Filologiya fakulteti
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Qo‘s hma s o‘z yasalis h modellari
Kompoz its iya yo‘ li bila n so‘z yasa sh ko mpoz itivla r - qo‘s hma so‘zla r ya ratis h bo‘ lib, bunda ikki (yoki unda n ortiq) so‘z ning qo‘shilis hi ya ngi leks ik birlik - lekse ma ni hos il qila di. So‘z yasas hning bu tipi ha m o‘zbek tilida gi faol yo‘ lla rda ndir. Qo‘s hma
32 so‘zning kompone ntla ri, ta rkibida gi qis mla ri, a yrim s o‘z (tub so‘z yoki yasa ma so‘z ) tus ida bo‘ ladi: bu ele me nt s hu ko‘rinis hida bos hqa kombina ts iya larda o‘zak yoki ne giz vaz ifas ida ke la ola di. Lekin b u ele me ntning ikki hola ti - a yrim so‘zligi va qo‘shma s o‘z tarkibida ke lis hi ( musta qil so‘z ligi va so‘zning qis mi bo‘ lis hi) bir-birida n jiddiy farqla nib turadi. Qo‘shma
so‘z ning ko‘pi
tas hqi tomonda n «a niqlovc hi- aniqla nmis h» s xe mas ida gi s o‘z birikmas iga o‘ xs ha ydi, ha tto s hunda y omonimik hollar ha m borki, s hu sha klda gi kompleks ning qo‘s hma so‘z mi yoki so‘z qo‘s hilis himi eka nligi turli vos ita la r orqa li aniqla nadi: bunda
se ma ntik-gra mma tik, intonats ion vos ita la r farqlovc hilik rolini baja radi. Ha r holda o monimik ko‘ rinis hla r ha m to‘ la, a niq ajra lib turis h xus us iya tiga e ga bo‘ ladi. Masa la n, qora
qovunning bir turi. Qiyos la ng: bar ibir kompleks i hoz irgi tilda - bir so‘z (leks ika liza ts iya ). Lekin u a slida (s huningde k, hoz irgi tilda ajratilga n holda qo‘ lla nga n o‘rinla rda) ikki so‘zdir: bari (e ga ), bir (kes im). Birinc hi holatda, tabiiy bir so‘z - ikki o‘zak morfe ma ning birikib ketis hida n tug‘ ilga n bir so‘z sana ladi, lekin u, ge ne tik jiha tda n qara ga nda, gra mma tik a loqa ga kiris hga n ikki mus taqil so‘zdir. Qo‘shma so‘z bir butun le ks ik ma’ no - bir murakkab tus hunc ha va ya xlit s haklla nis h - gra mma tik strukturas ining ha m ya xlitligi, fone tik butunlik bila n xa rakte rla na di. De ma k, u bir so‘zdir, uning kompone ntla ri - qis mla ri oras ida gra mma tik a loqa yo‘q (lekin se ma ntik a loqa bor), u ha r qa nda y so‘z qo‘shilmas ida - gapda, so‘z birik mas ida - bir s intaktik funks iya ni baja radi. Qo‘s hma so‘z, sodda so‘zla r ka bi, tilning bir birligi bo‘lib, unda n nutqda ha r ga l ta yyor le ks ik mate ria l s ifa tida foyda la na miz, so‘z birik mas i esa bunda y ta yyor hodisa e mas : u nutq jara yonida ma’ lum qoida la r asos ida hos il qilinadi. So‘z birikmas ida gi har bir kompone nt, mus taqil so‘z o‘zaro
33 gra mmatik a loqa ga kiris hga n bo‘ ladi, de mak, bu s inta ktik hodisadir. Masala n, paxtaning guli: a niqlovc hi + aniqla nmis h. So‘z birikmas i bila n qo‘s hma so‘z oras ida gi fonetik farqla nis h sezilarli, jiddiy xa rakterga e ga e mas. Odatda, fone tik ya xlitla nis h so‘z birik mas ida ha m, qo‘shma so‘zda ha m, as osa n, bir tus da bo‘ la di: yosh bola va tosh bodom birikuvla rini qiyos la ng. Qo‘shma so‘z ning bir turi tug‘ ilis h jihatida n so‘z birik mas i bila n aloqador, lekin ko‘pi ma vjud qo‘s hma so‘z la rga a na logiya yo‘ li bila n, qo‘shma so‘z ning ta yyor mode liga qarab hos il qilinga n. Qo‘shma so‘z la rda ha m yasa lga nlikning umumiy be lgilari – chog‘ is htiris hda gi se ma ntik va sha kliy bog‘ la nis h saqla na di, lekin bu aloqa turli sabablar natijas ida ( mas ala n, fonetik o‘z garis h na tijas ida ) sezilmas holga ke lis hi ha m mumk in (sodda la nis h hodisas i):tog‘olc ha: to-g‘ ol-c ha - tog‘-olc ha - tog‘ oluc ha, og‘ayni - og‘a -ini, qayni – qa yini - qa yin-ini, bugun - bu kun, achchuc huv – ac hc hiqc huc huv - achc hiq-c huc huk (as li - juft so‘z, bir xil sa lat, sha karob ma’ nos ida ), bu hodisa jonli so‘z las huvda ko‘proq uc hra ydi.
Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|