FƏrhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

Kateqoriya 
Orta hesabla 
Ümumi 
Büdcə
8333
25000
Qərargah (otaqların sayı)
0.3
1
Daimi kadrlar
6.3
19
Müddətli müqavilə əsasında işləyən kadrlar  8
24
Şöbələrin sayı
2.7
8
Beynəlxalq tərəfdaşların sayı
16
48
Xarici səfərlərin sayı
17.7
50
Həyata keçirilmiş layihələrin sayı
16
48
Həyata keçirilmiş elmi konfransların sayı
5
15
Çap edilmiş kitabların sayı
0.3
1
Çap edilmiş hesabatların sayı
Məqalələrin sayı
13.3
40
Dövlətə tövsiyələr
3
9
Beynəlxalq səviyyəli layihələr
1
3
Cari layihələr
1
3
5 il ərzində kitabların sayı
1
3
5 il ərzində layihələrin sayı
6.7
20
5 il ərzində hesabatların sayı
4
12
5 il ərzində konfransların sayı
1.6
5
5 il ərzində məqalələrin sayı
3.7
11
5 il ərzində dövlətə təkliflərin sayı
3.3
10
Ekoloji mərkəzlərin rəsmi internet səhifələri:www.azeco.info. 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
246
Onların  sırasında  adlarında  tədqiqat,  proqnozlaşdırma  və  maarifçilik  kimi 
funksiyalar baxımından araşdırma mərkəzlərinə yaxın olanlar da çoxdur.Eyni za-
manda bu birliklərin gördükləri konkret işlərin ətraflı təbliğatına önəm verməməsi, 
ya da sağlam rəqabətdə maraqlı olmamaları onlara tələbatın yüksək olduğu  hazır-
kı dövr fonunda sezilməmiş qalır.
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  Pensilvaniya  Universiteti  tərəfindən  hər  il  hazırlanan 
qlobal ABM-rinin  reytinqində ekoloji yönlü təşkilatların fəaliyyəti  son illər ye-
nilik  kimi    əlavə  edilmişdir  və    onların  dünyada  gördüyü  işə  çox  böyük  önəm 
verilir. Bu sahədə ölkəmizin qeyd edilən reytinqdə əks edilməsi və ümumilikdə 
kəmiyyətdən  keyfiyyətə  keçilməsi  ekoloji  profilli  birliklər  qarşısında  xüsusilə 
aktual məsələ kimi durur. Ekoloji profilli birliklər başqa sahələrdən fərqli olaraq 
demək olar ki, hamısı qeydiyyatdan keçmişdir:
1.  Akademik Həsən Əliyev adına Ekoloji İnnovasiya Mərkəzi
2.  Aqroeko-Konsaltinq Mərkəzi
3.  Aqroinformasiya Mərkəzi
4.  Azərbaycan Ekologiya Standartlarının Monitorinqi İctimai Birliyi
5.  Beynəlxalq Ekoenergetika Akademiyası
6.  “Dalğa” Ekologiya və Təbiətin Qorunması İctimai Birliyi
7.  “Ekoaləm” İctimai Birliyi
8.  “Ekoalyans-Azərbaycan” Ətraf Muhitin və Bioloji
9.  Muxtəlifliyin Muhafizəsi uzrə İctimai Birliyi
10.  “Ekoleks” Ekoloji Huquq Mərkəzi
11.  Ekologiya Fondu
12.  Ekologiya və Arısevərlər İctimai Birliyi
13.  Ekologiyanın Qorunmasına Komək İctimai Birliyi
14.  Ekoloji İnformasiya İctimai Birliyi
15.  Ekoloji Qayğı İctimai Birliyi
16.  Ekoloji Maarifcilik və Monitorinq İctimai Birliyi
17.  Ekoloji Problemlərin Tədqiqi Mərkəzi
18.  Ekoloji Sağlamlıq və Tarazlıq İctimai Birliyi
19.  Ekoloji Renesans
20.  Ekoloji Sabitlik İctimai Birliyi
21.  Ekoloji Tarazlıq İctimai Birliyi
22.  “Ekoloq” Ətraf Muhitin Qorunması İctimai Birliyi
23.  Ekoloq Jurnalistlər İctimai Birliyi
24.  “Ekomed” İctimai Birliyi
25.  “Ekosfera” Sosial-Ekoloji Mərkəz
26.  “Ekostil” Azərbaycan Təbiəti Muhafizə İctimai Birliyi

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
247
27.  “Ekotes” Ekoloji Tədqiqatlar və Maarifcilik İctimai Birliyi
28.  “Ekotur” İctimai Birliyi
29.  Energetika və Ekologiya Maarifcilik İctimai Birliyi
30.  “Gulum” Uşaq Ekoloji Təşkilatı
31.  İnsan Ekologiyasi İctimai Birliyi
32.  Quşların Ekologiyası və Mudafiəsi İctimai Birliyi
33.  Regional İnsan Huquqları və Ekologiya Mudafiə Mərkəzi
34.  “Ruzgar” Ekoloji İctimai Birliyi
35.  “Sağlam həyata doğru” Ekoloji İctimai Birliyi
36.  “Səma və Eko” İctimai Birliyi
37.  Sosial-İqtisadi və Ekoloji Tədqiqatlar İctimai Birliyi
38.  Sumqayıtın Ekoloji Reabilitasiyası Mərkəzi
39.  “Şəfəq” Ekoturizm İctimai Birliyi
40.  Şəki Ekologiya və Təhsil Mərkəzi Gənclərin İctimai Birliyi
41.  “Təmiz dunya” İctimai Birliyi
42.  “Uzunomurlulər diyarı” Ekologiya və İnfrastrukturun
43.  Bərpası İctimai Birliyi
44.  Müstəqil Ekoloji Proqnozlaşdırma Mərkəzi
45.  Sosial Ekoloji Treninq Mərkəzi
46.  Lerik “Dağlar Qoynunda” Ekoloji Cəmiyyət
47.  “Dirçəliş” Kəndin Sosial-Ekoloji İqtisadi İnkişafına Yardım İctimai QHT
48.  Dəmir Ağac Ekoloji və Sosial Problemlərin Həllinə Yardım İB
49.  Bakı Beynəlxalq Ekoloji Tədqiqatlar Mərkəzi İB  

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
248
4.14.Sorğu-tədqiqatın yekunları
Azərbaycanda  QHT  məkanında  fəaliyyət  göstərən  “beyin  mərkəzləri”nin  
təhlili  bir  neçə  nəticəyə  gətirib  çıxarmışdır.  İlk  növbədə Azərbaycanda  “beyin 
mərkəzləri”nin yaranması dinamikası haqqında.
Qrafikdən göründüyü kimi, Azərbaycanda “beyin mərkəzləri”nin yaranma-
sı ildən ilə artmaqdadır. Əsasən bu artım 2000-ci ildən sonra başlamışdır. La-
kin fərqli sahələrdə müxtəlif dinamika görünür. Belə ki, ictimai-siyasi sahədə 
2000-ci ildən sonra “beyin mərkəzləri”nin yaranmasında müəyyən gerilik hiss 
olunur.  Digər  tərəfdən,  hərbi-təhlükəsizlik  sahəsində  regional  və  beynəlxalq 
münasibətlər üzrə BM-lərin yaranmasında isə əksinə yüksəliş müşahidə edilir. 
Bu, təbii olaraq, Azərbaycanın münaqişə şəraitində yaşamasından, hərbi poten-
sialının artması və regionda nüfuzunun güclənməsindən irəli gəlir. Lakin onu 
qeyd etmək istərdik ki, bir çox “beyin mərkəzləri”nin qeydiyyatdan keçmə ilə 
bağlı problemləri var. Apardığımız sorğuda iştirak edən BM-lərin 25 faizi qey-
diyyatdan keçməmişdir. Lakin sorğu onu da göstərdi ki qeydiyyatdan keçməmiş 
bir  sıra  “beyin  mərkəzləri”nin  fəaliyyəti  qeydiyyatdan  keçmiş  bəzi  “beyin 
mərkəzləri”nin fəaliyyətindən daha genişdir. Statistika onu əks etdirir ki, dövlət 
tərəfindən  vətəndaş  cəmiyyəti  institutlarının  inkişaf  etdirilməsi  üçün  həyata 
keçirilən  siyasət  öz  bəhrəsini  verməkdədir.  Eyni  zamanda,  QHT-lərə  Dövlət 
Dəstəyi Şurasından tədqiqat xarakterli qrantların verilməsi nisbətən azdır.
4
 
Digər tərəfdən, sorğunun nəticələri göstərdi ki, “beyin mərkəzləri” əsasən be-
4 Azərbaycan Respublikasında QHT-lərin vəziyyəti haqqında Milli Hesabat. Bakı, 2010.

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
249
yin məhsulunun istehsalı üçün minimum maddi-texniki imkanlarla təmin olun-
muşlar (burada qərargahın mövcudluğu, kompüterlərlə və sürətli internetlə təmin 
olunması nəzərdə tutulur). Bütün “beyin mərkəzləri”, demək olar ki, ən azı 2-3 
kompüter  və  sürətli  internetlə  təchiz  olunmuşdur.  Yalnız  2  mərkəz  qərargahla 
təmin olunmamışdır. Sorğunun nəticələrinə görə, ABM-lər orta hesabla 1.79 otaq-
lı qərargaha malikdirlər. 
Qərargahla təmin olunma 
kateqoriyalar arasında belə 
bölünür:
  
Kateqoriyalar arasında 
kadrların, insan resurslarının 
bölünməsi belədir:
 
Statistikanın 
müqayisəli 
təhlili  onu  göstərir  ki,  dai-
mi  insan  resursları  “beyin 
mərkəzləri”nin  kateqoriyaları 
arasında, demək olar ki, bərabər 
bölünmüşdür.    Lakin  sosial-
iqtisadi  sahənin  BM-ləri  18-20 
faiz  üstünlüklə  digər  kateqo-
riyaları  qabaqlayır.  Bu,  biznes 
sahəsində  insan  resursları  ba-
zarında aktivliyin daha yüksək olması ilə əsaslandırıla bilər. Bu tezisi müddətli 
müqavilə əsasında işləyən insan resurslarının  sahələr üzrə bölünməsi statistikası 
da əks etdirir: 
Statistikanın  təhlili  göstərir  ki,  müqavilə  ilə  çalışan  insan  resursları  sosial-
iqtisadi sahə ilə yanaşı, ictimai-siyasi və ekoloji kateqoriyalarda da üstünlük təşkil 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
250
edir.  Bunu  təşkilatların  daha  çox  xarici  donorlar  tərəfindən  maliyyələşdirilməsi 
ilə  də  əlaqələndirmək  olar.  Belə  ki,  beynəlxalq  təşkilatların  və  xarici  ölkələrin 
qrantları müddətli olduğu üçün əsasən müddətli müqavilə əsasında işləyən kadr-
ları özünə cəlb edir.
4.15.Araşdırma və Beyin Mərkəzlərində layihələrin həyata 
keçirilməsinin intensivliyi və fəallığı, son 5 il ərzində həyata 
keçirilmiş layihələrin müqayisəsi
 
Diaqramlardan 
göründü-
yü  kimi,  son  5  il  ərzində  kate-
qoriyalar  arasında  layihələrin 
həyata  keçirilməsi  nisbətən 
tarazlaşdırılmışdır.  Bunu  ilk 
növbədə 
QHT-lərə 
Dövlət 
Dəstəyi  Şurasının  yaradılması 
ilə  əlaqələndirmək  olar.  Digər 
tərəfdən  isə  Azərbaycanın  son 
5  ildə  regionda  nüfuzunun  art-
ması  və  hərbi  potensialının 
gücləndirilməsi  regional  və 
təhlükəsizlik məsələlərinin təhlili 
zərurətini yaratmışdır. 
  Dövlət  ilə  BM-lər  ara-
sında 
əməkdaşlığın 
di-
namikası  onu  göstərir  ki, 
“beyin  mərkəzləri”nin  kate-
qoriyaları  arasında  böyük  dis-
balans  mövcuddur.  Bu  sahədə 
böyük üstünlüklə iki kateqoriya 
irəlidədir.  Bunlar  ictimai-siyasi 
sahədə  fəaliyyət  göstərən  BM-
lər  və  sosial-iqtisadi  sahədə 
fəaliyyət  göstərən  BM-lərdir. 
Bu disbalans layihələrin həyata 
keçirilməsinin dinamikası ilə də 
uyğunlaşmır. Belə ki layihələrin 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
251
həyata  keçirilməsi  diaqra-
mından  göründüyü  kimi,  son 
5  ildə  regional  məsələlər  və 
hərbi-təhlükəsizlik  kateqori-
yasına  aid  olan  BM-lərin  ak-
tivliyi  müşahidə  edilir,  lakin 
bu  aktivlik  dövlətə  verilən 
təklif  və  tövsiyələrdə  əks 
olunmur. Qeyd edilən mənzərə 
bu  sahədə  dövlət  –  “beyin 
mərkəzləri”  münasibətlərinin, 
onlar  arasında  əməkdaşlığın 
fəallaşmasını  tələb  edir,  Belə 
ki,  ABM-lərin  irəli  sürdüyü 
təşəbbüslər qarşılıqsız qalır. 
Cari  layihələr  üzrə  də 
sosial-iqtisadi  sahədə  fəaliyyət 
göstərən  ABM-lərin  üstünlüyü 
hiss  olunur.  Bununla  bərabər, 
regional  məsələlər  sahəsində 
fəaliyyət  göstərən  ABM-lər 
də  fəallıqlarını  artırmışlar. 
Hərbi-təhlükəsizlik  sahəsində 
fəaliyyət  göstərən  ABM-lərin 
kəmiyyət baxımından azlığı özünü göstərir. Lakin digər kateqoriyalarda vəziyyət 
əksinədir. İlk növbədə ictimai-siyasi istiqamətli ABM-lərin fəallığının səngiməsi 
hiss  olunur.  Əslində  bunun  vətəndaş  cəmiyyəti  təsisatlarının  elmi-intellektual 
araşdırmalara üz tutmasının nəticəsi olduğunu ehtimal etmək olar.
Azərbaycanda  “beyin  mərkəzləri”nin  maliyyələş-dirilməsində  xarici  donor-
lardan asılılıq hələ də olduqca böyükdür. Adı çəkilən maliyyə mənbələrinin 48 
faizini xarici donorlar, bununla müqayisədə dövlət tərəfindən maliyyələşdirmə 27 
faiz təşkil edir. 14 faiz şəxsi maliyyə imkanlarının, 11 faiz isə Azərbaycan biz-
nes təşkilatlarının payına düşür. Orta sinfin ABM-lərin maliyyə donoru qismində 
zəif iştirak etməsi yerli məkanda ən böyük problemlərdən biridir. Belə ki, yuxa-
rıda qeyd edildiyi kimi, inkişaf etmiş ölkələrdə məhz  biznes təşkilatları “beyin 
mərkəzləri”ni yaradır və maliyyələşdirir. Dövlət tərəfindən maliyyələşmənin sor-
ğu keçirilən ABM-lər məkanında 27 faiz təşkil etməsi o qədər  də aşağı göstərici 
deyil. Eyni zamanda, ABM-lərin davamlı inkişafına nail olmaq üçün orta sinfin 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
252
bu sahədə iştirakının qanun-
verici  əsasları  və  stimulları 
mümkün qədər tez müəyyən 
edilməli,  dövlət  dəstəyi  
bu  sahədə  daha  aşkar  hiss 
edilməlidir. 
Aşağıda  göstərilən  di-
aqramdan görünür ki, xarici 
donorlardan  asılılıq  kateqo-
riyalar arasında, demək olar 
ki, bərabər bölünmüşdür. Bu 
dinamika yalnız ekoloji sahədə bir qədər yüksək, hərbi-təhlükəsizlik sahəsində isə 
bir qədər aşağıdır.   
Azərbaycanda    ümumi  olaraq  bir  il  ərzində  “beyin  mərkəzləri”nin  büdcəsi 
565  800  manat  təşkil  edir.  Bu  göstərici  üzrə  sosial-iqtisadi  sahədə  fəaliyyət 
göstərən BM-lər ümimi vəsaitlərin 52 faizini təşkil edir. Azərbaycanda vətəndaş 
cəmiyyəti bazasında yaradılan ABM-lərin təhlilinin yekunları  bu sahənin inki-
şafına  bir  çox  amillərin  maneə  yaratdığını  göstərir.  Ən  başlıca  problemlərdən 
biri ABM-lərin  maliyyələşdirilməsi  ilə  bağlıdır.  Maliyyələşmənin  davamlı  olan 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
253
dövlət  və  ya  qeyri-dövlət 
mənbələri yoxdur. Nəticədə 
BM  funksiyalarına  trans-
formasiya  olunmaq  istəyən 
ayrı-ayrı  təşkilatlar  davam-
lı  maliyyə  mənbələrinin 
yoxluğu  səbəbindən  QHT 
funksiyalarını 
yerinə 
yetirmək  məcburiyyətində 
qalırlar. Bu da son məhsulun 
keyfiyyətində  və  həcmində 
əksini tapır. 
Məhdud maliyyə imkanları, müvafiq olaraq, zəif kadr potensialının mövcudlu-
ğunu şərtləndirir. ABM-lərdə daimi əsaslarda orta hesabla 2-3 əməkdaş işləyir. İs-
tisna olaraq yalnız sosial-iqtisadi sahəni qeyd etmək olar ki, burada bu göstəricilər 
2-2.5  dəfə  artıqdır.  Xarici  donorların  qrantları  qısamüddətli  olur  (1-2  il).  Bu 
vəziyyət, yəni  stabil kadr resursunun olmaması hər dəfə yeni layihə üçün yeni 
kadrların axtarılmasına, vaxt itkisinə və sonda işin keyfiyyətinə təsir edir.

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
254

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
255
V
FƏSİL
NƏTİCƏLƏR 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
256
5.1. Yekunlar
Azərbaycanda  “beyin  mərkəzləri”  ictimai-siyasi  sistemin  yeni  subyektidir. 
ABŞ-ın və Avropanın “beyin mərkəzləri”nin 100 ildən çox olan tarixi fonunda yer-
li “beyin mərkəzləri”nin 15-20 illik tarixi müddətində onların fəaliyyəti, dövlətin 
bu sahəyə xüsusi qayğısı və dəstəyinin formalaşması, dünya “beyin mərkəzləri” 
məkanına inteqrasiya etməsi təqdirəlayiq haldır. 
Azərbaycanda  “beyin  mərkəzləri”nin  yaranması  dövlət  müstəqilliyinin  əldə 
edilməsindən  sonra  başlamış,  lakin  əsas  canlanma  2000-ci  ildən,  xüsusilə  də 
2003-cü ildən sonraya təsadüf edir. Azərbaycanda 2003-cü ildən etibarən 40-a ya-
xın yeni “beyin mərkəzi” yaranmışdır. Bu fəallığın səbəbləri sırasında:
1.   Ümummilli lider Heydər Əliyevin neft strategiyasının reallaşmasının nəticəsi 
kimi Azərbaycanın iqtisadi inkişafın lideri səviyyəsinə çıxması;
2.   Dövlət başçısı İlham Əliyevin “təbii resursların,“qara” qızılın insan kapitalına 
çevrilməsi”ni bəyan etməsi; 
3.   2007-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı 
ilə  SAM-ın,  həmçinin  QHT-lərə  Dövlət  Dəstəyi  Şurasının  yaradılması  və 
vətəndaş  cəmiyyətinin  subyektlərinin  inkişafına  dövlətin  birbaşa  maliyyə 
dəstəyinin formalaşması həlledici yer tutur. 
Eyni zamanda, on ildə “beyin mərkəzləri”nin kəmiyyət baxımından inkişafının 
sürəti onların fəaliyyətinin keyfiyyətində hələ ki, əks olunmamışdır. Ölkədəki “be-
yin mərkəzləri”nin qarşısında bir sıra kompleks problemlər durur.
Azərbaycanda BM institutunun Qərbdəki həmkarları ilə müqayisəsinə gəldikdə 
isə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  onların  təşkilatlanma  proseslərini  keçdikləri  tarixi-
siyasi,  ictimai,  mədəni,  hüquqi,  texnoloji  mühitin  özünəməxsusluğu  (nisbətən 
daha az rəqabətsizliyi) və yeni fenomen olması, kadr, maddi, sosial təcrübə və 
resursların çatışmazlığı və s. amillərlə şərtlənmişdir. Həmin amillərə misal kimi 
aşağıdakıları göstərmək olar:
  Əksər  ABM-lər  bilavasitə  özlərinə  məxsus  olmayan  funksiyaları  daşımaq 
və  başlıca  missiyasını  icra  etmək  iqtidarında  deyil.  Funksiyalar  dedikdə:  alter-
nativ  və  kreativ  ideya  və  təkliflər  irəli  sürmək,  innovasiyalı  cəmiyyətdə  sosial 
təşəbbüskarlığın episentri olmaq, mütərəqqi transformasiyaların, yeniliklərin stra-
tegiya  və  taktikalarını  araşdırmaq  və  ifadə  etmək,  ictimai  maraqları  cəlb  edən, 
səsləndirən və cəmləyən strukturlar olmaq və s. nəzərdə tutulur.
Hələlik bu gün üçün siyasi elita və ABM-lər arasındakı münasibətlərin infrast-
rukturu formalaşmamışdır. Buna görə də mərkəzlərin siyasi subyektlərlə (iri sahib-
karlar, yüksək vəzifəli şəxslər, siyasi təşkilatlar və s.) əməkdaşlıq münasibətləri, 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
257
əlaqələri qeyri-rəsmi formada olub, qanunverici əsasları təmin edilməmişdir.
  Nəticədə  müstəqil  aktorlar  kimi  deyil,  əsasən  ekspert-agentlər  kimi  çıxış 
edən mərkəzlər üstünlük təşkil edir. Analitik mərkəzin siyasi statusu təkcə onun 
lazımi intellektual və kadr ehtiyatı, müstəqil və kütləvi təşkilati mövqeyi ilə de-
yil,  həm  də  siyasi  elita  ilə  əlaqələrinə  görə  müəyyənləşdirilir.  Hazırkı  şəraitdə 
müstəqil  mərkəzlərin  dövlət  və  korporativ  siyasətin  formalaşdırılmasına  təsir 
imkanları yüksək deyil. Analitik mərkəzlər “nüfuzlu” olmaq və “nəbzi tutmaq” 
üçün müəyyən dərəcədə öz müstəqilliklərini qurban verməli, ya da əsas “nüfuz 
kapitalı”nın olmaması ilə barışmalıdırlar.
Mövcud rəqabət mühitinin olmaması, plüralizmin aşağı səviyyəsi və maliyyə 
mənbələrinin qıtlığı mərkəzlərin qarşılıqlı əməkdaşlığı və koordinasiyasına deyil, 
qütbləşməsinə, həmçinin siyasi tədqiqat və araşdırmalar “bazarının” bəzi təcrübəli 
mərkəzlər tərəfindən “inhisarlaşmasına” səbəb olmuşdur.
 İstənilən ölkədə analitik strukturların meydana gəlməsi, təkamülü və inkişafı 
müəyyən zaman müddəti tələb edir və həmin müddət nəzərə alınarsa, siyasətin 
intellektual təminatı ənənəsini formalaşdırmaq mümkün olar.
Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra müxtəlif tipli siyasi araşdırma qurum-
ları,  akademik  universitetlərin  nəzdində  mərkəzlər,  dövlət  strukturları  yanında 
və kommersiya prinsipi ilə işləyən, ideoloji və vətəndaş mərkəzlərini də özündə 
ehtiva edən Araşdırma və Beyin Mərkəzləri sistemi inkişaf etməyə başlamışdır. 
İnkişafın yeni mərhələsindən başlayaraq, siyasi hakimiyyətin qeyd edilən sahəni 
prioritet hesab etməsi və bu sahəyə diqqəti, müəyyən səviyyədə rəqabət mühitinin 
yaradılması ölkədə müstəqil mərkəzlərin inkişafına güclü təsir edə bilər.
 Azərbaycanda ekspertiza və analitikanın, o cümlədən ölkədə islahatlar apa-
rılması  ilə  bağlı  genişmiqyaslı  məqsəd  və  vəzifələri  diqqətdə  saxlayan  analitik 
mərkəzlərin inkişafı və həm də perspektivləri mövcuddur.
Belə  şəraitdə  milli  məkanda  özlərini  analitik  mərkəzlərlə  identikləşdirən 
subyektlərin fəaliyyəti və davranış strategiyası “beyin mərkəzi” adlanan institutun 
statusuna adekvat deyil. 
Burada  fəaliyyətlərinə  yenidən  baxan,  yeniləşmə  imperativinə  əməl  edən, 
dövlətçilik üçün əhəmiyyətli tədqiqatlar ortaya qoymaq əzmində olan ABM-lərin 
bu istəyinin qarşılıq tapmaması, yaxud bu məramın naməlum qalması da öz təsirini 
göstərir. Bu da həm dövlətin bu sahəyə daha həssas maddi, mənəvi, hüquqi, siyasi 
dəstəyini verməsini, həm də ABM-lərin fəallığının artırılmasını tələb edir.
Analitik mərkəzlərin xarici maliyyədən asılı vəziyyətə düşməsi və yad təsirlərə 
məruz  qalan  “agentlərə”  çevrilməsi  təhlükəsi  olmamış  deyil.  İqtisadi  və  Sosial 
İnkişaf Mərkəzinin (İSİM) “QHT Davamlılıq İndeksi - Azərbaycan” adlı hesa-
batında bu qurumların strateji planlaşdırma və idarəçilik prizmasından təhlil və 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
258
tədqiqatlar aparmaması vurğulanmışdır (s.3): “Rəsmi məlumatlara görə, 2011-ci 
il üçün Azərbaycanda QHT sektorunun qrant büdcəsi 29 milyon manat olub. Bu 
məbləğin cəmi 2,5 faizi dövlətin ayırmasıdır. Yerdə qalan məbləğ isə xarici do-
nor təşkilatların ayırmalarıdır”. Sorğunun nəticələri də göstərdi ki, Azərbaycanda 
“beyin mərkəzləri”nin maliyyələşdirilməsində ən passiv təbəqə orta sinif, biznes 
sahəsidir.
Təəccüb doğuran məqamlardan biri də odur ki, dünyada “beyin mərkəzləri”nin 
əsas maliyyə mənbəyi hesab olunan xeyriyyəçilik institutu Azərbaycanda, demək 
olar ki, yoxdur. Azərbaycanda xeyriyyəçilik ənənələri hələ XIX əsrin ikinci yarı-
sında yaranmışdır, lakin bugünkü Azərbaycanda siyasi araşdırmalara xeyriyyəçilik 
edən biznes təşkilatlarının adlarını çəkmək olduqca çətindir.
Bu sahədə Azərbaycanda yalnız Heydər Əliyev Fondunun adını çəkmək olar. 
Azərbaycanda dövlətin müxtəlif strukturları ilə əməkdaşlıq edən və layihələri 
sifarişlə həyata keçirən “beyin mərkəzləri” aktivdir. Vətəndaş cəmiyyəti ilə sıx 
əməkdaşlıq edən dövlət strukturları sırasında xüsusilə İqtisadi inkişaf Nazirliyi, 
Vergilər Nazirliyi, Gənclər və İdman Nazirliyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi 
fəal mövqe tutur. 
Bəzi ölkələrin ABM-lərinin inkişaf tarixi göstərir ki, müxtəlif üsullarla qeyri-
formal münasibətlərin yaradılması müəyyən müddətdə ictimai siyasət institutla-
rına əhəmiyyətli təsir edir, lakin davamlı islahatlar və qanunverici əsaslar təmin 
edilmədikdə yenidən yad təsirə məruz qalaraq manipulyasiya alətinə, ölkə imicini 
mənfi yöndə tanıtmağa işləyən siyasi agentlərə çevrilməklə nəticələnir. 
Tədqiqatlar göstərir ki, qeyd edilən amillər təmin edildikdə maliyyə mənbələrini 
və tədqiqat istiqamətlərini şaxələndirməklə, mərkəzlər tərəfindən fəal marketinq 
və informasiya siyasəti yürütməklə, beynəlalq auditoriyaya özünü tanıtmaqla nü-
fuzlu və müstəqil siyasi aktor statusunu saxlamaq mümkündür. Bu nəticəni anali-
tik mərkəzlərlə bağlı təcrübələr sübut edir. 
  Azərbaycanda  son  10  ildə  ABM-lərin  fəaliyyətlərinin  təhlilinin  yekunları 
barədə  onu  demək  olar  ki,  ötən  illərdə  ən  müxtəlif  fəaliyyətlə  məşğul  olan  bu 
qurumların işində hal-hazırda kristallaşma prosesi gedir. Təklifin tələbi dəfələrlə 
ötüb keçdiyi vaxtlar arxada qalmaqdadaır.
  Bundan  əlavə,  vətəndaş  cəmiyyəti  və  ictimai  siyasət  institutlarının  özü-
nü  identikləşdirmə  prosesi  gedir.  Hər  bir  təsisat  seçim  qarşısında  qalmasa  da, 
zamanın  çağırışlarını  və  ABM-lərin  müasir  dünyada  artan  nüfuzunu,  eləcə  də 
perspektivlərini görərək, fəaliyyətinin qeyri-hökumət təşkilatının, yoxsa araşdır-
ma  mərkəzinin  meyarlarına  daha  çox  cavab  verməsini  müəyyənləşdirir.  Yaxın 
gələcək üçün əsas tədqiqat profilini dəqiqləşdirir. Hər iki institutun mahiyyətcə 
ictmai siyasət institutu olması isə bu seçimə təkanverici amil kimi təsir edir.

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
259
Ümumi  cəhət  kimi  demək  olar  ki,  yerli ABM-lərin  statusuna  rəqabətsizlik 
mühiti, müstəqil ekspertizanın inkişaf etməməsi başlıca problem kimi təsir edir. 
Bununla belə, bu vəziyyətmüstəqil analitik və ekspert “şəbəkəsinin” inkişafının 
qeyri-mümkünlüyü anlamına gəlmir. 
Status və nüfuza malik analitik mərkəzlər mövcuddur. İctimai fəallığın inkişafı 
ilə getdikcə həm elita və ictimaiyyət arasında, həm də elitalar arasında dialoq daha 
səmərəli olacaq. Bu zaman çox şeylər analitik mərkəzlərin özündən asılı olacaq, 
onlar kim olduqlarını, təyinatlarının, rol və funksiyalarının nədən ibarət olduğunu 
izah etməli və öz peşəkarlıqlarını, siyasətin intellektual təminat subyektləri kimi 
gərəkli olduqlarını sübut etməli olacaqlar. 
Mövcud  mərkəzlər  cəmiyyətin  bir  çox  problemləri  ilə  ciddi  şəkildə  məşğul 
olmağa  başlayıblar.  Demokratik,  hüquqi  dövlət  quruculuğu,  qanunvericiliyin 
təkmilləşdirilməsi, informasiya cəmiyyətinin formalaşması, elektron hökumət və 
bir çox digər sahələr üzrə sosial təşəbbüslər bu qurumlar tərəfindən irəli sürülür.
Belə  demək  olarsa,  ictimai  siyasət  institutları  və  ABM-lərdə 
“nəsillərarası  münaqişə”  yaşanmır.  Yeni  iş  metodlarına  keçid  ziddiyyətsiz 
baş verir, problem sadəcə təşkilatların öz ideoloji, siyasi və elmi mövqelərini 
aydınmüəyyənləşdirməsindən gedir. Məhz bu məqamda da yaradıcı intellektual 
araşdırmaçılıqla məzmun, ideya və konseptual baxımdan əvvəlki metodologi-
yanı saxlayaraq özünü BM adlandıranlar arasında qarışıqlıq, qeyri-müəyyənlik 
mövcuddur. ABM ilə QHT arasında sərhəd və hüdudların aydın görünməsi üçün 
müəyYən müddətin keçməsi lazım gələcək. 
Yerli  BM-lərin  ən  zəif  yeri  qrantlardan,  alınan  nəticələrin  sifarişdən  ası-
lı  olmasıdır.  Milli  ABM-lərin,  analitik-ekspert  cəmiyyətinin  dezinteqrasiyasını 
şərtləndirən məsələ də ilk növbədə gözə çarpmayan bu faktordur. 
Azərbaycan dövlətinin sadalanan bütün istiqamətlər, xüsusilə də intellektual 
potensialın,  insan  kapitalının  inkişafı  üzrə  həssas  siyasəti  görülən  real  işlərə 
əsaslanır.  Resurslarımıza  nəzər  salsaq  görərik  ki,  ilk  növbədə,  ən  böyük  resurs 
dövlətin  siyasi  müstəqilliyi,  hüquqi  qanunvericilik  mühiti  və  insan  kapitalının 
gerçək  qüvvəyə  çevrilməsində  göstərdiyi  siyasi  iradədir.  Bir  sözlə,  konkret 
proqramlar,  elmin  inkişaf  strategiyası,  dövlətin  siyasəti  və  dəstəyi  ideya  və 
təşəbbüslərə  maraq  olan  yerdə  mümkündür.  Deməli,  növbəti  addımı  ABM-lər 
birlikdə atmalıdırlar.
  Bütövlükdə,  bir  daha  vurğulamaq  istərdik  ki,  ən  başlıca  maneə  kimi  bir 
tərəfdən  BM-nin  fəaliyyətinin  hüquqi-qanunvericilik  bazasının  aydın  olmama-
sı,  qeydiyyat,  maliyyə  mənbələrinİN  zəifliyi,  xarici  donorlardan  asılılıq,  kor-
porativ  xeyriyyəçiliyin  tamamilə  yox  olması  və  onun  stimullaşdırılması,  digər 
tərəfdən isə: analitik mərkəzlərin tədqiqatlarının konkret istiqamətlərinin, maliyyə 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
260
mənbələrinin, ixtisaslaşmasının vəstrategiyasının olmaması cəmiyyətdə fəal PR 
siyasətinin  zəifliyi,  media  ilə  passiv  əlaqələr,  sosial-siyasi,  iqtisadi  tövsiyə  və 
təşəbbüs funksiyanın gözə görünməməsi, dövlət institutları ilə zəif əməkdaşlıq, 
peşəkar kadrların çatışmazlığı və s. kimi nöqsanları şərtləndirir.
Müasir dövrdə Azərbaycanda ekspert birliyi ilə qərar qəbul edən şəxslər ara-
sında tələb və ehtiyac olan qarşılıqlı konstruktiv münasibətlər sistemi formalaş-
mamışdır.