Filologiya fakulteti
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
affikslar. Juda ko‘p so‘z yasashga xizmat qiladi: -chi (ish-chi, jang-chi, bo‘yoq-
chi), -li (aql-li, bola-li, g‘ayrat-li), -la (tuz-la, oq-la, joy-la), -ma (bo‘l-ma, mosla- ma, qatla-ma), -lik (bola-lik, yosh-lik, tinch-lik, do‘st-lik) kabi; 2) kamunum affikslar. Kamroq so‘z yasashga xizmat qiladi: -q (taro-q), -qin (tosh-qin), -g‘in (yon-g‘in), -kash (mehnat-kash), -in (ek-in), -un (tug-un) kabi; 3) unumsiz affikslar. Hozirgi o‘zbek tilida yangi so‘z yasash xususiyatini yo‘qotgan affikslar: -vul (qoro-vul), -chil (ep-chil), -dak (yugur-dak) kabilar. 25 Hozirgi kunda ba’zi tilshunos olimlar, jumladan, A.Hojiyev so‘z qo‘shish (kompozitsiya) usulida so‘z yasalishi hodisasini inkor etmoqdalar. Tilshunos A.Hojiyevning fikr-mulohazalari to‘g‘risida to‘xtalib o‘tishni joiz topdik. O‘zbek tili so‘z yasalishiga oid ishlarning hammasida so‘z yasashning “kompozitsiya usuli” qayd etiladi va u so‘z yasashning mahsuldor usuli sifatida ta’riflanadi. Biroq, olimning ta’kidlashicha, hodisaga bevosita o‘zbek tilining o‘z materiallaridan kelib chiqib yondashilsa, bu tilda so‘z yasashning “kompozitsiya usuli” deb atash mumkin va lozim bo‘lgan usuli yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Kompozitsiya usuli bilan so‘z yasash deganda, so‘z qo‘shish yo‘li bilan so‘z yasash tushuniladi. O‘zbek tilida ikki mustaqil so‘z ma’lum grammatik shaklda birikadi va birikuvchi so‘zlar o‘rtasida grammatik aloqa borligi sezilib turadi. Bunday birikish (bog‘lanish) natijasida lug‘aviy birlik, ya’ni leksema emas, balki sintaktik birlik – so‘z birikmasi yoki gap hosil bo‘ladi. Shu faktning o‘ziyoq ko‘rsatadiki, “so‘z qo‘shish bilan so‘z yasalishi” (shunday so‘z yasash usuli) haqida gap bo‘lishi mumkin emas 1 .
Lingvistik adabiyotlarda ana shu narsa qayd etiladi. Bunga esa keyinchalik yetarli e’tibor berilmadi. Ayrimlar bu bilan butunlay hisoblashmay, avvalgicha fikr yuritaverdilar. Ba’zilar esa bu gapda asos borligini sezib, “so‘z qo‘shish” (slovoslojeniye) o‘rnida “asos qo‘shish” (osnovoslojeniye), “o‘zak qo‘shish”, “leksema qo‘shish” terminlarini qo‘llashni ma’qul ko‘rdilar. Lekin bular masalaning mohiyatini oydinlashtirolmaydi, so‘z yasalishining shunday usuli borligini tasdiqlay olmaydilar. Chunki o‘zbek tilida “asos qo‘shish” yoki “o‘zak qo‘shish” hodisasining o‘zi yo‘q. Bu terminlar rus tiliga oid ishlar ta’sirida qo‘llanib kelindi. Shunday savol tug‘ilishi mumkin: “O‘zbek tilida sodda so‘zlardan farqlanuvchi va “qo‘shma so‘z” deb atalayotgan so‘zlar ko‘p miqdorda borku, bularning yasalish yo‘lini qanday usul deyish mumkin?” Avvalo, aytish kerakki, faqatgina bir narsa, ya’ni tarkibida lug‘aviy ma’noli birdan ortiq qism (komponent) borligigina bunday so‘zlarning maxsus usul bilan
1 Hojiyev A. O‘zbek tili so‘z yasalishi tizimi. –Toshkent: O‘qituvchi, 2007. –B. 8. 26 yasalishi tasavvurini beradi. Masalan, to‘g‘rila so‘zi affiks qo‘shish usuli bilan (to‘g‘ri+la) yuzaga kelgan bo‘lsa, otquloq so‘zi ikki so‘zni qo‘shish (ot+quloq) yo‘li bilan hosil qilingan, degan tasavvurni beradi. Aslida esa birdan ortiq lug‘aviy ma’noli qismga (so‘zga) egalik bunday so‘zlarning maxsus so‘z yasash usuli bilan hosil qilinishini ko‘rsatuvchi belgi bo‘la olmaydi. Hatto, bunday so‘zlarni “qo‘shma so‘z” deb atalishining o‘zi ham shartli bo‘lib, so‘z yasash usuliga ko‘ra emas, balki sodda so‘zlardan farqli belgisiga ko‘radir. Demak, “sodda”, “qo‘shma” degan so‘zlarning o‘zi so‘z yasash usulini ko‘rsata olmaydi. Shunday ekan, “qo‘shma so‘z” ekanligiga qarab, ularni maxsus usul bilan yasaladi, deb o‘ylash va bu usulning qanday usul bo‘lishi haqida so‘roq qo‘yishning o‘zi o‘rinli bo‘lmaydi deb e’tirof etadi. To‘g‘ri, “qo‘shma so‘z” deb atalayotgan so‘zlar ham ma’lum yo‘l (yo‘llar) bilan yuzaga keladi. Lekin tilda biror so‘zning u yoki bu yo‘l orqali, biror hodisa tufayli yuzaga kelishi bilan maxsus usul asosida yangi so‘z hosil qilish hodisasini farqlash kerakligi aytiladi. Olim bunda quyidagilarga e’tibor berilishi lozimligini uqtiradi. Birinchidan, so‘z yasash usuli bilan yangi so‘z hosil qilishda so‘z yasovchi maxsus vosita (birlik)dan foydalaniladi, shu birlik so‘z yasovchi hisoblanadi. Masalan, suvchi, tekisla so‘zlaridagi -chi va -la so‘z yasovchi. “Qo‘shma so‘z” deb ataluvchi so‘zlarda bunday holat yo‘q. Itburun, boyo‘g‘li, qirqog‘ayni kabilarda so‘z yasovchi qism (birlik) yo‘q. Binobarin, ular so‘z yasalish tarkibiga ega emas va bu so‘zlarning yasalish usuli bor, ular bir usulda yasalgan so‘zlar, deyish mumkin emas. Ikkinchidan, so‘z yasash usuli bilan hosil qilingan so‘z (yasama so‘z) so‘z yasovchi yordamida ma’lum bir so‘zdan hosil qilinadi va bu so‘z (yasama so‘zning shu qismi) so‘z yasalish asosi hisoblanadi. Masalan, rohatlanmoq so‘zi rohat so‘zidan yasalgan. Bu so‘zda rohat – so‘z yasalish asosi, -lan – so‘z yasovchi qo‘shimcha. Har qanday yasama so‘z ana shunday ikki qismdan – so‘z yasalish
27 asosi va so‘z yasovchi qismdan iborat bo‘ladi 1 . “Qo‘shma so‘z”lar esa bunday tarkibga ega emas. Demak, ular so‘z yasash vositasiga ham, usuliga ham ega bo‘lmaydi. Uchinchidan, maxsus usul bilan, maxsus birliklar yordamida yasalgan so‘zlarning ma’nosi uning qismlari ma’nosidan yuzaga keladi, uning ma’nosini qismlari ma’nosida asoslash mumkin bo‘ladi: dutorchi – dutor chaluvchi (sozanda), og‘irlashdi – vazni og‘ir bo‘ldi, chiroyli – yaxshi (yoqimli) chiroyga ega va boshqalar. “Qo‘shma so‘z”larda bunday holat yo‘q: itog‘iz (gulning nomi) so‘zining ma’nosini uning qismlari (it, og‘iz so‘zlari) ma’nosi bilan asoslab bo‘lmaydi. Ana shu uchta faktning o‘ziyoq o‘zbek tilida so‘z yasalishining “kompozitsiya usuli” (yoki so‘z qo‘shish usuli) deb atash mumkin bo‘lgan usuli yo‘qligini to‘la tasdiqlaydi. “Qo‘shma so‘z”larning yuzaga kelishi, paydo bo‘lishi masalasiga kelsak, buning yo‘li turlicha. Jumladan, ularning ba’zilari o‘zga tildan shunday holicha o‘zlashtirilgan bo‘ladi. Masalan, gulbeor, gultojixo‘roz, oromijon so‘zlari tojik tilidan o‘zlashgan. Ular o‘zbek tilining yasama so‘zlari hisoblanmaydi. Demak, bularga nisbatan “qo‘shma” (qo‘shish) so‘zini qo‘llash ham to‘g‘ri bo‘lmaydi.
qilingan. Kalkalash so‘z hosil qilishning bir yo‘li. Lekin so‘z yasash usuli emas. Shuning uchun ham ustqurma so‘zi yasama so‘zlarning umumiy ma’nosi bilan birlashuvchi biron tipga (turiga) kirmaydi; so‘z yasalish asosi va so‘z yasovchidan iborat tarkibga ega emas. Bu so‘z, tarkibida ikkita lug‘aviy ma’noli qism borligidan qat’iy nazar qo‘shma so‘z hisoblanmaydi (chunki “so‘z qo‘shish” yo‘li bilan hosil qilinmagan). Affiksatsiya usuli bilan yasalgan so‘z deyish ham mumkin emas. Chunki u “ustqur”dan -ma affiksi yordamida yasalayotgani yo‘q. Agar tarkibiy qismlarining xususiyatiga ko‘ra (ikki lug‘aviy ma’noli qism va bir affiks borligiga ko‘ra) so‘z yasash usuli belgilanadigan bo‘lsa, bu so‘zni “kompozitsiya-
1 Hojiyev A. O‘zbek tili so‘zning morfologik tarkibi masalasi. O‘zbek tili va adabiyoti j. –Toshkent, №1. 1988. – B.29-33. 28 affiksatsiya usuli” bilan yasalgan deyishga to‘g‘ri keladi. Biroq bunday deb ishlatish mumkin emas. «Qo‘shma so‘z»larning anchagina qismi so‘z birikmasining (sintaktik birlikning) lug‘aviy birlikka (leksemaga) o‘tishi natijasida yuzaga kelgan: belbog‘,
birikmasining so‘zga aylanishi) ma’lum muddat (jarayon) o‘tishi bilan bog‘liq va u hozirgi sinxron so‘z yasalishiga kirmaydi. Bunda har bir so‘zning yuzaga kelishi alohida amalga oshadi. Demak, bu hodisa ham sistemani tashkil etmaydi. Bunday so‘zlar ham so‘z yasalish asosi va so‘z yasovchi qismdan iborat tarkibga ega bo‘lmaydi. “Qo‘shma so‘z” larning ayrimlari ma’lum narsani boshqa biror narsa yoki belgiga nisbatlash, undagi biror belgi asosida nomlash orqali hosil qilingan: oybolta, devqomat, qizilishton, mingoyoq va boshqalar. Lekin bunday so‘zlar so‘z yasalish asosi va so‘z yasovchi qismdan iborat tarkibga ega bo‘lmaydi. Ularning (shu so‘zlar bildirgan narsaning) nima uchun shunday atalishi har bir so‘zning o‘z doirasida izohlanadi. Qushning nima uchun qizilishton deb atalishi shu qushning o‘zidagi (o‘ziga xos) belgisi bilan asoslanadi. Belgi esa so‘z yasash birligi emas. Bu faktlar ham o‘zbek tilida so‘z yasashning “kompozitsiya usuli” deb atash mumkin va lozim bo‘lgan alohida usuli yo‘qligi, shuningdek, tarkibida birdan ortiq lug‘aviy ma’noli qism bo‘lgan so‘zlarni “qo‘shma so‘z” deb atashga asos yo‘qligini ham ko‘rsatib o‘tadi. Har bir yasama so‘z so‘z yasalish asosi va so‘z yasovchidan iborat tarkibga ega bo‘lishini ko‘rdik. Ana shu tarkib so‘z yasashning modeli hisoblanadi. “Qo‘shma so‘z” deb atalayotgan so‘zlarda esa so‘z yasash modeli yo‘q ekanligini yana bir bor ta’kidlaydi. Ammo qo‘shma so‘zlarga oid ishlarda qo‘shma so‘zlarning yasalish modeli borligi haqida gapiriladi va bunda “qo‘shma so‘z”ning tarkibi qaysi turkumga oid so‘zdan bo‘lishi nazarda tutiladi. Masalan, ko‘zoynak – ot+ot modeli, oqqush – sifat +ot modeli, qirqog‘ayni – son+ot modeli deb ta’riflanadi. Biroq bularda hech qanday so‘z yasash modeli yo‘q va ular tarkibining qaysi so‘z turkumiga oid 29 so‘zlardan bo‘lishi so‘z yasalishi nuqtayi nazaridan hech narsani belgilamaydi deb keltiradi. Bir xil modeldagi so‘z birikmalaridan kelib chiqqan ayrim so‘zlarning bir komponenti, odatda, keyingi komponenti aynan bir so‘zdan bo‘ladi. Natijada, u takrorlanuvchi qismdek, aniqrog‘i, so‘z yasovchi qismdek tuyuladi: karvonboshi, ishboshi, jo‘raboshi, mingboshi, yurtboshi kabilar. Lekin bularda so‘z yasovchi qism ham, yasama so‘zga xos tarkib ham yo‘q. Hatto, bunday so‘zlarning ayrimlarida so‘z birikmasi ekanligini ko‘rsatuvchi, ikkinchi komponentdagi i ham qo‘llanmay, qismlar (bir lug‘aviy birlik sifatida) qo‘shib yozilaveradi deb quyidagi misollarni keltiradi: Rosti, mening ham elkamdan tegirmontosh tushganday bo‘ldi (A.Dilmurodov). Olmos charxtoshda charxlangan keskich bilan kerakli tashqi diametr charxlanib... (“Yangi texnika” jur.). ...V-VI asrlarga oid deb qabul qilingan Enasoy qabrtoshlaridir (gazetadan). Olim bunda, avvalo, bularni, i qo‘shimchasisiz qo‘llanishiga qarab, so‘zga aylangan deb qat’iy hukm chiqarish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki birinchidan, bunday belgisiz qo‘llanish (tegirmon toshi emas, tegirmontosh kabi) ko‘proq og‘zaki nutqqa xos bo‘lib, tegirmon toshi shaklida (so‘z birikmasi sifatida) qo‘llanish asosiy ekanini inkor etib bo‘lmaydi. Ikkinchidan, tegirmontosh tarzida qo‘llangan taqdirda ham unda so‘z birikmasiga xos xususiyat sezilib turadi. Uchinchidan,
ularni yasama so‘z, tarkibidagi “tosh”ni so‘z yasovchi deyish mumkin emas. Bunda faqat so‘z birikmasining so‘zga aylanishi haqida gapirish mumkin, xolos deb tushuntiradi. Adabiyotlarda gap shaklidagi qo‘shma so‘zlar mavjudligi aytilib,
ko‘rsatiladi. Lekin bular, avvalo, juda kam. Qolaversa, ...bu fakt ham kompozitsiya usuli bilan so‘z yasash hodisasi emas. Bunga misol sifatida: Yigitlarga aytib, seni
30
kabilarni keltirib o‘tadi. Bularni okkazional yasalish deb, lisoniy birlik emas, nutq birligi deb qarash to‘g‘ri bo‘ladi deb hisoblaydi. Yana hozirgi tilimizda tarkibida aynan bir so‘z mavjud bo‘lgan erktalab, suvtalab; noziktabiat, og‘irtabiat; odamsifat, maymunsifat; ishbay, kunbay; qo‘ymijoz, itmijoz, sovuqmijoz; erksevar, issiqsevar kabi so‘zlarni tahlil qilib, bular, odatda, “qo‘shma so‘z” deb qaraladi, ular tarkibida qo‘llangan talab, sifat, bay, mijoz, sevar kabi so‘zlar shu “qo‘shma so‘z”larni yasovchi deb tushuniladi. Avvalo, tarkibida aynan bir so‘z qo‘llangan bunday so‘zlar sanoqlidir, ya’ni tarkibida talab, sifat, bay, mijoz kabi so‘zlar bo‘lgan “qo‘shma so‘z”lar. Qolaversa, ular tarkibida qo‘llanuvchi so‘zlar so‘z yasash uchun xizmat qilmaydi. Ularning ayrimlari tarkibidagi har bir so‘z o‘z ma’nosi bilan qatnashadi va so‘z birikmasi ekanligi sezilib turadi: og‘ir tabiat, engil tabiat, dehqon tabiat; oq ko‘ngil, qora ko‘ngil, ochiq ko‘ngil kabi. Birgina talab so‘zi qatnashgan quyidagi misollarga e’tibor beraylik: ravnaqtalab, farzandtalab, yomg‘irtalab, echimtalab, erktalab, savobtalab, e’tibortalab, mehnattalab, maoshtalab, ishtahatalab, hurmattalab va boshqalar. Bu kabilarni “qo‘shma so‘z” deyish qismlarining qo‘shib yozilishi, tarkibidagi talab, sifat, bay, sevar, mijoz kabilarni “qo‘shma so‘z” yasovchi deb tushunish oqibatidir deb hisoblaydi. Aslida esa, ular so‘z qo‘shish yo‘li bilan hosil qilingan yangi so‘zlar emas, shuningdek, birdan ortiq so‘zlar bilan qo‘llanayotgan so‘zlar so‘z yasovchi emasligini dalillashga harakat qiladi. Xullas, o‘zbek tilida, affikslardan tashqari, so‘z yasash uchun xizmat qiluvchi yordamchi so‘z (morfema)lar ham bor. Lekin ular ko‘p emas. Shuningdek, ular yordamida yasalgan so‘zlar ham oz miqdorda. Savol tug‘ilishi mumkin va tabiiy: “Yordamchi morfemalar yordamida so‘z yasalishini, affikslar bilan so‘z yasalishidan farqlagan holda, so‘z yasalishining alohida usuli deb qarash va alohida nom bilan atash kerakmi, shunga ehtiyoj bormi?” Bizningcha, bunday qilish shart emas. Chunki, birinchidan, yuqorida aytib
31 o‘tilganidek, bunday birliklar (so‘z yasovchilar) juda ko‘p emas. Ikkinchidan, affikslar yordamida so‘z yasalishi va yordamchilar bilan so‘z yasalishining modeli asos e’tibori bilan bir xil – “so‘z yasalish asosi+so‘z yasovchi” modelidadir. Demak, so‘z yasalishi va yasovchilar haqida gap borganda, so‘zlar o‘zbek tilida, asosan, affikslar yordamida yasalishi, shu bilan birga, so‘z yasovchi yordamchi morfemalar ham borligini aytib, ular orqali hosil qilinuvchi yasama so‘zlarning mohiyatini tahlil etish bilan kifoyalanish mumkin. Olimning bildirgan mulohazalaridan ma’lum bo‘ladiki, “qo‘shma so‘z” deb ta’riflanayotgan so‘zlarning ko‘pchiligi turli hodisa, yo‘llar bilan (masalan, so‘z o‘zlashtirish, so‘z birikmasining so‘zga aylanishi va boshqalar) yuzaga kelgan. Ular yasama so‘z emas. Kompozitsiya usuli bilan yasalgan so‘z (qo‘shma so‘z) deb qaralayotgan birliklarning ayrimlari so‘z birikmasi hisoblanadi. Ayrimlari esa okkazional yasalish (nutqiy hodisa)dir. Yordamchi so‘zlar yordamida so‘z yasalishi ham kompozitsiya (so‘z qo‘shish) usuli bo‘lmaydi. Olimning ushbu so‘z yasalishi, shu jumladan, ot yasalishi bo‘yicha ham, mulohazali fikrlari hozirgi kun tilshunosligi oldiga dolzarb mavzulardan birini qo‘ymoqda. Olim o‘z fikrlarini isbotlash maqsadida o‘zbek tili materiallari asosida daliliy misollarni keltirgan, shunday bo‘lsa ham, ko‘pchilik olimlar bu qarash bilan hamfikr ravishda ish yuritmayotgani kuzatiladi. Bizningcha, olimning ushbu so‘z yasalishining kompozitsiya usuli to‘g‘risidagi qarashlari to‘laqonli bo‘lmasa ham mantiqiy asosga ega.
Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|