FəNNİn adi: ana dilinin təDRİSİ metodikasi

7 Ganiev, (1922) Grammatika Tyurkskago Yazıka Kavkazskogo-Azerbaydjanskogo Nareçiya, Bakü.

50 paragraftan oluşmuş, ilk sayfada Arap alfabesi, sonra da bu alfabeyi oluşturan harflerin tasnifi verilmiştir. Kitabın birinci bölümünde 10 paragraflık küçük metinler; ikinci bölümünde 12 paragraf; üçüncü bölümünde 12 manzum paragraf; dördüncü bölümünde ise 16 küçük didaktik parça yer almıştır.

“Nümune-i Tedris ve Terbiyye”: 1907 yılında öğretmen Şeyhzâde Hafız Memmedemin, “Nümune-i Tedris ve Terbiyye” adlı eserini Bakü’de yayınlatmıştır. 47 sayfadan oluşan bu eserde eğitim öğretime yönelik sorunlardan ve öğretim yöntemlerinden bahsedilmektedir. Yazar ayrıca, 1908 yılında Bakü’de “Fesahet ve Belagat, Fenn-i İnşa ve Usûli Kitabet” adlı bir eser de yayınlatmıştır. 108 sayfalık bir eseri yazar, o zamanlar Bakü Neşr-i Maarif Meclisi vasıtasıyla açılmış “Darülmuallimini-İslamiye”de Azerbaycan Türkçesi öğretmeni olarak çalışırken yazmış ve yayınlatmıştır. Üç bölümden oluşan kitabın birinci bölümü “Fenn-i İnşa ve Kitabet” diye adlandırılmıştır. Bu bölüm 10 üniteden oluşmaktadır. “Fesahet ve Belagat” diye adlandırılan ikinci bölüm, soru-cevap şeklinde hazırlanmış 6 dersten oluşmaktadır. “Müntehib Mektup ve Makaleler” adlı üçüncü bölümde ise altı makale yer almaktadır.

“Rehber-i Sarf”: 1910 yılında Gafur Reşad Mirzezâde ve Memmedsadık Ahundzâde, Bakü’de 66 sayfadan oluşan “Rehber-i Sarf” adlı bir ders kitabı yayınlatmışlardır. Kitap, altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kelime ve cümleden; ikinci bölümde isim, sıfat, edat, zamir vb. sözcük türlerinden; üçüncü bölümde mastar, fiil; dördüncü bölümde edatlardan; beşinci bölümde cümle tahlilinden; altıncı bölümde ise tasrifin izahından bahsedilmektedir.

“Hediyyetü’l-Etfal”: 1911 yılında Bakü altı sınıflı şehir okulunun öğretmeni Hacı Mirağa Mir Möhsünzâde Naseh, Bakü’de “Hediyyet-ül Etfal” (Çocuklara Hediye) adlı bir ders kitabı yayınlatmıştır. Naseh’in bu kitabı 51 sayfadan ve 43 manzum parçadan oluşmaktadır.

“Ana Dili”: 1911 yılında Tiflis’te Yerevan okul öğretmenleri tarafından 48 sayfadan oluşan “Ana Dili” adlı bir kitap yayınlanmıştır. Bu kitap, Erivan’da Rus-Müslüman Okulunun öğrencileri için sesli yöntemle yazılmış bir ders kitabıdır.

“Tamam Elifba”: 1912 yılında Mirza Hüseyin Hasanzâde-i Yerevanî, Tiflis’te “Tamam Elifba” adlı bir kitap yayınlatmıştır. 38 sayfadan oluşan bu kitap ilkokulların birinci sınıflarında okutulmak için yazılmış bir alfabe kitabıdır. Kitabın başında yazar “Gabaglama” başlığı ile bir mukaddime vermiştir. Burada o, Arap alfabesiyle yazılmış eski yazı kurallarına karşı çıkmış; Azerbaycan Türkçesini öğrenmek için Arap alfabesini kullanmamak gerektiğini ve

yazdığı bu kitapla isteyenin bir ayın içinde Azerbaycan Türkçesini öğrenebileceğini vurgulamıştır.

“Ata-Baba Nesihetleri”: 1912 yılında Bakü’de Mirza Celal Yusifzâde, “Ata-Baba Nesihetleri” adlı bir ders kitabı yazmıştır. Bu kitap çocuklar için yazılmış 16 sayfalık manzum bir eserdir. Yazar kitapta “Nasihatler”, “Terkib-i Bent”, “Hükema Sözleri”, “Hikâyet”, “Menşe-i Edeb” başlıklarıyla nasihat içeren parçalar vermiştir.
“Dil Rehberi”: 1913 yılında Bakü’de Zeynalabdin İpçizâde tarafından “Dil Rehberi” adlı bir kitap yayınlanmıştır. Kitabın ikinci sayfasından on beşinci sayfasına kadar öğrencilere soru-cevap yöntemiyle dil bilgisi kuralları öğretilmiştir.

“Mübtediler Üçün Birinci İl Elifba”: 1913 yılında Gence şehir okulunun Türkçe öğretmeni Mirza Abbas Abbaszâde, “Mübtediler Üçün Birinci İl Elifba” adlı ders kitabını Bakü’de yayınlatmıştır. Bu eser, sesli yöntemle yazılmış 51 sayfalık bir ders kitabıdır. İki bölümden oluşan bu kitabın birinci bölümünde alfabe öğretilmiş; harflere uygun kelimelerin resimleri verilmiştir. İkinci bölümde ise küçük okuma parçaları verilmiştir.

“Nesihet’ül-Etfal”: 1913 yılında Tiflis’te, Ali Mirza Nerimanov Senani tarafından, ilköğretimin ikinci sınıflarında okuyan öğrenciler için, “Nesihet’ül-Etfal” isimli bir ders kitabı yayınlanmıştır. 41 sayfadan oluşan kitabın içinde yüz küçük hikâye yer almıştır.

“Hatırat”: 1913 yılında Manafzâde Sabit adlı eğitimci bir şair, Bakü’de “Hatırat” adlı 40 sayfalık bir kitap yayınlatmıştır. Yazar, bu kitabıyla yaşlıları ve çocukları eğitim almak için heveslendirmeye çalışmıştır.

“Türkçeden Rusçaya Lüğet”: 1914 yılında Bakü’de Doktor Gara Garayev, “Türkçeden Rusçaya Lüğet” adlı bir kitap yazmıştır. Gara Garayev’in bu kitabı farklı yıllarda birkaç kez yayınlanmıştır. Yazar, bu eseriyle Azerbaycan Türklerine Rusça; Ruslara ise Azerbaycan Türkçesini öğretmeyi amaçlamıştır.

“Son Türk Elifbası”: 1919 yılında öğretmen Abdulla Bey Efendizâde, Bakü’de “Son Türk Elifbası” adlı 34 sayfadan oluşan bir ders kitabı yayınlatmıştır. Yazar, kitapta Arap ve Latin alfabesini mukayeseli bir şeklide vermiştir.

“Mühteser Sarf-i Türkî”: 1919 yılında Ahmet Rasim tarafından yazılmış “Mühteser Sarf-i Türkî” adlı kitap, Bakü’de yayınlanmıştır. 55 sayfadan oluşan bu kitap, soru-cevap

yöntemi ile harfler hakkında bilgiyle başlamıştır. Kitap, daha çok Osmanlı Türkçesiyle yazılmış; kitapta verilen örneklerin çoğu Türk edebiyatından alınmıştır.

Ermeni bilim adamı ve yazar Haçatur Abovyan da Azerbaycan Türkçesinin dil bilgisi hakkında bir kitap yazmıştır. Bu eser basılmamış ve bir defterde el yazması şeklinde Ermenistan İlimler Akademisinde saklanmıştır. Eser, Azerbaycan Türkçesinin öğretilmesi için Rus dilinde yazılmıştır. Yazar, bu eserde Azerbaycan Türkçesinin dil bilgisi kurallarını, özellikle cümle yapısı ve cümlelerin tahlili yolları hakkında bilgi vermiştir. Kitaptaki cümleler önce Azerbaycan Türkçesiyle, daha sonra Rusçaya tercüme edilerek verilmiştir (Abdullayev, 1966, s. 71).

1883 yılında Seyid Ünsizâde, Tiflis’te nazımla yazılmış bir ders kitabı yayınlatmıştır. 98 sayfadan oluşan bu kitap, daha çok İslamiyet’i tebliğ etmek amacıyla yazılsa da zamanında bir ders kitabı olarak kullanılmıştır.

1893 yılında Mirza Sadık Fani adlı bir öğretmen, Azerbaycan Türkçesinin mollahanelerde öğretilmesi için el yazması şeklinde bir ders kitabı yazmıştır. 103 sayfalık defter yapraklarından oluşan bu eserin adı belli değildir.
1) XIX əsrdə tədris məsələləri: Azərbaycanda XX əsrin əvvəllərinədək mollaxanalar ilk təhsil müəssisəsi sayılırdı. Uşaqlar təhsilini mollaxanalarda alırdılar. Mollalar tərəfindən yaradılmış bu məktəblər islam dininin təsiri altında fəaliyyət göstərirdi. Mollaxanalarda təhsil fərdi təşkil olunurdu. Bu növ təhsili başa çatdıran uşaqlar mədrəsəyə (o zaman üçün orta və ali təhsil hesab olunan təhsil müəssəsinə) daxil ola bilərdilər. Böyük məscidlərin nəzdində fəaliyyət göstərən mədrəsələrdə dini və dünyəvi elmlər tədris edilirdi. Burada ərəb və fars dilləri mükəmməl öyrədildiyi halda, ana dili (türk dili) tədris olunmurdu. Mollaxanalarda savad təlimi bütün Yaxın Şərq ölkələrində olduğu kimi höccələmə metodu ilə təşkil olunurdu. Bu metodla uzun illər təhsil almış uşaqlar düzgün oxumağı və yazmağı bacarmırdılar.

XIX əsrin axırlarında bəzi şəhərlərdə əlifba təlimi türk sözləri üzərində qurulmağa başlayır. Bu isə sövti metoda keçilməsini tələb edirdi, lakin sövti metodla yazılmış əlifba dərsliyi olmadığından ərəb və fars dilində dərslik kimi tərtib olunmuş kitablardan istifadə edilirdi.

Əsrin axırlarına yaxın Şamaxı, Ordubad, Naxçivan, Təbriz və başqa şəhərlərdə “üsuli cədid” (yeni metod) məktəbləri açılır. Demək olar ki, dövlət məktəbləri səviyyəsində olan bu məktəblərdə əlifba təlimi Azərbaycan sözləri əsasında öyrədilirdi. Burada dərslər ana dilində keçilir, rus dili isə ayrıca fənn kimi saxlanırdı.Bu məktəblər mollaxanalardan fərqli olaraq dünyəvi biliklər verən mütərəqqi istiqamətli milli məktəblər idi. İlk dəfə uşaqlar elmlərin əsaslarını ana dilində bu məktəblərdə öyrənirdilər.

XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəllərində üsuli—cədid məktəblərində təlimin məzmununun yeniləşməsi onun metodlarının da yeniləşməsini tələb edirdi.

Yeni məktəblərdə əlifba höccələmə metodu ilə deyil, onun bir qədər asanlaşdırılmış növü ilə heca metodu ilə öyrədilirdi. On beş- iyirmi ildən sonra heca metodunun da çatışmazıqları aşkar edildi, əsasən, fərdi təlimə xidmət edən bu metod sövti metodla (səs metodu ilə) əvəz edildi. Bu metoda görə hər bir hərflə ifadə olunan səs əlifba sırasına görə deyil, tələffüz asanlığına və çoxişləkliyinə görə düzülürdü.

Böyük mütəfəkkir. Publisist və dramaturq M.F.Axundov 1853-cü ildə orfoqrafiya məsələlərindən bəhs edərək yazmışdır: “...Hələlik bu sahədə sabit bir qayda-qanun olmadığına görə mən indiyə qədər öz həmyerlilərimin yazı işlərində tətbiq etdikləri, azərbaycanlıların tələffüzü ilə daban-dabana zidd olan, əslində fars və türk dilləri orfoqrafiyası prinsipində qurulan mövcud qaydalardan kənara çıxaraq azərbaycanlıların öz tələffüzündə işlətdikləri əlamətləri, vurğuları və sairəni əsas qəbul rtmişəm.”

Təlimin ərəb və fars dillərində aparılması M.F.Axundov çox narahat edirdi. O. Yaxın Şərq xalqlarının savadsızlığının səbəbini onların çətin ərəb əlifbası ilə, köhnəlmiş təlim metodları ilə təhsil almalarında, hazırlıqlı müəllim kadrlarının olmamasında görürdü. Bu çətinlikləri hiss edən M.F.Axundov 1839-cu ildə ilk dəfə Azərbaycan dilində “Əlifba” dərsliyi də tərtib etmişdi. Bu məsələ ətrafında mətbuatda mübahisəli fikirlər söylənmiş.Lakin səriştəli tədqqiqatcı Ə.Yaqubi M.F.Axundov “Əlifba-ye cədid” dərsliyinin, həmçinin ona qısa metodik göstərişin də olduğuna sübuta yetirmişdir. Bu isə dilimizin tədrisi metodikasının ilkin nümunələrinin XIX əsrin ortalarına gedib çıxdığını söyləməyə haqq qazandırır.

M.F.Axundovdan sonra Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan (tatar) söbəsinin müdiri A.O.Çernyayevski “Vətən dili” adlı əlifba kitabı yazır və tələbəsi Rəşid bəy Əfəndiyev üzünü köçürtdürüb. 1882-ci ildə daş basmasında etdirir. Bununla da ana dilində dərsliklərin dalbadal yazılmasına yol açır. A.O.Çernyayevski Səfərli bəy Vəlibəyovla birlikdə 1888-ci ildə Tiflisdə “Vətən dili” kitabının ikinci hissəsini çap etdirir. Bu dərslik üçün ədəbi parçaların toplanmasında, həmçinin İ.A.Krılovun təmsillərinin tərcümə edilməsində Həsənli Qaradağlının böyük əməyi olmuşdur. Müəllimi A.O.Çernyayevskinin dərslikləri ilə kənddə uzun müddət, müəllimlik etmiş R.Əfəndiyev 1889-cu ildə “Uşaq bağçası” dərsliyini nəşr etdirir. Müəllifin dərsliyin əvvəlində verdiyi qeydə görə savadsız adam bu kitab ilə bir ayda oxuyub yazmağı öyrənə bilərmiş. Müəllif 1901-ci ildə “Bəsirətülətfal” (“Uşaqların gözüaçıqlığı”) adlı oxu kitabını çap etdirir. Bütün bunlar hələ məktəbəqədər dövrdə Azərbaycan dilinin bir tədris fənni kimi yer tutması və ana dilinin tədrisi metodikasının inkişafı haqqında tutarlı fikir söyləməyə əsas vermir.

Azərbaycan məktəblərində ana dilinin tədrisi tarixi sahəsində ilk tutarlı tədqiqat prof. A.Abdullayevin adı ilə bağlıdır. Onun 50-ci illərdə yazdığı və doktorluq dissertasiyası kimi müdafiə etdiyi bu tədqiqatın məzmunu “Azərbaycan dilinin tədrisi tarixinə dair” əsərində öz əksini tapmışdır.

Əsərdə həmin dövr belə xarakterizə edilmişdir: “Beləliklə, Azərbaycanın qabaqcıl maarifçi və demokratik ziyalıları görkəmli müəllimləri ana dilində məktəb açmaq, bu məktəblər üçün türk dilində dərsliklər tərtib etmək, ana dili tədrisinin metodikasını yaratmaq, əlifba, orfoqrafiya, istilah və bu kimi bir sıra mühüm məsələləri həll etmək barədə uzun illər boyu bütün təzyiq və məhdudiyyətlərə baxmayaraq, yorulmadan mübarizə aparmışlar.”

Yuxarıda deyilənlərdən məlum olur ki, Azərbaycan məktəblərində ana dilinin tədrisi metodikasının ilkin elementləri M.F.Axundov tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, özünün əlifba kitabının əvvəlindəki qeydlərdə (metodik göstərişlərdə) müəllimlərə dərsliklə işləmə yollarını açmağa çalışmışdır.

O zamanlar alim, maarif və din xadimi kimi məşhurlaşmış Əbdülsəlim Axundzadə M.F.Axundovun əlifba haqqında yeni fikirlərindən ilham alaraq 1879-cu ildə yazdığı “Kitabi-müəllimül-ətfal” əsərində yenicə oxumağa başlayan uşaqların təlimi üçün daha asan yollar təklif etmişdir. 1894-1907-ci illərdə Qafqaz müsəlmanlarının Şeyxülislamı vəzifəsində işləmiş Əbdülsalam Axundzadə 1894-cü ildə “Xətti-təliq və nəstəliq” ( “Sərməşq”) adlı əsərini yazır. Bu əsərində o, yazı nümunələri ilə yanaşı, gözəl xətlə yazılmış, güclü tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edən bir sıra hikmətli sözlər də vermişdir.

Sonralar ana dili dərsliklərinin tərtibində və məktəb təcrübəsində metodik sistemin təşəkkülündə böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinskinin ana dili tədrisi haqqında ideyaları, bütövlükdə rus pedaqoji fikri Qori seminariyasını bitirmiş müəllimlər vəsitəsilə Azərbaycan məktəblərində sürətlə yayılır. Bu sahədə Rəşid bəy Əfəndiyev, Firidun bəy Köçərli, Səfərəli bəy Vəlibəyov, Mahmudbəy Mahmudbəyov, Fərhad Ağazadə, Əhməd Seyidov, Hacıkərim Sanılı və başqalarının böyük xidməti olmuşdur.

Onların içərisində Firidun bəy Köçərlinin xüsusi yeri var. O, 35 illik müəllimlik fəaliyyətində ədəbiyyatşünaslıq üzrə ciddi axtarışları ilə yanaşı, türk (Azərbaycan-Y.Ş.K.) dilinin tədrisinə dair məqalələr də yazmış, dərsliklərin tərtibində fəal iştirak etmişdir.

1897-ci ildə A.O.Çernyayevskinin ölümündən sonra Firidun bəy Köçərli onun “Vətən dili” dərsliyini yenidən işləyib təkmilləşdirmiş və nəşr etdirmişdir. F.Köçərli dilimizi ağırlaşdıranlara, onun sadəliyi və təmizliyini gözləməyənlərə, osmanlı, ərəb, fars sözlərini zorla türk dilinə daxil edənlərə qarşı mübarizə aparmış və öz əməli işi ilə buna cavab vermişdir