Filologiya fakulteti

qo‘l  mashina,  oyoq  mashina  kabi),  belgiga   munosaba t  bildiris hda  s ifa t 

(yoki:  s hu  funks iyada gi  bos hqa  so‘z)  +  ot  mode lida  (sass iq  sarims oq  - 

ches nok,  oq  jo‘x ori,  ko‘k  no‘x at  kabi),  miqdorga  munosa ba t 

bildiris hda  son  (yoki:  miqdor  bildiruvc hi  bos hqa  so‘z)  +ot  mode lida  

bo‘ ladi.  

 2)  ba’zan  qo‘s hma  s o‘z lar  tas hqi  to monda n  bog‘ li  -  turg‘ un,  

barqa ror  birik ma  xa rakteriga   e ga   bo‘ ladi:  temir   yo‘l,  te mirda n 

qilinga n  ha mma   yo‘ l  ha m  te mir  yo‘l  de yila ve rma ydi,  c hunki  te mir  

yo‘ l  qo‘s hilmas i  tora yga n  -  ma xs usla nga n,  devor  soat  (bunda  ha m 

ma xs us la nis h  bor).  Qo‘shma  so‘zning  le ks ik-se ma ntik  (mura kkab  

tus hunc ha ni  bir  butun  holda  ifoda lovc hi)  va  gra mma tik  butunligi,  

tilning  ta yyor  ma teria li  s ifatida  bo‘ lis hi,  struktura  va  se ma ntik 

funks iya  tomonida n  a yrim  so‘z  bilan  bo‘ lga n  yaqinligi  uni  turg‘ un 

birik ma  tus iga  kirsa  ha m,  le kin  bular  tilning  no mina tiv  funks iya ni 

bajara diga n  bir  ya xlit  e le me ntidir.  De mak,  tas hqi  tomonda n  turg‘ un 

birik ma  tus iga  e ga lik,  ula rning  bir  tomoni  bo‘ lib,  ula r  bu  holatda   ha m 

qo‘shma so‘z bo‘ la ve radi.  

Turg‘ un  birikma  odatda  ko‘c hga n  ma’ noni  ko‘rsatadi  (le kin 

bunda y  ko‘c his h  turg‘ un  birik ma   bo‘ lis hning  s ha rti  sa na la diga n 

doimiy  be lgi  e mas).  Qiyos la ng:  zangori  olov   (gaz),  zangor i  kema 

(pa xta teris h  mas hinas i); qush  tili  (ovqatning  no mi), yer y ong‘oq, bos h 

barmoq, o‘rta  barmoq.  Ula r  so‘z  birikmas ida n  s hu  tomoni  bila n  ha m 

ajra la di: so‘z birikmas i  bunda y  xus usiyatga e ga e mas.  

---

 

36

Yuqorida gilarda n  ke lib  c hiqa diki,  qo‘shma   so‘z ning  yasa ma   so‘z 

bila n  ha m,  so‘z  birik mas i  bila n  ha m  (a yrim  hollarda gi  tas hqi  bir 

xillik), shuningde k, turg‘ un birikma lar bila n  ha m a loqas i  bor. 

3) qo‘shma  so‘z ning  asos iy  qis mi  ikki  kompone ntlidir.  Bunda gi 

ha r  bir  kompone nt  qa nda y  tusda   bo‘lis higa   (o‘zak  +   o‘zak,  o‘zak  +  

ne giz  va  b.),  bu  qo‘s hilis hda  a yrim  so‘zlik  hola tida n  fa rqla nis higa  va  

bos hqa 

xus us iyatlariga 

(ya ngi 

ma’ no, 

s hakl 

jihatda n 

oxirgi 

qis mininggina  o‘z ga ris hi,  ora ga   so‘z  kirmas ligi,  tartibining,  odatda,  

turg‘ un  bo‘ lis hi  va  b.)  qa ra ma y,  mustaqil  le kse ma lik  holati  bila n 

munosa batini saqlab turadi,  u so‘z tusida bo‘ ladi.  

Ikkida n  ortiq  so‘zda n  tuz ilga n  qo‘shma  so‘z lar,  umuma n,  ka m 

uc hra ydi,  s huningde k,  unga  (juft  s o‘zga  ha m)  a ffiks  qo‘shis h  yo‘li 

bila n  (qo‘shma  o‘zakda n)  so‘z  yas ash  hodisas i  ha m  ke ng  ta rqa lga n 

e mas.  Masa la n,   yarim  oroldagi  (o‘s imlikla r),  tish-tirnoqli  (tish-tir noq 

sha kli  a yrim  qo‘ lla nma ydi:  u  bog‘ li  morfe ma ).  So‘z ning  ta rkib i 

uza yga n  sa yin  uning  qisqa likka  intilis h  te nde ns iyas i  bu  o‘ rinda  ha m 

seziladi  (sar iq  yog‘  -  sar iyog‘  -  sar yog‘,  qora  y og‘och  -  qayrag‘oc h).  

Qo‘shma 

so‘z ning 

ta rkibida 

uc hra ydiga n 

fonetik 

o‘z ga ris hla r 

(ko mpone ntla rning  tutas hga n  o‘rnida gi  turli  o‘z garis hla r,  tovus h 

tus his hi  va   b.),  umuma n  olga nda,  a ffiksats iyada gi  fone tik  o‘z garis hla r 

bila n  o‘ xs has h,   le kin  bunda y  o‘ zga ris hla rning  doiras i  qo‘s hma  

so‘zla rda   nis bata n  tor.  M isollar:  bora  oladi  -  boroladi  (boraladi: 

dia le kta l  s ha kl),  bosh  barmoq  –  bos hmaldoq,  osh  pichoq  –  achpichoq: