Grigoryev’in çabaları sonucunda bastırılmıştır.

Eser üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde “Hikmetler ve Nesihetler” başlığıyla nasihat içeren cümleler yer almıştır. İkinci bölümde yazar, “Garabağname” ve “Derbendname” gibi eserlerden; üçüncü bölümde ise Fuzuli’nin gazellerinden örnekler vermiştir (Abdullayev, 1966, s. 72).

“Tatarskiy Bukvar” (Tatar Alfabesi): 1856 yılında Petersburg’da kitabın kapağında yazarının P. İ. R.1 Azerbaycan Türkçesiyle ilgili eserlerinin üzerine kendi adının yerine bu kısaltmayı kullanan yazarın eseri, 77 matbaa baskısı sayfadan ve üç bölümden oluşmaktadır. Kitap zamanında Türkçeyi bağımsız öğrenmek isteyenler veya Rus okullarında okuyan öğrenciler için ders kitabı olarak kullanılmıştır.2 “Kitab-ün Nesayeh”: 1857 yılında Mirza Nesrullah İbn Mirza Kurban Şirvanî, “Kitabün Nesayeh” isimli ders kitabını el yazması şeklinde baskıya hazırlamıştır. İki bölümden oluşan kitabın birinci bölümünde, genellikle insanlarda olan iyi yönlerden; ikinci bölümünde ise kötü yönlerden bahsedilmiştir. 137 büyük hacimli ve uzun sayfalı kâğıtlara el yazısıyla yazılmış bu kitap, zamanında önemli bir ders kitabı olarak kullanılmıştır (Abdullayev, 1966, s. 80-81).

“Praktiçeskoe Rukovodstvok Turetsko-Tatarskomu Aderbidjanskomu Nareçiyu” (Türk-Tatar Azerbaycan Dilinin Pratik Kılavuzu):

Bu eser, 1857 yılında Budagov tarafından yayınlanmıştır. 20 üniteden oluşan bu ders kitabında, önce kelimelerin fonetik ve morfolojik yapısı ve tercümesi, sonra Rusçadan Azerbaycan Türkçesine ve Azerbaycan Türkçesinden Rusçaya çeviriler verilmiştir. Yazar, her ünitenin sonunda metinde olan kelimelerin morfolojik tahlilini ve onların sentaks özelliklerini açıklamıştır. Bu eser, Ruslara Azerbaycan Türkçesini öğretmek amacıyla yazılmıştır.

“Uçebnik Tatarskogo Azerbidjanskogo Nareçiya” (Tatar-Azerbaycan Dili Ders Kitabı): 1861 yılında Mirza Ebülhasan Bey Vezirov, “Uçebnik Tatarskogo- Aderbidjanskogo Nareçiya” (Tatar-Azerbaycan Dili Ders Kitabı) isimli bir ders kitabı yazmıştır. Bu kitabın asıl amacı, tercümanlara Azerbaycan Türkçesini öğretmek olmuştur. Yazar, ders kitabının başında

1 “Tatarskiy Bukvar” isimli eserin asıl yazarının ismi Romanov İoakim Konstantinoviç’tir. V. İ. Lenin adına Moskova Devlet Kütüphanesindeki belgelerde P-protoierey (baş keşiş), İ-İoakim, R-Romanov olarak geçmektedir (Abdullayev, 1966, s. 76).