Fesil-11. indd

11.3 Enerji və alternativ enerjinin inkişafı

Şəkil 4: İşçilər binanın damında günəş panellərini təmir edərkən

11.3.1 Ənənəvi enerjidən alternativ enerjiyə

Iqlim dəyişmələri ilə mübarizə aparma yollarından biri, bəlkə də ən səmərəli yollarından biri alternativ və bərpa olunan enerji növlərinin inkişafıdır. Alternativ enerji növlərinin inkişafı ilə iqlim dəyişiklikləri arasındakı əlaqəni görmək üçün enerji daşıyıcılarının inkişafına nəzər salmaq gərək.
Əslində, bəşəriyyət ta qədimdən indi alternativ adlanan enerji növlərindən yararlanıbdır. Günəş, su, külək və bio enerjisi artıq qədim sivilizasiyalar dövründə istifadə edilirdi. Su və külək dəyirmanları, heyvan təzəyindən məişətdə istifadə edilmə, günəş şüaları hesabına suyun qızdırılması – bunların hamısı belə nümunələrdəndir. Bu enerji növləri, üstəgəl odun və odun kömürü insanların enerjiyə olan ehtiyaclarını yüzilliklər ərzində əsasən ödəyirdi.
Ancaq XVII-XVIII əsrlərdən başlayaraq Sənaye İnqilabı ilə əlaqədar insanların enerjiyə olan tələbatı kəskin şəkildə artmışdır. Sırf kəmiyyət artımından savayı istehsal prosesinin dinamikası da dəyişmişdi. Artıq sənaye müəssisələri təbiətin şıltaqlığından -- küləyin əsməsindən, günəşin çıxmasından, çaylarda suyun olub-olmamasından asılı vəziyyətdə qala bilməzdilər. Şəhərlərin inkişafı, nisbətən az insanın kənd təsərrüfatında çalışmaqla nisbətən çox insanı ərzaq, xammal və digər mallarda təmin etmək zərurəti enerjiyə olan tələbatı artırmaqla yanaşı, enerji təminatının sabit olmasını da zəruri etmişdir. Digər problem isə enerjinin heç də hökmən istehsal olunduğu yerdə yox, digər yerlərdə sərf olunması zərurəti, və bundan irəli gələn enerjinin bir yerdən digərinə ötürülməsi, ehtiyac olmadıqda isə enerjinin toplanması idi.
Sənaye İnqilabının ilk mərhələsində enerji problemini həll etməkdə əsas yardımçı rolunu daş kömür oynadı. Daş kömür də qədimdən istifadə edilirdi, ancaq onun yerin altından çıxarılması daha çox zəhmət və vəsait tələb etdiyindən, bu enerji mənbəyi nisbətən az istifadə edilirdi. Ancaq Sənaye İnqilabı bir tərəfdən daş kömürün çıxarılmasını nisbətən asanlaşdırmış, digər tərəfdən daha çox enerji tutumu olan daş kömürə ehtiyacı artırmışdır. Ona görə enerjiyə tələbat artan kimi ilk növbədə daş kömür mədənləri genişlənməyə başladı, kömür çıxarılan mədənlərin ətrafında şəhərlər əmələ gəlməyə və böyüməyə, get-gedə inkişaf edərək iri sənaye və ticarət mərkəzlərinə çevrilməyə başladılar. Öz enerji tutumuna görə daş kömür odun və odun kömüründən üstün idi, məsələn, polad almaq üçün odun kömürü yaramır, çünki filizdən poladın alınması üçün tələb olunan kifayət qədər yüksək temperatur yaratmır. Öz növbəsində, daş kömürlər də növlərinə görə fərqlənirlər, məsələn, Ukraynanın Donetsk vilayətindəki antrasit adlanan daş kömür növü çox yüksək temperatur almağa imkan verir və poladın istehsalı üçün çox əlverişlidir. Əksinə, Rusiyanın Tula şəhəri ətrafındakı şaxtalardan çıxarılan daş kömür yalnız istixanalarda və elektrik enerjisinin alınması üçün istifadə edilə bilər.
Daş kömür enerji ehtiyatı yaratmaq baxımından da sərfəli idi, çünki yerdən çıxarılmış daş kömür ehtiyatları yaratmaqla sənayeni sabit enerji ilə təmin etmək mümkün olurdu. Sənaye inqilabının bir tərəfdən nəticəsi, digər tərəfdən bu sənaye inqilabına güclü təkan verən amillərdən biri də XVIII əsrin əvvəlində buxar mühərrikinin ixtirası və dəmir yollarının inkişafı oldu. Dəmir yollarında hərəkət edən teplovozlar məhz daş kömürdən istifadə edirdilər. Ancaq daş kömürün özünü də nəql etmək lazım gəlirdi. Bu da nəqliyyat məsafəsindən asılı olaraq daş kömürün qiymətinə böyük təsir göstərirdi. İlk dövrlərdə bunun öhdəsindən daş kömürdən qaz alıb onun nəql edilməsi ilə gəlirdilər. XX əsrin ortalarına kimi məhz daş kömürdən alınan qaz ABŞ və Böyük Britaniyada evlərin yanacaqla təmin edilməsində əsas rol oynamışdır.
Bu dövrdə, XIX əsrin birinci yarısında neft və təbii qazın çıxarılması texnologiyası hələlik az inkişaf etmişdi, bunun üçün tələb olunan qazma avadanlığı, yeri asanlıqla deşən baltalar, bir-birinə birləşdirilən borular, və sairə bu kimi texnoloji avadanlıq inkişaf etmədiyindən, yerin altında olan nefti çıxarmaq çətin və baha idi. Neft qədim zamanlarda az istifadə edildiyindən onun mənbələri barədə də məlumat çatışmırdı. Yerin altında zəngin neft və təbii qaz yataqlarının mövcud olması hələlik məlum deyildi. Neft və təbii qazın yer səthinə yaxın təbəqələrdə yerləşdiyi məkanlar isə az idi. Məsələn, onlardan biri məhz Azərbaycanda Abşeron yarımadasındadır. Məlum olduğu kimi, hələ qədim səyahətçilər Abşeronda yanacaq yağının açıq gölməçələrdən yığıldığını yazırdılar.
Digər tərəfdən neftin istifadə yolları da hələ məlum deyildi. Neft əsasən sadə çıraqlar vasitəsilə işıqlandırma üçün istifadə edilirdi.
Vəziyyət XIX əsrin ikinci yarısında kəskin dəyişdi. İki texniki nailiyyət buna səbəb oldu. Birinci, hələ 1830-cu illərdə Michael Faraday tərəfindən icad edilmiş elektrik enerjisinin alınması və istifadə edilməsi, ikinci isə daxili yanma mühərrikinin icad edilməsi oldu. Elektrik enerjisinin alınması və istifadə edilməsi bəşəriyyətin inkişafını tamamilə yeni mərhələyə qaldırdı. Məhz bundan sonra bir yerdə istehsal edilmiş enerjini asanlıqla digər yerlərə, böyük məsafələrə ötürmək imkanı yarandı.
Sənayenin inkişafı enerjiyə tələbatı artırır, texnika və texnologiyanın inkişafı isə bu tələbatı ödəyə biləcək təklifi artırırdı. Elektrik enerjisini istehsal etmək üçün əvvəl daş kömürdən daha çox istehsal olunurdu. Sonra məlum oldu ki, neft daha ucuz enerji növüdür. Yerin səthinə yaxın olan daş kömür mənbələri getgedə tükənirdi, daş kömür əsasən Sibir kimi çətin iqlimli məkanlarda və ya da yer səthinin daha dərin təbəqələrində yerləşirdi. Həm sərt iqlimli məkanlar, həm dərin şaxtalar insan əməyi baxımından çətin yerlər idi. Neft maye şəklində olduğundan onu dərinliklərdən borular vasitəsilə çıxarmaq mümkün olduğu üçün insanların özünün yerin dərinliklərinə “səyahət” etməyə ehtiyac qalmırdı. Neft maye halında olduğundan onun toplanması və nəqli də daş kömürlə müqayisədə daha asan idi.
Bir azdan neftin digər müsbət keyfiyyətləri də üzə çıxdı. XIX əsrin ikinci yarısında icad edilmiş və nəqliyyat vasitələrinin inkişafında əsl inqilaba gətirmiş daxili yanacaq mühərrikinin ixtira edilməsi məhz neftdən alınan maye yanacağına – benzinə, kerosinə, və s. - tələbatı kəskin şəkildə artırdı. Suyun buxarlanması hesabına hərəkət yaradan mühərriklə müqayisədə daxili yanacaq mühərriki daha sadə, kiçik idi, və potensial istilik enerjisini hərəkət enerjisinə bilavasitə çevirməyə imkan verirdi. Neftdən alınan benzin adicə sıxılmaqla açıq alov yaratmadan yanır və mühərriki hərəkətə gətirirdi. Bu, əsl inqilab idi. Neft və ondan alınan benzin olmadan müasir avtomobillər, uçan təyyarə və helikopterlər mümkün olmazdı. Beləliklə, neft universal bir enerji vəsaitinə çevrildi. Ondan asanlıqla yanacaq almaq olur, onu yandırmaqla elektrik enerjisinə çevirmək olur, borularla yüzlərlə və minlərlə kilometr məsafələrə nəql etmək mümkün idi.
Neftin çıxarılma və emalı texnologiyası get-gedə təkmilləşdiyindən, bu sahədə daha az işçi qüvvəsi tələb olunurdu. Buna görə nefti təkcə insan yaşayışı üçün əlverişli iqlimi olan məkanlarda deyil, çox sərt iqlimli yerlərdə də çıxarmaq mümkün idi, məsələn, çox soyuq Sibirdə, və ya Səudiyyə Ərəbistanının qaynar səhralarında. Neft haqlı olaraq qara qızıl adlandırıldı. Neftə sahib olmaq dünyada söz sahibi olmaq demək idi. Beləliklə, neft qlobal siyasət amilinə çevrildi. Bəşəriyyətin ən xoşladığı və daima məşğul olduğu işlərdən biri də hərb idi. Rəqabət həm enerji mənbələri uğrunda, həm də hər iki enerji inqilabının nəticəsindən kimin daha çox yararlanması uğrunda gedirdi. Minilliklər ərzində əsas hərb “cihazı” olan atlar öz yerini motorlu tanklara, avtomobillərə, zirehli maşınlara, təyyarə və helikopterlərə verdilər. Güclü dövlətlər neft mənbələri uğrunda savaşır, müharibə edirdilər. XX əsrin hər iki Dünya Müharibəsi eyni zamanda enerji və neft müharibələri idi. Yaxın Şərqdə son onilliklərdə baş verən hadisələrdə də neft amili böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Texnologiyanın inkişafı tədricən təbii qaza olan ehtiyacı da artırmışdır. Təbii qaz neftlə müqayisədə məişətdə istifadə edilmək üçün hətta daha əlverişli oldu. Odun, kömür və neftdən fərqli olaraq, təbii qaz yanarkən, tüstü yaratmır, o yalnız su buxarının və ilk mərhələlərdə zərərsiz hesab edilən karbon di oksidin əmələ gəlməsinə gətirir. Bunların heç biri insan fəaliyyətinə bilavasitə elə də böyük təsir göstərmədiyindən, təbii qaz məişətdə istifadə edilən ən ucuz və əlverişli enerji daşıyıcısı hesab olundu.
Düzdür, təbii qazın 2 mənfi cəhəti üzə çıxdı. Bunlardan biri, onun iysiz-tamsız olması idi, buna görə sızmalar baş verəndə bundan xəbər tutmaq olmurdu, və bu, partlayışlara, fəlakətlərə gətirib çıxarırdı. Bunun öhdəsindən gəlmək üçün təbii qaza kəskin qoxusu olan az miqdarda digər qazlar qatmağa başladılar. Təbii qazın digər mənfi cəhəti onun qaz şəklində nəql edilərkən partlayışlara səbəb olması idi. Bunun da öhdəsindən təbii qazı maye halına salmaqla gəldilər. Bu həm də nəql olunan ümumi həcmi kəskin azaltmağa imkan verirdi. Sonradan maye qazı yenidən qaz şəklinə gətirmək çətin deyildi. Və beləliklə, birinci Dünya müharibəsindən başlayaraq neft və qaz əsas enerji mənbələrinə çevrildilər.

11.3.2 Tükənməyən enerji axtarışında

Bu illərdə daş kömür, neft və qazın ekoloji təsiri barədə narahatlıq demək olar ki, yox dərəcəsində idi. İqlim dəyişiklikləri, istixana effekti – bu kimi narahatlıqlar yalnız sonradan, ötən əsrin 70-ci illərindən gündəmə gəldi. Bu dövrdə hidrokarbonların yanması nəticəsində əmələ gələn karbon di oksidin yer kürəsinin ekologiyasına və qlobal iqlimə göstərdiyi təsir hələlik tədqiq edilməmişdi. İlk mərhələlərdə əsas məsələ enerji mənbələrinə sahib olmaq idi. Daş kömür, neft və qaz tükənən, yəni gec-tez qurtaran enerji növləri olduğundan, XX əsrdə bir-biri ilə ideoloji, iqtisadi və hərbi rəqabətə girmiş dövlətlər tükənməz enerji növləri üzərində düşünürdülər. Belə bir enerji növü kimi nüvə enerjisi sayılmağa başladı. Nüvə tədqiqatları hərbi sahədə də istifadə edildiyindən və İkinci Dünya Müharibəsi dövründən başlayaraq SSRİ-ABŞ qarşıdurmasında əsas rol oynadığından, nüvə enerjisinin dinc sahədə istifadə olunması da gündəmə gəldi. Beləliklə, XX əsrin ikinci yarısında “soyuq müharibə” qarşıdurmasında nüvə silahının inkişafı ilə paralel olaraq nüvə enerjisinin iqtisadi məqsədlərlə inkişafı başladı. Məhz bu vaxtdan etibarən nüvə enerjisi ənənəvi enerji növlərinə - daş kömür, neft və təbii qaza əsas alternativ kimi qəbul olundu. Bütün dünyada əsl nüvə enerjisi eyforiyası yaşanırdı. Nüvə enerjisi gələcəyin əsas enerji mənbəyi kimi qəbul edilirdi.
Keçmiş SSRİ-də, ABŞ-da, Fransada, Almaniyada, Yaponiyada, bir çox digər dövlətlərdə nüvə reaktorları tikilir, nüvə enerjisi energetikanın əsas inkişaf istiqaməti kimi qəbul olunurdu. Nüvə enerjisi nəqliyyatda da istifadə edilməyə başladı. 1957-ci il dekabrın 5-də “Lenin” nüvə buzqıranı istifadəyə verildi, onlarla SSRİ və ABŞ istehsalı olan nüvə mühərrikli sualtı gəmilər okeanın dərinliklərində bir-biri ilə gizli və açıq döyüş aparırdılar. Nüvə reaktorlu mühərrik sualtı gəmilərə aylarla sahilə çıxmadan səyahət etməyə imkan verirdi.
Bu, nüvə eyforiyası təxminən 20-30 il, 1950-ci illərdən 1970-1980-ci illərə kimi davam etdi. Lakin toplanan statistika nüvə enerjisinin olduqca təhlükəli olduğunu üzə çıxardı. Atom sualtı gəmiləri partlayaraq ətrafda olan bütün canlıları məhv edirdi. Təkcə məğlub tərəf deyil, qalib tərəf də bundan ziyan çəkirdi, çünki şüalanmaya hamı eyni dərəcədə məruz qalırdı. Ancaq hərbi sahə qapalı olduğundan və ideoloji mübarizə insan həyatından üstün tutulduğundan belə hallar ört-basdır edilir, mətbuata çıxarılmır, ictimaiyyət tərəfindən müzakirə edilmirdi.
İlk ciddi xəbərdarlıq 1986-cı il Aprelin 26-da Ukraynada yerləşən və keçmiş Sovet İttifaqı tərəfindən tikilmiş Çernobıl nüvə reaktorundan gəldi. Qəza nəticəsində reaktor sıradan çıxmış, həm stansiya işçiləri, həm sonradan köməyə gəlmiş minlərlə insan təhlükəli şüalanmaya məruz qalmış, milyardlarla vəsait stansiyanın dəmir və beton vasitəsilə kənar aləmdən tamamilə təcrid edilməsinə xərclənmişdir. Stansiyanın özünün nə qədər iqtisadi fayda verməsi məlum deyildi, ancaq heç şübhəsiz onun vurduğu maddi ziyan xeyri qat-qat üstələyirdi. Milyardlarla dollar stansiyanın təhlükəsiz vəziyyətə gətirilməsinə sərf edildi, yüz minlərlə insan ev-eşiyindən didərgin düşdü, minlərlə kvadrat kilometr əkin, meşə sahələri təsərrüfat fəaliyyətindən çıxarıldı. Maraqlısı budur ki, Kiyev kimi iri şəhərdən cəmi 80 km məsafədə yerləşən qəza barədə bir həftə ərzində əhaliyə heç bir məlumat verilməmişdir, və yalnız Qərbi Avropada qəribə radioaktiv şüalanma müşahidə edildikdən sonra keçmiş SSRİ rəhbərliyi faciənin baş verdiyini etiraf etmişdir.
Digər qlobal faciə 2011-ci il martın 11-də Yaponiyanın Fukuşima nüvə elektrik stansiyasında baş verdi. Zəlzələ və ondan doğan sunami nəticəsində nüvə stansiyasının reaktorunda qəza baş vermiş, yenə də maddi ziyan dəymiş, insanlar həlak olmuşlar. Təxmini hesablamalara əsasən, qəzanın aradan qaldırılmasına 210 milyard dollardan çox vəsait sərf edilmişdir. Özü də alim və mühəndislərin özlərinin də etiraf etdikləri kimi, qəzanı bir növ xoşbəxt təsadüf nəticəsində aradan qaldırmaq mümkün olmuşdu. Qəza vəziyyətinə düşmüş reaktoru söndürmək mümkün olmasaydı, faciənin nəticələri daha ağır ola bilərdi.
Bu misallar nüvə enerjisinin ənənəvi sayılan kömür, neft və təbii qaza alternativ olsa da, özü ilə böyük miqyaslı, bəşəriyyətin özünü təhlükə altına alan faciələrə səbəb ola biləcəyini üzə çıxardı. Beləliklə, nüvə enerjisi eyforiyası getgedə səngiməyə başladı. Məsələn, Yaponiyadakı Fukuşima faciəsindən sonra əhalinin kəskin etirazları ilə qarşılaşmış Federativ Almaniya hökuməti 31 May 2011-ci ildə 2022-ci ilədək ölkədəki bütün 17 nüvə reaktorunu dayandırmaq qərarına gəldi. Nüvə enerjisinin heç də uğurlu alternativ olmadığı aydın oldu.
Hal-hazırda Avropa əhalisinin 70% nüvə enerjisinin əleyhinədir.
Digər tərəfdən alimlər yer kürəsinin bütövlükdə qlobal təhlükələrlə qarşılaşdığını görməyə və öz rahatsızlıqlarını ictimaiyyətlə bölüşməyə başladılar. Əvvəl hidro-karbonların yandırılması nəticəsində əmələ gələn və insan həyati üçün zərərsiz görükən karbon di oksidin doğrudan da ayrı-ayrılıqda hər bir insana elə də böyük ziyan vurmasa da, bəşəriyyət üçün əsl faciəyə gətirə biləcəyi üzə çıxdı. Əvvəlki bölmələrdə göstərdiyimiz kimi, karbon di oksidi istixana effekti yaratmaqla bəşəriyyətin başı üzərində Damokl qılıncı kimi asıldı. Neft və təbii qazın çıxarılması zaman baş verən sızmalar karbon di oksiddən dörd dəfə daha güclü istixana effekti yaradan metanın havadakı tərkibini artırırdı.
Belə şəraitdə qədimdən məlum olan enerji mənbələrinə - külək, günəş, su və
bio² enerjiyə maraq yenidən artmağa başladı. Məhz XX əsrin son onilliklərində alternativ enerjiyə həm tələbat yarandı, həm də təklif artdı.
İş burasındadır ki, texnika və texnologiyanın inkişafı əslində ənənəvi olan, lakin indi alternativ adlanan enerji mənbələrinin bir sıra mənfi keyfiyyətlərini dəf etməyə kömək etmişdir. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, onlardan biri alınan enerjini toplamağın çətinliyi, digəri isə digər yerlərə nəql edilməsi idi. Su və ya külək dəyirmanında üyütməyə dən olsa da, olmasa da, - siz bu dəyirmanın imkanlarından məhz bu yerdə istifadə edə bilərdiniz. Lakin elektrik generatorun ixtirası indi imkan verirdi ki, enerji elektrik formasında istehsal edilsin və toplansın, müxtəlif enerji mənbələri bir şəbəkəyə qoşulsun, lazım olanda enerji sərf edilsin, tələbat olmayanda isə toplansın. Beləliklə, sabit enerji təminatı hətta bu, qədim enerji istehsalçıları vasitəsilə də mümkün olurdu. İstehsalçı-istehlakçı münasibətləri də dəyişirdi, eyni obyekt gah enerji istehlakçısı, gah da enerji istehsalçısı rolunda çıxış edə bilərdi, gah şəbəkədən elektrik enerjisi alan, gah da əksinə, şəbəkəni elektrik enerjisi ilə təmin edən iştirakçı olurdu. Elektrik enerjisinin hər iki istiqamətdə hərəkətini ölçməyə imkan verən sayğaclar bunu mümkün edirdi.
Digər tərəfdən, iş elə gətirmişdi ki, texnika və texnologiya sahəsində ən böyük nailiyyətlər əldə etmiş Qərb dövlətləri bu mərhələdə öz hidro-karbon enerji ehtiyatlarını artıq əsasən tükətmişlər və həyatın demək olar ki, bütün sahələrində yüksək nailiyyət əldə etmələrinə baxmayaraq, indi daha zəif inkişaf etmiş, ancaq zəngin hidro-karbon resurslarına malik ölkələrdən asılı vəziyyətə düşmüşlər. 1973-cü və 1979-cu illərdə dünyanın 34% neftini təmin edən Səudiyyə Ərəbistanının digər əsas neft çıxaran dövlətləri Neft İxracatı Ölkələri Təşkilatı (OPEC) çərçivəsində birləşdirərək embarqo qoyması nəticəsində ABŞ və digər Qərb iqtisadiyyatları əsl böhran vəziyyətinə düşdülər. Ona görə bu dövlətlər neft və təbii qaza alternativ enerji növlərinin inkişafı barədə düşünməyə başladılar.
Üstəlik, inkişaf etmiş dövlətlərdə elm, ictimai fikir və bundan doğan bəşəriyyətin gələcəyi barədə rahatsızlıq da artmaqda idi. İstixana effekti və iqlim dəyişikliyi artıq yazıçı-fantastların uydurmaları hesab olunmurdu. 1992-ci ildə dünya liderlərinin iştirakı ilə Braziliyanın Rio-de-Janeyro şəhərində təşkil edilmiş və tarixə “Rio”³ iqlim dəyişikliyi üzrə qlobal konfrans adı ilə düşmüş yığıncaq bəşəriyyətin bu sahədə böyük rahatsızlığını ifadə etdi. Qərbdə ekoloji hərəkat güclənməyə başlamışdı. Beləliklə, enerji istehsalında yeni dövr – su, külək, günəş və bio-kütlədən böyük miqdarda enerji istehsalı başladı.

11.4 Alternativ enerji qlobal müstəvidə: Beynəlxalq təcrübə

11.4.1 Braziliya

Ən uğurlu nümunələrdən birini Braziliya göstərdi. Braziliya iqtisadiyyatı XX əsrin son onilliklərində dünyada ən dinamik inkişaf edən iqtisadiyyatlardan biri oldu. Sənayenin inkişafı üçün yanacaq çox vacib idi, lakin Braziliyanın neft yataqları o vaxt hələ aşkar edilməmişlər.
2009-cu ilin yekunlarına əsasən, Braziliyada istehsal olunan elektrik enerjisinin 85.4% alternativ enerji növlərinin payına düşür. Öz növbəsində bu, alternativ enerjinin 75% su elektrik stansiyaların hesabına düşür. Ancaq son illər ərzində Braziliya hökuməti bio və külək enerjisindən yararlanmağı prioritet istiqamətlər kimi özü üçün təyin etmişdir. 1970-ci illərin neft böhranları ilə əlaqədar Braziliya alternativ avtomobil yanacağının inkişafına üstünlük verdi. Braziliya dünyada ən çox şəkər qamışı istehsal edən ölkələrdən biri idi, buna görə şəkər istehsalının qalıqlarından etanol spirti istehsal olunmağa başladı. Artıq 1985-ci ildə Braziliyada istehsal olunan avtomobillərin 91% məhz etanol spirtinə hesablanmış mühərriklərlə istehsal olunurdu. 2003-cü ildə həm benzin, həm də etanol istifadə edə bilən hibrid mühərriklərin ixtira edilməsi etanol yanacağının istehlakını 50%-ə çatdırmağa imkan verdi.
Braziliya digər dayanıqlı enerji növlərinə də önəm verirdi. Braziliyanın 7500-kilometrlik sahilboyu sahəsi olduğu üçün, ölkə böyük külək enerjisi potensialına malikdir. Hal-hazırda Braziliyada 605 MW elektrik enerjisi küləyin hesabına istehsal olunur, bu da Latın Amerikasında istehsal olunan külək enerjisinin 70%-ni təşkil edir. 450 MW-lıq əlavə güc isə hal-hazırda qurulmaq üzrədir. Üzümüzə gələn illər ərzində Braziliya çox-milyardlı vəsait yatırımı hesabına 2020-ci ildə külək enerjisi hesabına elektrik enerjinin istehsalını 10 QW çatdırmaq niyyətindədir. Ölkənin bütöv külək enerjisi potensialı isə 143 QW həcmində olduğu ehtimal edilir. Özü də Braziliyada küləkli fəsillər məhz o fəsillərdir ki, bu fəsillərdə nisbətən az yağış yağır. Bu da bu mövsümlərdə su elektrik stansiyalarının kəsirlərini külək enerjisi hesabına balanslaşdırmağa imkan verir.

11.4.2 Çin

Son illər iqtisadi möcüzə nümayiş etdirən əsas ölkə Çin Xalq Respublikasıdır. Çin dünyada əsasən istehlak malları istehsalçısı kimi tanınır. Ancaq Çin eyni zamanda qlobal miqyaslı dayanıqlı enerji istehsalçısıdır.
Artıq 2007-ci ildə Çində istehsal olunmuş elektrik enerjisinin 17%-i alternativ enerji növləri hesabına mümkün olmuşdur, və son illər alternativ enerjinin istehsal həcminə və faizinə görə Çin dünyada birinci yeri tutur. 2009-cu ildə Çinin su elektrik stansiyalarının quraşdırılmış gücü 200 QW təşkil edirdi. Alternativ enerjiyə qoyulan investisiyalar Çin iqtisadiyyatının əsas inkişaf perspektivlərindən biridir. Tədqiqatlar göstərir ki, Çin 2030-cu ildə elektrik enerjisinə olan bütün tələbatını yalnız külək enerjisi hesabına ödəyə bilər. Son illərdə məhz külək və günəş enerjisinin inkişafı Çində alternativ enerji inkişafı sahəsində əsas istiqamətlər olmuşlar. Ancaq ölkə rəhbərliyi, necə deyərlər, bütün yumurtaları bir zənbilə qoymağa tələsmir. Ölkə Nazirlər Kabinetinin sədri Wen Jiabao 5 mart 2012-ci il çıxışında qeyd etdiyi kim, Çin bütün alternativ enerji növlərini, o cümlədən nüvə, su elektrik, və bio-enerjini də inkişaf etdirmək niyyətindədir.

11.4.3 Amerika Birləşmiş Ştatları

2011-ci ilin göstəricilərinə əsasən, ABŞ-da istehsal olunmuş elektrik enerjisinin 14.3%-i alternativ enerjinin payına düşmüşdür. Bir çox digər ölkələrdə olduğu kimi, ABŞ-da da istehsal olunan elektrik enerjisinin çox hissəsi su elektrik stansiyalarının payına düşmüşdür. Bu yaxınlara kimi, ABŞ dünyada ən çox alternativ enerji istehsal edən ölkə idi, və yalnız son illərdə Çin bu göstəriciyə görə ABŞ-nı ötüb keçmişdir. Buna baxmayaraq, ABŞ hələ də dünyada ən böyük geotermal və günəş enerjisi istehsal edən ölkədir. ABŞ-ın quraşdırılmış külək enerjisi gücü 50 QW-dır və ABŞ-da istehsal olunan elektrik enerjisinin 3%-ni təşkil edir. Maraqlıdır ki, neft və qazla zəngin Texas ştatı bu göstəriciyə görə ABŞ ştatları arasında liderdir. Bütövlükdə ABŞ-ın 11 milyon MW sahil-boyu və 4 milyon MW dəniz-içi külək potensialı var. Günəş enerjisinə gəldikdə, ABŞ-ın əsəsən ölkənin cənub-şərgində mövcud olan əlverişli şərait hesabına müvafiq potensial 10-20 milyon MW arasındadır.
Dünyanın ən iri günəş elektrik stansiyası da ABŞ-da Moyave Səhrasında quraşdırılmış 354 MW gücə malik stansiyadır. Öz növbəsində, Şimali Kaliforniya qeyzerlərinin isti suyundan istifadə edən stansiya dünyada ən böyük geotermal enerji istehsalçısıdır.
24 fevral 2009-cu il tarixdə Konqres qarşısında çıxışında Prezident Obama 3 il ərzində alternativ enerjinin istehsalını iki dəfə artırmağa çağırmışdır. 2012ci il “Ölkədə Vəziyyət” adlı ənənəvi illik çıxışında o bir daha alternativ enerji və enerji səmərəliyi sahəsində fəaliyyətləri gücləndirməyə çağırmışdır. ABŞ alternativ enerjinin istehsalının artımı ilə bərabər enerji səmərəliliyinə də xüsusi önəm verir. Növbəti illər ərzində enerji istehlakının ABŞ-da artımı gözlənilsə də, sonra, 2050-ci ildə bu rəqəmin enerji səmərəliliyi hesabına aşağı düşməsi gözlənilir.

11.4.4 Almaniya

Almaniya da alternativ enerji sahəsində dünya liderləri sırasındadır. Bu, ilk növbədə böyük investisiyalar hesabına mümkün olmuşdur. Təkcə 2010-cu ildə Almaniyanın alternativ enerji sektoruna 26 milyard Avro yatırım edilmişdir. Rəsmi məlumatlara əsasən, 2010-cu ildə Almaniyanın alternativ enerji sektorunda 370 min insan çalışırdı, özü də əsasən orta və kiçik miqyaslı müəssisələrdə.
Məhz 2010-cu ildə Almaniyada elektrik enerjisinin 17% alternativ enerji hesabına istehsal edilməklə, bu göstəriciyə görə alternativ enerji stansiyaları təbii qazla işləyən istilik elektrik stansiyalarını ötüb keçmişlər.
Hesab olunur ki, Almaniyanın bu nailiyyətləri 2000-ci ildə qəbul edilmiş “Bərpa Olunan Enerji Mənbələri” Fərmanı hesabına mümkün olmuşdur. Alternativ enerji hesabına istehsal olunan elektrik enerjisinin payı 2000-2012-ci illər arasında 6.3%-dən 25%-ə qədər yüksəlmişdir.
Ümumilikdə, 2010-cu ildə Almaniyada alternativ enerji istehsalı 101.7 TVtsaat təşkil etmişdir, bunun da 36.5 TVt-saat külək enerjisi, 33.5 TVt-saat bio və bio-tullantılardan alınan enerji, 19.7 TVt-saat su elektrik, 12.0 TVt-saat isə günəş fotoelementləri hesabına alınan enerjinin payına düşmüşdür.
Almanıyada, bir çox digər ölkələrdə olduğu kimi, güzəştli tariflər alternativ enerjinin inkişafında çox mühüm rol oynamışlar. Aşağıdaki diaqram Almaniyada külək və günəş enerjisi sektorunda tətbiq edilən güzəştləri göstərir.