Filologiya fakulteti

osh  qovoq:  a niqlovc hi+a niqla nmis h  –  qovoq  os h:  a niqlovc hi  +  

aniqla nmis h);  juft  so‘z la rda  esa   bu  hodisa  uc hra ma ydi  (unin g 

kompone ntla ri  gra mma tik  jihatda n  bir  xil  holatda  bo‘ ladi):  juft 

so‘zla rda  ba’za n  kompone ntla r  gra mma tik  va  se ma ntik  holatlarni 

saqla ga n  holda  o‘rin  a lmas htira  oladila r  (go‘s ht-yog‘  –  yog‘-go‘sht 

kabi).  Ula rning  o‘rin  a lmas hinis hla ri  mumk in  bo‘ lmasa,  uning  sabab i 

se ma ntik  yo  bos hqa  xa rakterda  bo‘la di,  le kin  gra mma tik  xa rakterda  

bo‘ lma ydi.  

3. 

Urg‘ u 

jihatida n 

ha m 

farqlana di: 

oxirgida n 

bos hqa  

kompone ntda  ikkinc hi  da raja li  urg‘ uning  bo‘ lis h  hola ti  ko‘proq  juft 

so‘zda  uc hra ydi  (qiyos la ng:  qovun  poliz   –  qovun-tarvuz ).  U muma n,  

fone tik  birikis h,  z ic hlik,  ya xlitla nish  nisbata n  juft  so‘zda  kuc hs iz  

bo‘ ladi.  

4. 

Ko mpone ntlarning 

mate ria l-kate goria l 

turi 

jihatida n 

ha m  fa rqla nadi:  juft  so‘z ning  ko mpone ntlari  so‘z  turkumi  jiha tida n,  

odatda,   bir  xil  bo‘ la di:  ot+ ot  (yoki  ot  vaz ifas ida   qo‘ lla nga n  bos hqa  

so‘z), sifat+s ifat  kabi.  

5.  Kompone ntlarning  ha r  jihatda n  birikis hi  -  pa yva nd  bo‘lib 

ketis hi  juft  s o‘z larda giga  qa ra ga nda   «a niqlovc hili  qo‘shma  so‘z »larda  

kuc hli. 

J uft 

so‘z ning 

ko mpone ntlari 

s intaktik 

s hakl 

yasovc hi 

a ffiks la rni  a yrim-a yrim  olis h  hola tiga  ha m  e ga  (ota-onasi:  otasi-

onas i).  Ba’z i  tipla rda  bu  a ffiks ning  ha r  ikki  ko mpone ntga  a yrim-a yri m 

qo‘shilis hi s ha rt.  Bu bila n  u qis mla rning  nis bata n a yrimligi  kuc ha yadi.  

Ba’z i  holla rda  bu  s haklda gi  birikuvlar  «a niqlovc hili  qo‘s hma  

so‘z»  ha m,  juft  so‘z  ha m  bo‘ lis hi  mumkin.  Bu  se ma ntik,  konte kstua l 

va  intonats ion  xus us iyatla rga  qara b  a niqla nadi.  M isollar:  1.  Kuyov   

o‘g‘il  (Seni  k uyovo‘g‘il  qilamiz  (Foz il  Yo‘ ldos h):  O‘ g‘ il  deb  qabul 

qilinga n  kuyov  (a niqlovc hili  qo‘s hma   so‘z)  kuy ov-o‘go‘il  (juft  s o‘z).  

2.  Jo‘ja  xo‘r oz  (kic hik  xo‘ roz)  –  jo‘ja-xo‘roz  (juft  so‘z).   3.  Tun  kecha 

(ya rim  kec ha,  qorong‘ i  kec ha :  a niqlovc hili  qo‘s hma  so‘z )  –  tun-kecha 

---

 

45

(juft  so‘z),  qora  sariq  (a niqlovc hili  qo‘shma  so‘z :  qora  otte nka ga  e ga  

bo‘ lga n  sa riq  ra ng)  –  qor a-sar iq  (juft  so‘z).  Qiyos la ng:  qo‘yib-qo‘yib 

kompleks i:  1)  reduplikats iya  (hara katning  ta krori  yoki  uzoq  da vo m 

etis hi  ma’ nos ini  bildira di);  2)  a nalitik  fe’ l:  ha rakatning  o‘ rins iz  

bajarilga nligini  –  baja rilmas ligi  kera k  bo‘ lga n  is hning  baja rilga nligini 

bildira di.   

Juft  so‘z la r  turli  sabablar  (ko‘pinc ha,  fonetik  o‘z garis hla rning 

ta’siri)  bila n  sodda la nis h  hodisas iga   uc hras hi  ha m  mumkin:  ac hchuq-

chuchuk   (yuqorida  ta hlil  qilindi)  –  s ala t,  og‘a-ini  (juft  so‘z )  og‘ay ni,  

oshiqmashiq  (s harnir,  es hik-romla rning  s ha rniri),  o:shiq-ma:shuq 

(se vis hga nlar:  juft  so‘z).  Oshiq-mashiq  birikuvi  tas hqi  tomonda n 

o‘zga rga n  takrorga  o‘ xs ha ydi  (os hiq-mos hiq:  ha yvonning  s uya gida gi 

os hiq-mos hiq:  tovus h  orttirib  ta krorlas h:  o‘rik-mo‘ rik  ka bi).  0:shiq-